Mga Tun-anan sa Dinasig nga Kasulatan ug sa Ilang Luyong Kasayoran

Tun-anan Numero 4​—Ang Bibliya ug ang Kanon Niini

Ang sinugdan sa pulong “Bibliya”; pagtino kon unsang mga basahon ang hustong sakop sa Balaang Librarya; pagsalikway sa Apokripa.

1, 2. (a) Unsa ang naandan nga kahulogan sa Gregong pulong bi·bliʹa? (b) Sa unsang paagi kini ug nalangkit nga mga pulong gigamit sa Kristohanon Gregong Kasulatan? (c) Sa unsang paagi ang pulong “Bibliya” misulod sa Cebuano nga pinulongan?

SANGLIT ang dinasig nga Kasulatan kumon gipunting ingon Bibliya, makapainteres ang pagsusi sa sinugdan ug kahulogan sa pulong “Bibliya.” Gikan kini sa Gregong pulong bi·bliʹa, nagkahulogan “gagmay nga mga basahon.” Kini, sa kapulihay, gikan sa biʹblos, pulong mihubit sa sulod bahin sa tanom nga papiro gikan diin, sa karaang panahon, ang “papel” sa pagsulat gikuha. (Ang dunggoanan sa Gebal sa Penisya, diin ang papiro giimporta gikan sa Egipto, gitawag Byblos sa mga Grego. Tan-awa ang Josue 13:5, nota sa ubos.) Ang lainlain sinulat nga komunikasyon niining tipo sa materyal hiilhan sa pulong bi·bliʹa. Busa, ang bi·bliʹa mihubit sa bisan unsang sinulat, linukot, basahon, dokumento, o kasulatan o bisan ngani koleksiyon sa gagmay nga mga basahon sa librarya.

² Makapahingangha, ang pulong “Bibliya” mismo sagad dili makaplagan sa teksto sa Ingles o uban-pinulongan nga hubad sa Balaang Kasulatan. Bisan pa, sa ikaduhang siglo W.K.P., ang koleksiyon sa dinasig nga mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan gipunting ingon ta bi·bliʹa sa Gregong pinulongan. Sa Daniel 9:2 misulat ang manalagna: “Ako mismo, si Daniel, nakasabot pinaagi sa mga basahon . . . ” Dinhi ang Septuagint duna sa biʹblois, ang datibo dinaghang porma sa biʹblos. Sa 2 Timoteo 4:13, si Pablo misulat: “Inig-anhi nimo, dad-a . . . ang mga linukot [Grego, bi·bliʹa].” Sa ilang daghang porma sa gramatika, ang Gregong mga pulong bi·bliʹon ug biʹblos makita kapin 40 ka beses sa Kristohanon Gregong Kasulatan ug sagad gihubad “(mga) linukot” o “(mga) basahon.” Ang bi·bliʹa sa ulahi gigamit sa Latin ingon pangusahang pulong, ug gikan sa Latin, ang pulong “Bibliya” misulod sa Cebuano nga pinulongan.

3. Sa unsang paagi ang mga magsusulat sa Bibliya testigo niini ingon dinasig nga Pulong sa Diyos?

³ Kini Pulong sa Diyos. Samtang lainlaing mga tawo ang gigamit sa dinasig nga pagsulat niini ug uban pa ang nakig-ambit sa paghubad niini gikan sa orihinal nga mga dila ngadto sa sinulat nga mga pinulongan karon, ang Bibliya, sa bug-os sentido, Pulong sa Diyos, ang iya mismo dinasig nga bugna sa mga tawo. Gilantaw kini sa dinasig nga mga magsusulat niining paagi, ingon gimatud-an sa ilang paggamit sa mga prase ingon sa “pulong sa baba ni Jehova” (Deut. 8:3), “mga pulong ni Jehova” (Jos. 24:27), “kasugoan ni Jehova” (Esd. 7:11), “balaod ni Jehova” (Sal. 19:7), “pulong ni Jehova” (Isa. 38:4), ‘gipamolong ni Jehova’ (Mat. 4:4), ug “pulong ni Jehova” (1 Tes. 4:15).

ANG BALAANG LIBRARYA

4. Sa unsa ang Bibliya gilangkoban, ug kinsa ang mitino niini?

⁴ Kon unsa ang hiilhan sa tawo karon ingon Bibliya sa matuod koleksiyon sa karaan langitnon dinasig nga mga dokumento. Kini gisulat ug gihipos sa sinulat nga porma latas sa yugto sa 16 ka siglo. Tingob tanan kining koleksiyon sa mga dokumento milangkob sa kon unsa ang maayo pagkahubit ni Jerome ingon Bibliotheca Divina, o Balaang Librarya. Kining librarya dunay katalogo, o opisyal nga listahan sa mga publikasyon, limitado niadtong mga basahon maylabot sa gilapdon ug pahiangay nianang librarya. Ang tanan dili awtorisadong mga basahon wala gilakip. Si Jehova nga Diyos mao ang Dakong Libraryan kinsa mipahaluna sa sukdanan nga motino kon hain nga sinulat ang kinahanglan ilakip. Busa ang Bibliya dunay tino nga katalogo nga undan sa 66 ka basahon, tanan produkto sa migiya balaang espiritu sa Diyos.

5. Unsa ang kanon sa Bibliya, ug sa unsang paagi kining pagtudlo misugod?

⁵ Ang koleksiyon, o listahan, sa mga basahon nga gidawat ingon matuod ug dinasig nga Kasulatan sagad gipunting ingon kanon sa Bibliya. Sa orihinal, ang bagakay (Hebreohanon, qa·nehʹ) mialagad ingon bara sa pagsukod kon ang kahoy dili mabatonan. Gipadapat sa apostol Pablo ang Gregong pulong ka·nonʹ sa “lagda sa paggawi” ingon man sa “teritoryo” nga gisukod ingon gitudlo kaniya. (Gal. 6:16, nota sa ubos; 2 Cor. 10:13) Busa ang kanonikal nga mga basahon mao kadtong matuod ug dinasig ug takos gamiton ingon sukdanan sa pagtino sa hustong pagtuo, doktrina, ug paggawi. Kon atong gamiton ang mga basahon nga dili “tul-id” ingon sa linya sa batobato sa tonton, ang atong “tinukod” dili matuod, ug kini mapakyas sa pagsulay sa Maestro Agrimensor.

6. Unsa ang pipila ka butang mitino sa kanonisidad sa usa ka basahon?

⁶ Pagtino sa Kanonisidad. Unsa ang pipila sa langitnong timailhan mitino sa kanonisidad sa 66 ka basahon sa Bibliya? Una sa tanan, ang mga dokumento kinahanglan maylabot sa mga kalihokan ni Jehova sa yuta, moliso sa mga tawo sa iyang pagsimba ug mopalihok sa lalom nga pagtahod sa iyang ngalan ug sa iyang bulohaton ug katuyoan sa yuta. Kinahanglan sila mohatag ebidensiya sa kadinasig, nga mao, nga sila mga produkto sa balaang espiritu. (2 Ped. 1:21) Kinahanglan waypagdangop sa patootoo o pagsimba sa linalang apan, hinonoa, pagdangop sa gugma ug pag-alagad sa Diyos. Kinahanglan walay bisan unsang butang sa bisan diin sa indibiduwal nga mga sinulat ang sukwahi sa sulod harmonya sa tibuok, apan, hinonoa, ang matag basahon kinahanglan, pinaagi sa paghiusa niini sa uban, mosuporta sa usa ka awtor, si Jehova nga Diyos. Dahomon usab nato ang mga sinulat mohatag ebidensiya sa kasibu hangtod sa kinagamayan nga detalye. Dugang niining pasukaranang kinahanglanon, dunay uban ispisipiko nga mga indikasyon sa kadinasig, ug busa sa kanonisidad, sumala sa kinaiya sa kaundan sa matag basahon, ug kini gihisgotan sulod sa materyal sa introduksiyon sa matag basahon sa Bibliya. Usab, dunay espesyal nga mga sirkumstansiya nga mopadapat sa Hebreohanong Kasulatan ug ang uban sa Kristohanon Gregong Kasulatan nga motabang lig-on sa kanon sa Bibliya.

ANG HEBREOHANONG KASULATAN

7. Pinaagi sa unsa progresibong mga lakang ang Hebreohanong kanon nakompleto, ug uban sa unsa ang bisan unsa mas bag-ong bahin kinahanglang harmonya?

⁷ Dili isipon nga ang pagdawat sa milangkob sa dinasig nga Kasulatan kinahanglan mohulat hangtod pagkahuman sa Hebreohanong kanon sa ikalimang siglo W.K.P. Ang mga sinulat ni Moises ubos sa direksiyon sa espiritu sa Diyos gikan sa mismong sinugdan gidawat sa mga Israelita ingon dinasig, sa langitnong awtor. Sa dihang human na, ang Pentateuko milangkob sa kanon hangtod nianang panahon. Dugang mga bugna maylabot sa mga katuyoan ni Jehova nga gihatag sa mga tawo ubos sa pagdasig lohikal nga mosunod ug harmonya uban sa pasukaranang prinsipyo mahitungod sa matuod nga pagsimba nga gipahaluna sa Pentateuko. Nakita nato kini matuod sa dihang gikonsiderar nato ang lainlaing basahon sa Bibliya, labi na niadtong direkta maylabot nianang dakong tema sa Bibliya, ang pagbalaan sa ngalan ni Jehova ug pagbindikar sa iyang pagkasoberano pinaagi sa Gingharian ubos ni Kristo, ang Sinaad nga Binhi.

8. Unsa ang milig-on sa kanonisidad sa matagnaong mga basahon sa Bibliya?

⁸ Ang Hebreohanong Kasulatan, labi na, dagaya uban sa tagna. Si Jehova mismo, pinaagi ni Moises, mitagana sa pasukaranan sa paglig-on sa kamatuod sa tagna, kon kini ba sa matuod gikan sa Diyos o dili, ug kini mitabang sa pagtino sa kanonisidad sa usa ka matagnaong basahon. (Deut. 13:1-3; 18:20-22) Ang pagsusi sa matag matagnaong basahon sa Hebreohanong Kasulatan uban sa tibuok Bibliya ug sekular nga kasaysayan milig-on luyo sa pagduda nga “ang pulong” ilang gipamolong diha sa ngalan ni Jehova, nga kini “nahitabo o namatuod,” sa bug-os o sa gamay o sa bahin kon kini maylabot sa mga butang umaabot pa, ug kini miliso sa katawhan ngadto sa Diyos. Ang pagbaton niining mga kinahanglanon milig-on sa tagna ingon matuod ug dinasig.

9. Unsang importante nga butang ang kinahanglan huptan sa hunahuna kon mokonsiderar ang usa sa kwestiyon sa kanon sa Bibliya?

⁹ Ang mga pagkutlo ni Jesus ug sa dinasig nga mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan mitagana sa direkta nga paagi sa paglig-on sa kanonisidad sa daghan sa mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan, bisan pa kining sukod dili mapadapat sa tanan, pananglitan, sa mga basahon sa Ester ug Ecclesiastes. Sa pagkonsiderar sa butang sa kanonisidad, nan, usa pa ka importante kaayo nga butang huptan sa hunahuna, usa nga mipadapat sa tibuok kanon sa Bibliya. Ingon gidasig ni Jehova ang mga tawo sa pagsulat sa iyang langitnong komunikasyon alang sa ilang instruksiyon, paglig-on, ug pagdasig sa iyang pagsimba ug pag-alagad, busa kini lohikal nga mosunod si Jehova modirekta ug mogiya sa paghipos sa dinasig nga mga sinulat ug sa paglig-on sa kanon sa Bibliya. Iyang buhaton kini aron wayduda kon unsa ang milangkob sa iyang Pulong sa kamatuoran ug unsa ang milangkob sa dayon nga sukod sa matuod nga pagsimba. Matuod, niining paagi lamang ang mga linalang sa yuta makapadayon nga hatagan sa ‘bag-ong pagkatawo pinaagi sa pulong sa Diyos’ ug makahimo sa pagtestigo nga “ang pulong ni Jehova mopadayon hangtod sa kahangtoran.”—1 Ped. 1:23, 25.

10. Kanus-a ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan natino?

¹⁰ Paglig-on sa Hebreohanong Kanon. Gipasidunggan sa Hudiyong tradisyon si Esdras uban sa pagsugod sa paghipos ug pagkatalogo sa kanon sa Hebreohanong Kasulatan, ug kini miingon kini gihuman ni Nehemias. Si Esdras matuod maayong pagkasangkap sa maong bulohaton, ingon usa sa dinasig nga mga magsusulat sa Bibliya mismo ingon man saserdote, eskolar, ug opisyal nga tigkopya sa sagradong kasulatan. (Esd. 7:1-11) Walay rason sa pagduda nga ang tradisyonal nga pag-isip nga ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan natino na sa kataposan sa ikalimang siglo W.K.P.

11. Sa unsang paagi ang tradisyonal Hudiyong kanon milista sa Hebreohanong Kasulatan?

¹¹ Kita karon milista sa 39 ka basahon sa Hebreohanong Kasulatan; ang tradisyonal Hudiyong kanon, samtang milakip niining samang mga basahon, miihap kanila nga  24. Ang ubang awtoridad, pinaagi sa pagbutang sa Ruth uban sa Mga Maghuhukom ug Lamentaciones uban sa Jeremias, miihap sa gidaghanon sa mga basahon nga 22, bisan pa sa gihapon eksaktong mihupot sa sama kanonikal nga mga sinulat.a Kini mihimo sa gidaghanon sa dinasig nga mga basahon nga takdo sa gidaghanon sa mga letra sa Hebreohanong alpabeto. Ang mosunod mao ang listahan sa 24 ka basahon sumala sa tradisyonal Hudiyong kanon:

Ang Kasugoan (Pentateuko)

1. Genesis

2. Exodo

3. Levitico

4. Numeros

5. Deuteronomio

Ang mga Manalagna

6. Josue

7. Mga Maghuhukom

8. Samuel (Una ug Ikaduha tingob ingon usa ka basahon)

9. Mga Hari (Una ug Ikaduha tingob ingon usa ka basahon)

10. Isaias

11. Jeremias

12. Ezequiel

13. Ang Napulog-duha ka Manalagna (Oseas, Joel, Amos, Abdias, Jonas, Miqueas, Nahum, Habacuc, Sofonias, Hageo, Zacarias, ug Malaquias, ingon usa ka basahon)

Mga Sinulat (Hagiographa)

14. Mga Salmo

15. Mga Proverbio

16. Job

17. Ang Awit ni Solomon

18. Ruth

19. Lamentaciones

20. Ecclesiastes

21. Ester

22. Daniel

23. Esdras (Nehemias gilakip sa Esdras)

24. Mga Cronicas (Una ug Ikaduha tingob ingon usa ka basahon)

12. Unsa ang dugang milig-on sa Hebreohanong kanon, ug uban sa unsang mga sinulat kini natapos?

¹² Kini ang katalogo, o kanon, nga gidawat ingon dinasig nga Kasulatan ni Kristo Jesus ug sa sayo Kristohanong kongregasyon. Gikan lamang niining mga sinulat nga ang dinasig nga mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan mikutlo, ug pinaagi sa pagpaila sa maong pagkutlo uban sa mga pulong ingon sa “sumala sa nahisulat na,” ilang gilig-on kini ingon Pulong sa Diyos. (Roma 15:9) Si Jesus, sa pagpamolong sa bug-os dinasig nga Kasulatan nga gisulat hangtod sa panahon sa iyang ministeryo, mipunting sa mga butang girekord sa “kasugoan ni Moises ug sa Mga Manalagna ug sa Mga Salmo.” (Luc. 24:44) Dinhi ang “Mga Salmo,” ingon unang basahon sa Hagiographa, gigamit sa pagpunting niining tibuok seksiyon. Ang kataposan kasaysayanhong basahon nga gilakip sa Hebreohanong kanon mao ang Nehemias. Nga kini gihimo ubos sa direksiyon sa espiritu sa Diyos nakita nga kining basahon lamang ang mitagana sa sinugdan nga punto sa pag-ihap sa talagsaong tagna ni Daniel nga “gikan sa pagpagula sa pulong sa pagpasig-uli ug sa pagtukod usab sa Jerusalem” hangtod sa pag-abot sa Mesiyas dunay yugto sa 69 ka matagnaong semana. (Dan. 9:25; Neh. 2:1-8; 6:15) Ang basahon sa Nehemias mitagana usab sa kasaysayanhon luyong impormasyon alang sa kataposan sa matagnaong mga basahon, ang Malaquias. Nga ang Malaquias sakop sa kanon sa dinasig nga Kasulatan dili kadudahan, sanglit bisan si Jesus, ang Anak sa Diyos, mikutlo niini sulod sa pipila ka beses. (Mat. 11:10, 14) Samtang ang susamang mga pagkutlo gihimo gikan sa mayoria sa mga basahon sa Hebreohanong kanon, tanan kini gisulat una sa Nehemias ug Malaquias, ang mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan wala mihimog pagkutlo gikan sa bisan unsa giingon dinasig nga mga sinulat nga gisulat tapos sa panahon nila Nehemias ug Malaquias hangtod sa panahon ni Kristo. Kini mikumpirma sa tradisyonal nga panlantaw sa mga Hudiyo, ug usab sa pagtuo sa Kristohanong kongregasyon sa unang siglo K.P., nga ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan natapos uban sa mga sinulat nila Nehemias ug Malaquias.

APOKRIPAL NGA MGA BASAHON SA HEBREOHANONG KASULATAN

13. (a) Unsa ang Apokripal nga mga basahon? (b) Sa unsang paagi sila gidawat sulod sa Romano Katolikong kanon?

¹³ Unsa ang mga basahon nga Apokripal? Kini ang mga sinulat nga gilakip sa pipila ka Bibliya apan gisalikway sa uban tungod kay sila walay ebidensiya nga dinasig sa Diyos. Ang Gregong pulong a·poʹkry·phos mipunting sa mga butang “maampingong gitago.” (Mar. 4:22; Luc. 8:17; Col. 2:3) Ang termino gidapat sa mga basahon nga duduso ang awtor o awtoridad o niadto nga, samtang giisip may pipila ka bili sa personal nga pagbasa, kulangan sa ebidensiya sa langitnong kadinasig. Ang maong mga basahon gipinig ug wala basaha sa publiko, busa ang hunahuna nga “gitagoan.” Sa Konsilyo sa Kartago, sa 397 K.P., giproponer nga pito sa Apokripal nga mga basahon idugang sa Hebreohanong Kasulatan, uban sa mga dugang sa kanonikal nga mga basahon sa Ester ug Daniel. Bisan pa, wala hangtod ulahi sa 1546, sa Konsilyo sa Trent, nga ang Romano Katolikong Simbahan tinong mikumpirmar sa pagdawat niining mga dugang sa katalogo sa mga basahon sa Bibliya niini. Kining mga dugang mao ang Tobit, Judith, mga dugang sa Ester, Kaalam, Ecclesiasticus, Baruk, tulo ka dugang sa Daniel, Unang Macabeo, ug Ikaduhang Macabeo.

14. (a) Sa unsang paagi ang Unang Macabeo makapainteres? (b) Unsang mga awtoridad bisan kanus-a wala mipunting sa Apokripa, ug ngano?

¹⁴ Ang basahon sa Unang Macabeo, samtang wala sa bisan unsang paagi giisip ingon dinasig nga basahon, undan sa impormasyon nga may kasaysayanhong interes. Kini mihatag sa talaan sa pakigbisog sa mga Hudiyo alang sa independensiya sulod sa ikaduhang siglo W.K.P. ubos sa liderato sa saserdote nga pamilya sa mga Macabeo. Ang uban sa Aprokripal nga mga basahon puno sa mga mito ug mga patootoo ug abunda sa mga sayop. Bisan kanus-a wala sila gipunting o gikutlo ni Jesus o sa mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan.

15, 16. Giunsa pagpakita nila Josephus ug Jerome kon unsang mga basahon ang kanonikal?

¹⁵ Ang Hudiyong historyador si Flavius Josephus, sa unang siglo K.P., sa iyang sinulat Against Apion (I, 38-41 [8]), mipunting sa tanang basahon giila sa mga Hebreohanon nga sagrado. Siya misulat: “Wala kita manag-iya sa daghang dikonsistente nga mga basahon, nga sukwahi sa usa ug usa. Ang atong mga basahon, kadtong sa husto gipatikan, duha ug kawhaan ra [takdo sa atong 39 karon, sumala sa gipakita sa parapo 11], ug undan sa rekord sa tanang panahon. Niini, lima ang basahon ni Moises, gilangkoban sa kasugoan ug tradisyonal nga kasaysayan gikan sa pagkatawo sa tawo hangtod sa kamatayon sa maghahatag-balaod. . . . Gikan sa kamatayon ni Moises hangtod kang Artaherhes, kinsa mipuli kang Herhes ingon hari sa Persiya, ang mga manalagna sunod ni Moises misulat sa kasaysayan sa mga hitabo sa ilang kaugalingong panahon sa napulog-tulo ka basahon. Ang nahibiling upat ka basahon undan sa mga awit sa Diyos ug mga lagda alang sa paggawi sa tawhanong kinabuhi.” Busa gipakita ni Josephus nga ang kanon sa Hebreohanong Kasulatan gitino dugay na una sa unang siglo K.P.

¹⁶ Ang eskolar sa Bibliya si Jerome, kinsa mihuman sa hubad sa Latin Vulgate sa Bibliya sa mga 405 K.P., tino sa iyang baroganan sa Apokripal nga mga basahon. Human gilista ang dinasig nga mga basahon, nga migamit sa samang ihap ni Josephus, giihap ang 39 ka dinasig nga basahon sa Hebreohanong Kasulatan ingon 22, siya misulat sa iyang prologo sa mga basahon sa Samuel ug Mga Hari sa Vulgate: “Busa dunay kawhaag-duha ka basahon . . . Kining prologo sa Kasulatan moalagad ingon panalipod sa tanang basahon nga atong gihubad gikan sa Hebreohanon ngadto sa Latin; aron kita mahibalo nga ang bisan unsa luyo niini kinahanglan ibutang sa apokripa.”

ANG KRISTOHANON GREGONG KASULATAN

17. Unsang responsabilidad ang giangkon sa Romano Katolikong Simbahan, apan kinsa sa matuod ang mitino kon unsang mga basahon ang milangkob sa kanon sa Bibliya?

¹⁷ Giangkon sa Romano Katolikong Simbahan ang responsabilidad sa desisyon kon unsang basahon ang kinahanglan ilakip sa kanon sa ibliya, ug ang reperensiya gihimo sa Konsilyo sa Kartago (397 K.P.), diin ang katalogo sa mga basahon gihan-ay. Ang kaatbang matuod, bisan pa, tungod kay ang kanon, lakip ang listahan sa mga basahon nga milangkob sa Kristohanon Gregong Kasulatan, gipiho na nianang panahona, nga mao, dili pinaagi sa dekreto sa bisan unsang konsilyo, apan pinaagi sa direksiyon sa balaang espiritu sa Diyos—ang samang espiritu nga midasig sa pagsulat sa maong mga basahon sa unang dapit. Ang testimonyo sa ulahi dili dinasig nga mga tigkatalogo bililhon lamang ingon pag-ila sa kanon sa Bibliya, nga giawtorisar sa espiritu sa Diyos.

18. Unsang importante nga mga konklusyon ang mahimo gikan sa tsart nga nagpakita sa sayong mga katalogo sa Kristohanon Gregong Kasulatan?

¹⁸ Ebidensiya sa Sayong mga Katalogo. Usa ka pasiplat sa duyog nga tsart mibutyag nga ubay-ubay sa ikaupat ka siglo nga mga katalogo sa Kristohanong Kasulatan, penetsahan una sa gihisgotan-itaas nga konsilyo, eksakto nga miuyon uban sa ato presente nga kanon, ug ang uban wala lamang milakip sa Pinadayag. Sa wala pa ang kataposan sa ikaduhang siglo, dunay unibersohanong pagdawat sa upat ka Ebanghelyo, Mga Buhat, ug 12 sa mga sulat ni apostol Pablo. Pipila lamang sa gagmay nga mga sinulat ang gidudahan sa pipila ka dapit. Lagmit kini tungod kay ang maong mga sinulat limitado sa ilang inisyal nga sirkulasyon alang sa usa ka rason o lain ug busa nagkinahanglan ug mas taas nga panahon nga mahimong akseptado ingon kanonikal.

19. (a) Unsang talagsaong dokumento ang nakaplagan sa Italya, ug unsa ang petsa niini? (b) Giunsa paghubit niini ang gidawat nga kanon nianang panahon?

¹⁹ Usa sa labing makapainteres sayong mga katalogo mao ang tipik nga nadiskobrehan ni L. A. Muratori sa Librarya Ambrosian, Milan, Italya, ug gipatik niya sa 1740. Bisan pa ang sinugdan wala, ang reperensiya niini sa Lucas ingon ikatulong Ebanghelyo mipasabot nga kini unang mihisgot sa Mateo ug Marcos. Ang Tipik Muratorian, nga sa Latin, may petsa ngadto sa ulahing bahin sa ikaduhang siglo K.P. Kini labing makapainteres nga dokumento, ingon gipakita sa tipik nga hubad: “Ang ikatulong basahon sa Ebanghelyo mao kanang sumala ni Lucas. Si Lucas, ang iladong mananambal, misulat niini sa iya mismong ngalan . . . Ang ikaupat nga basahon sa Ebanghelyo mao kanang iya ni Juan, usa sa mga disipolo. . . . Ug busa sa pagtuo sa mga magtotoo walay kabingkilan, bisan pa ang lainlaing seleksiyon gihatag gikan sa kamatuoran sa indibiduwal nga mga basahon sa mga Ebanghelyo, tungod kay sa tanan [kanila] ubos sa usa ka migiyang Espiritu ang tanang butang maylabot sa iyang pagkatawo, pagbati, pagkabanhaw, kokabildo uban sa iyang mga disipolo, ug sa iyang duha ka pilu nga pag-anhi, ang una sa kaulawan gumikan sa pagtamay, nga nahitabo, ug ang ikaduha sa himaya sa harianong gahom, nga umaabot pa, gipahayag. Kahibudnganan, nan, kon gipahayag ni Juan sa kakonsistente sa iyang mga sulat kining daghang butang, sa persona miingon: ‘kon unsa ang atong nakita sa atong mga mata, ug nadunggan sa atong mga dalunggan, ug gikuptan sa atong mga kamot, kadtong mga butang among gisulat.’ Sa ingon iyang gipahayag siya dili lamang saksing-nakakita apan usab nakadungog ug mag-aasoy sa tanan kahibudnganan nga mga butang sa Ginoo, nianang han-ay. Dugang pa, ang mga buhat sa tanang apostol nahisulat sa usa ka basahon. Gihipos kini ni Lucas alang sa labing halangdon nga Teopilo . . . Karon ang mga sulat ni Pablo, kon unsa sila, diin gikan o alang sa unsang rason sila gipadala, sila mismo miklaro kaniya kinsa buot mosabot. Una sa tanan siya misulat sa taas sulat sa mga taga-Corinto aron sa pagpugong sa kasungian sa erehiya, unya sa mga taga-Galacia [batok] sa pagtuli, ug sa mga taga-Roma sa sugo sa Kasulatan, gipasabot usab nga si Kristo mao ang pangulong butang kanila—matag usa niini kinahanglanon alang kanato nga hisgotan, sa pagkakita nga ang bulahan nga Apostol Pablo mismo, nga misunod sa panig-ingnan sa una kaniya si Juan, misulat sa dimokapin pito ka simbahan sa ngalan sa han-ay nga misunod: sa mga taga-Corinto (una), sa mga taga-Efeso (ikaduha), sa mga taga-Filipos (ikatulo), sa mga taga-Colosas (ikaupat), sa mga taga-Galacia (ikalima), sa mga taga-Tesalonica (ikaunom), sa mga taga-Roma (ikapito). Apan bisan pa siya misulat makaduha alang sa pagtul-id sa mga taga-Corinto ug sa mga taga-Tesalonica, nga dunay usa ka simbahan nga nakatag sa tibuok yuta gipakita [?nga mao, niining pito ka pilu nga sulat]; ug si Juan usab sa Apokalipsis, bisan pa siya misulat sa pito ka simbahan, apan namolong sa tanan. Apan [siya misulat] ug usa tungod sa pagbati ug gugma kang Filemon, ug usa kang Tito, ug duha kang Timoteo; [ug kini] gihuptan nga sagrado sa dungganong pag-estima sa Simbahan. . . . Dugang, usa ka sulat ni Judas ug duha nga midala sa ngalan ni Juan ang giihap . . . Atong nadawat ang mga apokalipsis ni Juan ug Pedro lamang, nga [ang ulahi] ang uban kanato dili buot mobasa sa simbahan.”—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1956, Tomo VIII, panid 56.

20. (a) Sa unsang paagi ang pagkawala sa usa sa mga sulat ni Juan ug usa sa kang Pedro ikapatin-aw? (b) Unsa ka suod, nan, kining katalogo motakdo sa atong presente-adlaw nga katalogo?

²⁰ Mamatikdan nganha sa kataposan sa Tipik Muratorian, gihisgotan lamang ang duha ka sulat ni Juan. Bisan pa, niining punto ang gihisgotan-itaas nga encyclopedia, panid 55, mihisgot nga kining duha ka sulat ni Juan “mao lamang ang ikaduha ug ikatulo, kansang magsusulat mitawag sa iyang kaugalingon yanong ‘ansiyano.’ Ingon nakahisgot na sa una, bisan pa insidental lamang, maylabot sa Ikaupat nga Ebanghelyo, ug didto gipahayag ang iyang waykwestiyon nga pagtuo nga sinulat ni Juan, gibati sa awtor dinhi ang paglimite sa iyang kaugalingon sa duha ka gagmay nga sulat.” Labot sa dayag nga pagkawala hisgoti sa unang sulat ni Pedro, kining tinubdan mipadayon: “Ang labing lagmit nga panaghap mao ang pagkawala sa pipila ka pulong, kaha usa ka linya, diin ang I Pedro ug ang Apokalipsis ni Juan ginganlan ingon nadawat.” Busa, gikan sa baroganan sa Tipik Muratorian, kining encyclopedia, sa panid 56, mitiklop: “Ang Bag-ong Testamento giisip tinong gilangkoban sa upat ka Ebanghelyo, sa Mga Buhat, napulog-tulo ka sulat ni Pablo, Apokalipsis ni Juan, lagmit tulo ka sulat niya, Judas, ug lagmit I Pedro, samtang ang oposisyon sa lain sa mga sinulat ni Pedro wala pa mahilom.”

21. (a) Sa unsang interes ang mga komento ni Origen sa dinasig nga kasulatan? (b) Unsa ang giila sa ulahing mga magsusulat?

²¹ Si Origen, sa mga tuig 230 K.P., midawat taliwala sa dinasig nga Kasulatan sa mga basahon sa Mga Hebreohanon ug Santiago, nga wala gilakip sa Tipik Muratorian. Samtang iyang gipasabot nga ang uban dudoso sa ilang kalidad sa kanonisidad, gipakita usab niini nga niining panahon, ang kanonisidad sa kadaghanan sa Gregong Kasulatan gidawat na, pipila lamang ang dudoso sa uban dili kaayo iladong sulat. Sa ulahi, sila Athanasius, Jerome, ug Augustine miila sa mga konklusyon sa sayong mga listahan pinaagi sa paghubit ingon kanon ang samang 27 ka basahon nga atong nabatonan karon.b

22, 23. (a) Sa unsang paagi ang mga listahan sa mga katalogo sa tsart giandam? (b) Nganong dayag walay susamang mga lista una sa Tipik Muratorian?

²² Ang mayoria sa mga katalogo sa tsart ispisipiko nga mga listahan nga mipakita kon unsang mga basahon ang gidawat ingon kanonikal. Kadtong ila nila Irenaeus, Clement sa Alejandria, Tertullian, ug Origen gikompleto gikan sa mga pagkutlo nga ilang gihimo, mibutyag kon giunsa nila pag-isip ang mga sinulat nga gipunting. Kini dugang gisuplementohan sa mga rekord sa sayong historyador si Eusebius. Bisan pa, ang kamatuoran nga kining mga magsusulat wala mohisgot sa pipila ka kanonikal nga sinulat wala moergo batok sa ilang kanonisidad. Mao lamang nga sila wala mopunting kanila sa ilang mga sinulat ingon gipili o tungod sa mga ulohan nga gihisgotan. Apan ngano wala kita makakaplag ug eksaktong mga listahan mas sayo kay sa Tipik Muratorian?

²³ Wala hangtod ang mga kritiko ingon ni Marcion mitungha sa tungatunga sa ikaduhang siglo K.P. nga ang isyu mibangon kon unsang mga basahon ang kinahanglan dawaton sa mga Kristohanon. Gitukod ni Marcion ang iyang kaugalingong kanon sa pagpahaom sa iyang mga doktrina, mikuha sa pipila lamang sa mga sulat ni apostol Pablo ug usa ka pinilian nga porma sa Ebanghelyo ni Lucas. Kini, uban sa masa sa apokripal nga literatura nga niadto mikatap libot sa kalibotan, mao ang mitultol sa mga pahayag sa mga tigkatalogo kon unsang mga basahon ang ilang dawaton ingon kanonikal.

24. (a) Unsa ang mipaila sa Apokripal “Bag-ong Testamento” nga mga sinulat? (b) Unsa ang giingon sa mga eskolar niini?

²⁴ Apokripal nga mga Sinulat. Ang sulod ebidensiya mikumpirma sa klarong dibisyon taliwala sa dinasig Kristohanong sinulat ug sa sinulat nga ditinuod ug didinasig. Ang Apokripal nga mga sinulat ubos-kalidad ug sagad mahandurawon ug binata. Sagad sila dihusto.c Matikdi ang mosunod nga mga pahayag sa mga eskolar labot niining dikanonikal nga mga basahon:

“Waykwestiyon sa dipaglakip kanila ni bisan kinsa gikan sa Bag-ong Testamento: gihimo nila kana sa ilang kaugalingon.”—M. R. James, The Apocryphal New Testament, panid xi, xii.

“Ato lamang itandi ang atong mga basahon sa Bag-ong Testamento ingon tibuok uban sa literatura sa maong matang aron makaamgo kon unsa ka halapad ang kal-ang mibulag kanila gikan niini. Ang dikanonikal nga mga ebanghelyo, sagad giingon, sa matuod ang labing maayong ebidensiya alang sa kanonikal.”—G. Milligan, The New Testament Documents, panid 228.

“Dili ikaingon sa bisan usa ka sinulat nga gitipigan kanato gikan sa sayong yugto sa Simbahan gawas sa Bag-ong Testamento nga kini sa husto mahimong idugang karon sa Kanon.”—K. Aland, The Problem of the New Testament Canon, panid 24.

25. Unsang kamatuoran mahitungod sa indibiduwal nga mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan ang miergo alang sa kadinasig niining mga sinulat?

²⁵ Dinasig nga mga Magsusulat. Kining dugang punto makapainteres. Ang tanang magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan niini o nianang paagi suod nalangkit uban sa orihinal nagamandong lawas sa Kristohanong kongregasyon, nga milakip sa mga apostol nga personal gipili ni Jesus. Sila Mateo, Juan, ug Pedro lakip sa orihinal 12 ka apostol, ug si Pablo sa ulahi gipili nga apostol apan wala isipa ingon usa sa 12.d Bisan pa si Pablo dili presente sa espesyal nga pagbubo sa espiritu sa Pentekostes, sila Mateo, Juan, ug Pedro didto, uban nila Santiago ug Judas ug lagmit si Marcos. (Buh. 1:14) Si Pedro ispisipikong miihap sa mga sulat ni Pablo “uban sa Kasulatan.” (2 Ped. 3:15, 16) Sila Marcos ug Lucas suod ug mga kauban sa panaw nila Pablo ug Pedro. (Buh. 12:25; 1 Ped. 5:13; Col. 4:14; 2 Tim. 4:11) Tanan niining mga magsusulat gihatagan sa milagrosong hiyas pinaagi sa balaang espiritu, pinaagi sa espesyal nga pagbubo ingon nahitabo sa Pentekostes ug sa dihang si Pablo nakumbertir (Buh. 9:17, 18) o, wayduda ingon sa kaso ni Lucas, pinaagi sa pagpandong sa mga kamot sa mga apostol. (Buh. 8:14-17) Ang tanang pagsulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan nahuman sulod sa panahon nga ang espesyal nga mga gasa sa espiritu mipalakaw.

26. (a) Unsa ang atong gidawat ingon Pulong sa Diyos, ug ngano? (b) Sa unsang paagi atong ipakita ang pagpabili alang sa Bibliya?

²⁶ Ang pagtuo sa labing gamhanang Diyos, Tigdasig ug Tigtipig sa iyang Pulong, mohimo kanatong masaligon nga siya ang usa kinsa migiya sa paghipos tingob sa nagkadaiyang bahin niini. Busa kita kumpiyansa nga midawat sa 27 ka basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan uban sa 39 sa Hebreohanong Kasulatan ingon usa ka Bibliya, sa usa ka Awtor, si Jehova nga Diyos. Ang iyang Pulong sa 66 ka basahon mao ang atong giya, ug ang tibuok harmonya ug balanse niini testigo sa kakompleto niini. Ang tanang pagdayeg kang Jehova nga Diyos, ang Maglalalang niining dili ikatanding basahon! Kini sa bug-os mosangkap kanato ug mopahaluna sa atong mga tiil sa dalan sa kinabuhi. Pasagdi gamiton nato kini nga maalamon sa tagsa ka oportunidad.

[Mga footnote]

[Chart sa panid 303]

Talagsaon Sayong mga Katalogo sa Kristohanon Gregong Kasulatan

A - Gidawat nga wayduda ingon Kasulatanhon ug kanonikal

D - Gidudahan sa pipila ka dapit

Ngalan ug Dapit

Mateo A A A A

Marcos A A A A

Lucas A A A A

Juan A A A A

Buhat A A A A

Roma A A A A

1 Corinto A A A A

2 Corinto A A A A

Galacia A A A A

Efeso A A A A

Filipos A A A A

Colosas A A A A

1 Tesalonica A A A A

2 Tesalonica A A A A

1 Timoteo A A A A

2 Timoteo A A A A

Tito A A A A

Filemon A A

Hebreohanon D DA DA

Santiago ?

1 Pedro A? A A A

2 Pedro D? A

1 Juan A A DA A

2 Juan A A DA

3 Juan A?

Judas A DA A

Pinadayag A A A A

Ngalan ug Dapit

Banabana nga

Petsa K.P. 230 320 348 365

Mateo A A A A

Marcos A A A A

Lucas A A A A

Juan A A A A

Buhat A A A A

Roma A A A A

1 Corinto A A A A

2 Corinto A A A A

Galacia A A A A

Efeso A A A A

Filipos A A A A

Colosas A A A A

1 Tesalonica A A A A

2 Tesalonica A A A A

1 Timoteo A A A A

2 Timoteo A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Hebreohanon DA DA A

Santiago DA DA A

1 Pedro A A A A

2 Pedro DA DA A D

1 Juan A A A A

2 Juan DA DA A D

3 Juan DA DA A D

Judas DA DA A

Pinadayag A DA A

Ngalan ug Dapit

Banabana nga

Petsa K.P. 367 368 370 370

Mateo A A A A

Marcos A A A A

Lucas A A A A

Juan A A A A

Buhat A A A A

Roma A A A A

1 Corinto A A A A

2 Corinto A A A A

Galacia A A A A

Efeso A A A A

Filipos A A A A

Colosas A A A A

1 Tesalonica A A A A

2 Tesalonica A A A A

1 Timoteo A A A A

2 Timoteo A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Hebreohanon A A A DA

Santiago A A A A

1 Pedro A A A A

2 Pedro A A A D

1 Juan A A A A

2 Juan A A A D

3 Juan A A A D

Judas A A A D

Pinadayag A DA D

Ngalan ug Dapit

Banabana nga

Petsa K.P. 383 394 397 397

Mateo A A A A

Marcos A A A A

Lucas A A A A

Juan A A A A

Buhat A A A A

Roma A A A A

1 Corinto A A A A

2 Corinto A A A A

Galacia A A A A

Efeso A A A A

Filipos A A A A

Colosas A A A A

1 Tesalonica A A A A

2 Tesalonica A A A A

1 Timoteo A A A A

2 Timoteo A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Hebreohanon DA DA A A

Santiago A DA A A

1 Pedro A A A A

2 Pedro A DA A A

1 Juan A A A A

2 Juan A DA A A

3 Juan A DA A A

Judas A DA A A

Pinadayag DA DA A A