JERICO

[lagmit, Siyudad sa Bulan].

Ang unang Canaanhong siyudad sa K sa Jordan nga nailog sa mga Israelinhon. (Num 22:1; Jos 6:​1, 24, 25) Gituohan nga mao kini ang Tell es-Sultan (Tel Yeriho) nga mga 22 km (14 mi) sa SAS sa Jerusalem. Ang kasikbit nga Tulul Abu el-ʽAlayiq giisip nga mao ang nahimutangan sa unang-siglong Jerico. Kay nahimutang nga mga 250 m (820 p) sa ubos sa lebel sa dagat diha sa Walog sa Jordan, ang Jerico adunay subtropikanhon nga klima. Karong adlawa ang mga kahel, saging, ug igos gitanom diha sa maong dapit ug, sama kaniadto, daghan gihapon ang mga palma didto.

Ang Unang mga Resulta sa Pagpanakop sa Israel. Sa kataposan sa ilang 40 ka tuig nga paglatagaw sa kamingawan, ang mga Israelinhon nakaabot sa Kapatagan sa Moab. Didto, atbang sa Jerico, mitungas si Moises sa Bukid sa Nebo ug nakita niya ang Yutang Saad, lakip ang Jerico, “ang siyudad sa mga kahoy nga palma,” ug ang kapatagan niini.​—Num 36:13; Deu 32:49; 34:1-3.

Human mamatay si Moises, si Josue nagpadalag duha ka espiya ngadto sa Jerico. Kay gitagoan ni Rahab, sila wala masakpi ug human niadto mikalagiw gikan sa siyudad pinaagi sa usa ka pisi nga gipaagi sa bentana sa iyang balay nga nahimutang sa ibabaw sa paril sa Jerico. Sulod sa tulo ka adlaw ang duha ka tawo nagtago sa duol nga bukirong rehiyon, ug human niadto sila miubog sa Jordan ug mibalik sa kampo sa Israel.​—Jos 2:1-23.

Hilabihan gayod ang kahadlok nga gibati sa hari sa Jerico ug sa mga molupyo niini sa dihang ilang nadunggan o nasaksihan nga ang nagabul-og nga tubig sa Jordan milagrosong mipondo, nga tungod niini nakatabok ang mga Israelinhon latas sa mala nga yuta. Human niadto, bisan tuod ang kalalakin-an sa Israel nagpatuli ug kinahanglang magpaalim una ayha pa sila andam nga makadepensa sa ilang kaugalingon, walay usa nga nangahas sa pagsulong kanila didto sa Gilgal. Kay wala unsaa, gisaulog usab sa mga Israelinhon ang Paskuwa didto sa desyertong kapatagan sa Jerico.​—Jos 5:1-10.

Sa ulahi, duol sa Jerico, usa ka manulonda nga prinsipe nagpakita kang Josue ug gidetalye ang mga pamaagi sa pag-ilog sa siyudad, nga niadtong tungora gibantayan pag-ayo tungod sa mga Israelinhon. Sa pagkamasinugtanon, kas-a sa usa ka adlaw sulod sa unom ka adlaw ang Israelinhong kasundalohan mimartsa, nga gisundan sa pito ka saserdote nga padayong naghuyop sa mga budyong, ug diha sa ilang luyo ang mga saserdote nga nagdala sa Arka, ug sa kataposan mao ang mga magbalantay sa luyo​—ang tanan nagmartsa palibot sa Jerico. Apan sa ikapitong adlaw sila mimartsa palibot sa siyudad sa pito ka beses. Sa dihang gihuyop ang mga budyong sa kataposang pagmartsa palibot sa Jerico, ang katawhan naninggit sa usa ka dakong singgit sa pakiggubat, ug ang mga paril sa siyudad bug-os nga natumpag.​—Jos 5:13–​6:20.

Unya ang mga Israelinhon midali pagsulod sa Jerico, nga nagtugyan sa mga molupyo niini ug sa tanang kahayopan niini ngadto sa kalaglagan. Apan tungod sa kalulot nga gipakita ni Rahab pinaagi sa pagtago sa mga espiya sulod sa iyang balay didto sa ibabaw nga bahin sa paril nga wala matumpag, siya ug ang iyang mga paryente natipigang buhi. Ang tibuok siyudad gisunog, apan ang bulawan ug ang plata gitugyan ngadto sa sangtuwaryo ni Jehova. (Jos 6:20-25) Apan, gikawat sa usa ka Israelinhon nga si Acan ang usa ka baretang bulawan, pipila ka plata, ug usa ka maanindot nga besti ug unya gitagoan kini sa ilalom sa iyang tolda. Busa siya maoy nakaingon sa iyang kaugalingong kamatayon ug sa iyang tibuok pamilya.​—Jos 7:20-26.

Ulahing Paghisgot sa Kasaysayan. Human niadto ang nalaglag nga siyudad sa Jerico nahimong bahin sa teritoryo sa Benjamin nga maoy utlanan sa Epraim ug Manases. (Jos 16:​1, 7; 18:​12, 21) Wala madugay human niadto, lagmit nga dihay natukod nga komunidad sa maong dapit. Kini nailog ni Haring Eglon sa Moab ug nailalom sa iyang paggahom sulod sa 18 ka tuig. (Huk 3:12-30) Sa panahon ni Haring David naglungtad pa gihapon ang usa ka komunidad diha sa Jerico. (2Sa 10:5; 1Cr 19:5) Apan ayha pa sa panahon sa paghari ni Ahab nga gitukod pag-usab ang Jerico ni Hiel nga taga-Bethel. Natuman ang matagnaong tunglo nga gipahayag ni Josue kapin sa 500 ka tuig una pa niana, si Hiel nawad-an sa iyang panganay nga si Abiram sa dihang iyang gipahiluna ang patukoranan niini ug sa iyang kamanghorang anak nga lalaki nga si Segub sa dihang iyang gipatindog ang mga pultahan niini.​—Jos 6:26; 1Ha 16:34.

Sa maong panahon usab ang pipila sa “mga anak nga lalaki sa mga manalagna” nanimuyo sa Jerico. (2Ha 2:​4, 5) Human kuhaa ni Jehova si manalagnang Elias pinaagi sa usa ka alimpulos, si Eliseo nagpabilin didto sa Jerico sulod sa usa ka panahon ug gihimong dili na makadaot ang suplay sa tubig sa siyudad. (2Ha 2:11-15, 19-22) Ang tubig sa ʽAin es-Sultan (gituohan nga mao ang tuboran nga gihimo ni Eliseo nga dili na makadaot) gihubit ingong tam-is ug makapahimuot ug nagpatubig sa mga tanaman sa modernong Jerico.

Sa panahon sa daotan nga si Haring Ahaz sa Juda, gitugotan ni Jehova ang Israelinhong kasundalohan ilalom ni Haring Peka nga magpaagom ug makauulawng kapildihan sa dili-matinumanong Juda, nga nagpatay ug 120,000 ug nagbihag ug 200,000. Apan si Oded nga manalagna ni Jehova misugat sa namauli nga mga mananaog ug nagpasidaan kanila nga dili himoong ulipon ang mga binihag. Tuod man, ang mga binihag, human bestihi ug pakan-a, gidala ngadto sa Jerico ug gibuhian.​—2Cr 28:6-15.

Human mapukan ang Jerusalem niadtong 607 W.K.P., si Haring Zedekias mikalagiw paingon sa Jerico apan naapsan ug nadakpan sa mga Babilonyanhon didto sa desyertong kapatagan sa Jerico. (2Ha 25:5; Jer 39:5; 52:8) Human buhii gikan sa pagkadestiyero sa Babilonya, ang 345 ka “anak nga lalaki sa Jerico” maoy lakip niadtong namauli uban kang Zorobabel niadtong 537 W.K.P. ug mopatim-awng nanimuyo didto sa Jerico. (Esd 2:​1, 2, 34; Neh 7:36) Sa ulahi, ang pipila sa mga tawo sa Jerico mitabang sa pagtukod pag-usab sa paril sa Jerusalem.​—Neh 3:2.

Sa tuig 33 K.P., gilakip ang Jerico sa ministeryo ni Jesus dihang paingon siya sa Jerusalem alang sa Paskuwa. Duol niini nga siyudad nga giayo ni Jesu-Kristo ang panan-aw sa buta nga si Bartimeo ug sa iyang kauban. (Mar 10:46; Mat 20:29; Luc 18:35; tan-awa ang BARTIMEO.) Didto sa Jerico, nahibalag ni Jesus si Zaqueo ug human niadto si Jesus gidapit ngadto sa iyang panimalay. (Luc 19:1-7) Una pa niana didto sa Judea, sa dihang giasoy niya ang iyang sambingay bahin sa matinabangon nga Samarianhon, gihisgotan ni Jesus ang dalan nga gikan sa Jerusalem paingon sa Jerico. (Luc 10:30) Sumala sa pamatuod sa karaang kasaysayan, ang mga tulisan tigkanunayan niini nga dalan.

Nakaplagan ba sa mga arkeologo ang ebidensiya sa pagkalaglag sa Jerico sa mga adlaw ni Josue?

Si Propesor John Garstang, pangulo sa usa ka grupo sa mga arkeologo nga taga-Inglaterra nga nangubkob didto sa Tell es-Sultan tali sa 1929 ug 1936, nakakaplag nga ang iyang giisip nga maoy usa sa mga siyudad nga gitukod diha sa maong dapit nakaagom ug grabeng pagkasunog ug ang mga paril niini nangatumpag. Siya nagtuo nga kining siyudara mao ang Jerico sa panahon ni Josue ug nagpetsa sa kalaglagan niini sa mga 1400 W.K.P. Bisan tuod ang pipila ka eskolar karon nagduso gihapon sa mga hunahuna ni Garstang, lahi ang pagsabot sa uban sa maong ebidensiya. Ang arkeologo nga si G. Ernest Wright misulat: “Ang duha ka paril nga naglibot sa taluktok sa karaang siyudad, nga gituohan ni Garstang . . . nga nalumpag tungod sa linog ug kalayo sa panahon ni Josue, nadiskobrehan nga naglungtad sukad pa sa ika-3 nga milenyo ug nagrepresentar ug duha lamang sa katorse ka lainlaing mga paril o mga bahin sa paril nga sunodsunod nga gitukod sa maong yugto.” (Biblical Archaeology, 1962, pp. 79, 80) Daghan ang mibati nga diyutay lamang, kon aduna man ugaling, ang mga nahibilin sa Jerico sa panahon ni Josue, kay nakuha na sa nahaunang mga pagpangubkob sa maong dapit ang kon unsay nagpabilin tingali sukad sa panahon sa pagkalaglag niini. Sumala sa giingon ni Propesor Jack Finegan: “Busa, karon halos wala nay ebidensiya diha sa maong dapit nga pinaagi niini matino nato ang petsa sa pag-ilog ni Josue sa Jerico.”​—Light From the Ancient Past, 1959, p. 159.

Tungod niini gipetsahan sa daghang eskolar ang pagkapukan sa Jerico pinasukad sa sirkumstansiyal nga ebidensiya, ug misugyot ug mga petsa nga ang gidugayon maoy mga 200 ka tuig. Tungod sa maong pagkadili-tino, si Propesor Merrill F. Unger tukmang miingon: “Ang mga eskolar kinahanglan usab nga magmabinantayon pag-ayo sa sobrang pagsalig sa mga banabana sa mga arkeologo bahin sa mga petsa ug sa mga pagsabot sa mga butang. Ang pamatuod nga ang pagtino sa mga petsa ug mga konklusyon nga gihimo pinasukad sa mga arkeolohikanhong mga kaplag maoy sagad nagdepende sa personal nga mga opinyon gipasundayag sa makadaghan pinaagi sa dagkong mga panagsumpaki tali sa kasaligang mga awtoridad bahin niining mga butanga.”​—Archaeology and the Old Testament, 1964, p. 164.

Busa, ang mga interpretasyon sa mga arkeologo nga dili kaharmonya sa kronolohiya sa Bibliya sa pagpunting sa 1473 W.K.P. ingong petsa sa pagkalaglag sa Jerico dili angayng kabalak-an. Ang panagsumpaki sa mga opinyon ni Garstang ug sa ubang mga arkeologo bahin sa Jerico nagpasiugda sa panginahanglan nga magmabinantayon sa pagdawat sa arkeolohikanhong ebidensiya bisan pag kini mopaluyo o mosumpaki sa rekord sa Bibliya ug sa kronolohiya niini.