Kon sa Unsang Paagi Nabatonan Nato ang Bibliya—Bahin 3

BURMA, 1824—Ang mga opisyal sa hari bag-o pa lang mirekisa sa misyonaryong puy-anan ni Adoniram ug Ann Judson, nga nagdala sa tanang ilang gihunahuna nga bililhon. Apan wala nila madala ang labing bililhong bahandi​—usa ka hinubad nga manuskrito sa Bibliya nga sekretong gilubong ni Ann ilalom sa balay. Si Adoniram, ang maghuhubad, nahimutang sa daghag-lamok nga bilanggoan nga giposasan, giakusar nga nangespiya. Niadtong tungora peligrosong madaot ang manuskrito sa kaumog. Sa unsang paagi kana maluwas? Gisulod kana ni Ann sa usa ka unlan ug gihatod kana sa iyang bana didto sa prisohan. Natipigan ang unlan, ug ang sulod niini nahimong bahin sa unang Burmese nga Bibliya.

Naagoman sa Bibliya ang daghang peligrosong mga hitabo latas sa kasaysayan. Sa miaging mga isyu, among gihisgotan ang paghubad ug pagpanagtag sa Bibliya sukad sa pagkakompleto niini hangtod sa sayong bahin sa katuigang 1600. Unsay gidangatan sa Bibliya sukad niadto hangtod karon? Mabatonan ba gayod kini sa tanang tawo? Unsang papel ang gidula sa Watch Tower Society?

Mga Misyonaryo ug mga Kapunongan sa Bibliya

Sa daghang nasod, ang katuigang 1600 ug 1700 gitiman-an sa kusog nga pag-uswag sa pagbasa sa Bibliya. Ang Inglaterra ilabinang naapektohan sa Bibliya sulod niining yugtoa. Sa pagkatinuod, ang mga sugilanon ug mga pagtulon-an sa Bibliya mituhop sa mga hunahuna sa halos tanan diha sa nasod, gikan sa hari ngadto sa batang nagdaro. Apan ang impluwensiya sa Bibliya misaylo pa. Ang Inglaterra kanhi maoy nagalawig nga komersiyal ug kolonyal nga gahom, ug ang pipila ka Ingles nagdala sa Bibliya uban kanila sa ilang mga panaw. Kini nagpahiluna sa sukaranan sa kaylap nga kampanya sa Bibliya.

Sa naghinapos ang katuigang 1700, ang Bibliya nagpalihok sa pipila didto sa Inglaterra sa paghunahuna mahitungod sa espirituwal nga mga panginahanglan sa mga lumad sa lagyong kayutaan sa Britanikong Imperyo. Apan, kining maong kabalaka wala batoni sa tanan. Daghang klerigo ang nagtuo sa kapalaran, ug busa sila naghunahuna nga kabubut-on sa Diyos nga ang pipila ka tawo dili maluwas. Sa dihang ang nahimong misyonaryo nga si William Carey mihatag ug mainitong pakigpulong aron mangayog suportar alang sa usa ka misyon sa India, usa ka tawo ang mibadlong: “Lingkod, Dong; sa dihang buot sa Diyos nga kabigon ang mga pagano, buhaton Niya kana nga walay tabang gikan kanimo!” Bisan pa niana, si Carey milawig paingon sa India niadtong 1793. Makapahingangha, sa ngadtongadto nahubad niya ang tibuok Bibliya o mga bahin niana ngadto sa 35 ka pinulongan sa India.

Ang mga misyonaryo nakaamgo nga ang ilang lintunganayng kagamitan mao ang Bibliya sa lokal nga pinulongan. Apan, kinsay motagana ug mga Bibliya? Makaiikag, usa ka kalihokan nga nagpakaylap sa Bibliya sa tibuok kalibotan sa wala-damha gisugdan sa usa ka 16-anyos nga babayeng taga-Wales, si Mary Jones. Sa 1800, si Mary mibaktas nga nagtiniil ug 40 kilometros aron mopalit ug Bibliya nga Welsh gikan sa usa ka klerigo. Gitigom niya ang iyang salapi sulod sa unom ka tuig, ug sa dihang nasayran ni Mary nga nahalin na ang tanang Bibliya, siya mibakho, nahigawad. Natandog pag-ayo, gihatagan sa klerigo si Mary ug usa sa iyang mga Bibliya.

Human niadto, ang klerigo nagpalandong sa daghang uban pa nga nagkinahanglag mga Bibliya, ug iyang gihisgotan ang suliran uban sa mga higala sa London. Ang resulta mao ang pagkatukod, niadtong 1804, sa Britaniko ug Langyawng Kapunongan sa Bibliya. Ang pasiuna niini maoy yano: Pagtagana sa mga tawo ug maabot nga mga Bibliya diha sa ilang kaugalingong pinulongan, gipatik “nga walay nota o komento.” Pinaagi sa pagwagtang sa mga komentaryo diha sa panaplin, ang mga tigpasiugda sa maong Kapunongan naglaom nga malikayan ang kabingkilan sa doktrina. Apan, makadaghan, ang Kapunongan sa Bibliya nabahin gumikan sa Apocrypha, bawtismo pinaagig paglusbog, ug doktrina sa Trinidad.

Ang kadasig sa sinugdanan mikaylap dayon, ug pagka-1813 ang nalangkit nga mga kapunongan natukod sa Alemanya, Netherlands, Denmark, ug Rusya. Ngadtongadto, gidugang ang mga kapunongan sa Bibliya sa ubang nasod. Sa dihang ang unang mga kapunongan sa Bibliya naghimo sa ilang mga tumong, ilang gihunahuna nga ang kadaghanan sa kalibotan naggamit lamang ug pipila ka dagkong pinulongan. Wala gayod nila handurawa nga adunay linibo! Diyutay rang mga maghuhubad ang nakahibalo sa Hebreohanon ug Grego aron mahubad nga direkta ngadto sa lumad nga pinulongan. Busa, sa dihang ang Britaniko ug Langyawng Kapunongan sa Bibliya miabaga sa mga hubad, ang mga maghuhubad sagad nagbase sa ilang hubad diha sa Ingles nga King James Version.

Ang mga Kalisdanan sa Usa ka Maghuhubad

Dakong bahin sa Bibliya ang nalangkoban sa mga asoy ug mga ilustrasyon nga gipasikad sa adlaw-adlaw nga mga kasinatian. Mas sayon kining hubaron kon itandi sa Bibliya nga gisulat diha sa lisod-sabtong mga pinulongan sa pilosopiya. Apan, matagna nang daan nga ang unang mga paningkamot sa mga misyonaryo usahay magpatungha ug makalibog o kataw-anang mga hubad. Pananglitan, usa ka hubad naghatag sa mga tawo sa usa ka bahin sa India sa ideya nga ang Diyos maoy asul-ug-kolor nga persona. Ang pulong nga gigamit alang sa “langitnon” diha sa ekspresyong “langitnong Amahan” nagkahulogang “adunay kolor sa langit”​—ang literal nga mga langit!

Maylabot sa kababagan sa maghuhubad, si Adoniram Judson misulat niadtong 1819: ‘Sa dihang magtuon kami ug pinulongan nga gisulti sa katawhan sa laing dapit sa yuta, kansang mga lagda sa pinulongan wala namo masinati, ug ang mga letra ug mga pulong wala gayoy kaamgiran sa bisan unsang pinulongan nga among nadungog sukad; kon wala kamiy diksiyonaryo o tigbadbad ug kinahanglang makasabot ug diyutay sa pinulongan sa dili pa kami makakuha ug lumad nga magtutudlo​—kana nagkahulogag paningkamot!’ Ug ang trabaho sa mga maghuhubad sama kang Judson naghimo sa Bibliya nga sayong mabatonan.​—Tan-awa ang tsart sa panid 12.

Si Ann Judson mitabang sa iyang bana sa malisod nga tahas sa paghubad. Apan ang mga Judson nag-atubang ug labaw pa kay sa akademikong mga kalisdanan. Sa dihang ang mga opisyal sa hari nagtaral kang Adoniram sa bilanggoan, si Ann nagsabak. Sulod sa 21 ka bulan maisogon siyang mihangyo sa mabatokong mga opisyal nga buhian ang iyang bana. Kadtong maong kalisod duyog sa balatian nakadaot sa iyang panglawas. Wala madugay human buhii si Adoniram, ang iyang maisog nga si Ann ug ang ilang gamayng batang babaye namatay sa hilanat. Nasubo si Adoniram. Sa gihapon, midangop siya sa Diyos alang sa kusog ug nagpadayon sa paghubad, nga nagkompleto sa Burmese nga Bibliya niadtong 1835. Kasamtangan, ang ubang malipotong mga hagit sa Bibliya nagakaugmad.

Nalangkit ang Bibliya sa Daghang Panagbangi

Nahitabo sa katuigang 1800 ang dakong katilingbanon ug politikanhong panagbangi, nga usahay ang Bibliya mao ang pangunang bahin. Pananglitan, bisan tuod ang Rusong Kapunongan sa Bibliya sa sinugdan gipaluyohan sa hari ug sa Rusong Ortodoksong Iglesya, ngadtongadto ilang gibungkag ug gidili ang Kapunongan. (Linibo na ka Bibliya ang gisunog mga usa ka tuig una pa niana sa mga magsusupak sa maong Kapunongan.) Ang Ortodoksong klero niadtong tungora naningkamot sa pagtapos kon unsay madasigong gisugdan sa unang mga Kristohanon​—tibuok-kalibotang pagpanagtag sa Bibliya. Ang Ortodoksong mga lider sa ika-19ng siglo miinsistir nga ang Bibliya naghulga sa awtoridad sa Simbahan ug Estado. Sa kasukwahi, ang nagauswag nga politikanhon rebolusyonaryong kalihokan nag-isip sa Bibliya, dili ingong hulga sa mga awtoridad, kondili, hinunoa, ingong hinagiban sa Simbahan ug Estado aron padayong magpasakop ang masa. Ang Bibliya giatake sa duha ka kiliran!

Sa misunod nga mga tuig nahitabo usab ang nag-uswag nga “intelektuwal” nga mga pag-atake sa Bibliya. Niadtong 1831, si Charles Darwin milawig sa usa ka ekspedisyon nga mitultol sa iyang teoriya sa ebolusyon. Niadtong 1848, si Marx ug Engels miisyu sa Communist Manifesto, nga naghulagway sa Kristiyanidad ingong usa ka galamiton sa pagdaogdaog. Sulod usab niining yugtoa, ang mga kritiko nagduhaduha sa katinuoran sa Kasulatan ug sa makasaysayanhong katinuoran sa mga tawo sa Bibliya​—bisan kang Jesus mismo! Apan ang pipila ka naghunahuna nga mga tawo nakaila sa kabakakan sa mga teoriya nga nagsalikway sa Diyos ug sa Bibliya, ug sila nangitag akademikong mga paagi sa pagpamatuod sa pagkakasaligan sa Bibliya. Usa niini mao si Konstantin von Tischendorf, usa ka Aleman nga batid sa mga pinulongan.

Mga Diskobre Mitabang sa Pagpalig-on sa Teksto sa Bibliya

Si Tischendorf mibiyahe latas sa Tungang Sidlakan sa pagpangitag karaang mga manuskrito sa Bibliya, nga naglaom sa pagpalig-on sa orihinal nga teksto sa Bibliya aron dili kaduhaduhaan. Niadtong 1859, sa mao gihapong tuig nga gipatik ni Darwin ang The Origin of the Species, nakaplagan ni Tischendorf ang kinakaraanan nga nahibaloang kompletong kopya sa Kristohanong Gregong Kasulatan sa usa ka monasteryo sa tiilan sa Bukid sa Sinai. Nailhan kini nga Codex Sinaiticus ug lagmit gipatik mga 50 ka tuig una makompleto ni Jerome ang Latin Vulgate. Bisan tuod gilantugian gihapon kon angayan bang kuhaon ang codex gikan sa monasteryo, gipatik kana ni Tischendorf, sa ingon naghimo niana nga mabatonan sa mga eskolar.a

Tungod kay ang Sinaiticus lakip sa kinakaraanang orihinal-pinulongan nga mga manuskrito, wala lamang kana magpadayag nga ang Gregong Kasulatan sa lintunganay wala mausab kondili mitabang usab sa mga eskolar sa pagpadayag sa mga sayop nga miyuhot diha sa ulahing mga manuskrito. Pananglitan, ang paghisgot bahin kang Jesus diha sa 1 Timoteo 3:​16 sa Sinaiticus mabasa: “Siya gipadayag diha sa unod.” Kapuli sa “siya,” makita diha sa kadaghanan sa nailhan-niadto nga mga manuskrito ang pinamubo sa “Diyos,” nga gihimo pinaagig diyutayng kausaban sa Gregong pulong alang sa “siya.” Bisan pa niana, ang Sinaiticus gihimo daghang tuig una pa ang bisan unsang Gregong manuskrito nga naghubad ug “Diyos.” Busa, kini nagpadayag nga dihay pagdaot sa teksto sa ulahi, dayag nga gilakip aron sa pagpaluyo sa doktrina sa Trinidad.

Sukad sa panahon ni Tischendorf, dugang manuskrito ang nadiskobrehan. Karong adlawa, ang gidaghanon sa nailhang mga manuskrito sa Hebreohanong Kasulatan maoy mga 6,000, ug sa Gregong Kasulatan, kapin sa 13,000. Ang pagtandi niini miresulta sa orihinal-pinulongan nga teksto nga masaligan pag-ayo. Sumala sa pagpahayag niini ni F. F. Bruce: “Ang lainlaing hubad . . . dili mag-usab sa bisan unsang makasaysayanhong kamatuoran sa Kristohanong pagtuo ug tulumanon.” Samtang nagpadayon ang paghubad sa Bibliya ngadto sa daghan pang pinulongan, sa unsang paagi makabenepisyo ang mga tawo niining nag-uswag nga kahibalo?

Ang Watch Tower Society ug ang Bibliya

Niadtong 1881 usa ka gamay apan masibotong pundok sa mga magtutudlo ug mga estudyante sa Bibliya nagtukod sa gitawag sa ulahi ug Watch Tower Bible and Tract Society. Sa sinugdan, ilang gipanagtag ang Bibliya nga gipatik sa ubang mga kapunongan sa Bibliya, lakip na ang Gregong Kasulatan ni Tischendorf. Apan, pagka-1890 miapil sila sa pagpatik ug Bibliya, nga nagpaluyo sa una sa daghang edisyon sa Bibliya. Niadtong 1926 ang Sosyedad nagsugod sa pagpatik sa Bibliya sa kaugalingong mga imprentahan niini. Apan ang panginahanglan sa usa ka nunot-sa-panahon nga hubad sa Bibliya nahimong mas dayag. Ang kahibalo ba nga mabatonan pinaagi sa mga diskobre ug kahibalo sa miaging siglo ikalakip sa usa ka daling-masabtan, maabot nga Bibliya? Uban niining maong tumong, ang mga nalangkit sa Sosyedad nagsugod niadtong 1946 sa pagpapatik ug usa ka bag-ong hubad sa Kasulatan.

Usa ka Hubad, Daghang Pinulongan

Usa ka komite sa paghubad nga gilangkoban sa takos nga dinihogang mga Kristohanon ang giorganisar sa pagpatik sa New World Translation of the Holy Scriptures sa Ingles. Gipatik kini sa unom ka tomo, nga gipagula sukad sa 1950 hangtod sa 1960, nga nagsugod sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Sukad sa 1963 gihubad kini ngadto sa dugang 27 ka pinulongan, nga daghan pa ang ginahubad. Ang mga tumong sa ubang mga pinulongan sama nianang sa Ingles. Una, ang hubad kinahanglang tukma, labing duol kutob sa maarangan sa orihinal nga mga ideya. Kinahanglang dili tuison ang kahulogan aron mopahiuyon sa usa ka linaing doktrinal nga pagsabot. Ikaduha, kinahanglang adunay panag-uyon kanunay, usa ray hubad sa matag pangunang pulong kutob sa makataronganong itugot sa konteksto. Ang maong paagi motabang sa mga magbabasa sa pagsabot kon sa unsang paagi ang mga magsusulat sa Bibliya migamit ug tinong mga pulong. Ikatulo, ang hubad kinahanglang literal kutob sa mahimo nga dili lubogon ang kahulogan. Kon literal ang hubad mas masabtan sa magbabasa ang kinaiya sa orihinal nga mga pinulongan ug ang nalangkit nga mga paagi sa paghunahuna. Ug ikaupat, kinahanglang dali ra kining basahon ug sayon sabton sa ordinaryong mga tawo.

Ang may-pagkaliteral nga estilo sa Ingles nga New World Translation nagpasayon sa paghubad niana ngadto sa ubang mga pinulongan. Tungod niining maong katuyoan ang mga pundok sa mga maghuhubad sa Sosyedad sa pagkakaron naggamit ug modernong kahimanan sa kompiyuter aron sa pagpadali sa ilang buluhaton ug sa paghimo nianang mas tukma. Kining maong sistema motabang sa mga maghuhubad sa pagtigom ug listahan sa mga katumbas sa lumad nga pinulongan alang sa matag pangunang pulong. Nakapaarang usab kini kanila sa pagtuon sa Ingles nga mga hubad sa matag Hebreohanon ug Gregong pulong diha sa Bibliya.

Ang paghubad gikan sa Ingles, inay kay maghubad nga direkta gikan sa Hebreohanon ug Grego, nagtaganag hinungdanong mga bentaha. Gawas nga mapamubo ang panahon sa paghubad, gipaposible niini ang labi pang panaghiusa sa ekspresyon sa tanang pinulongan. Ngano? Tungod kay mas sayon kaayo ang paghubad sa tukma gikan sa usa ka modernong pinulongan ngadto sa lain kay sa paghubad gikan sa karaang pinulongan ngadto sa lainlaing modernong mga pinulongan. Aw, ang mga maghuhubad makakonsulta gikan sa lumad nga mga tigsulti sa modernong pinulongan apan dili sa mga pinulongan nga gisulti linibo ka tuig kanhi.

Maayong Balita Alang sa Tanang Nasod

Mas daghan ang ikasulat bahin sa determinadong mga lalaki ug babaye nga mitabang sa paghimo sa Bibliya hangtod karon nga labing kaylap mabatonang libro sa yuta. Latas sa kasiglohan, labing menos upat ka bilyong Bibliya ug mga bahin sa Bibliya ang naimprenta sa kapin sa duha ka libong pinulongan, nga ginasulti sa kapin sa 90 porsiyento sa populasyon sa kalibotan!

Ang Bibliya nagtagna ug tibuok-kalibotang pagwali sa Gingharian sa Diyos sa atong adlaw. Tungod niining maong katuyoan, si Jehova nga Diyos mismo dayag nga naggiya sa paghimo sa Bibliya karon nga halos mabatonan sa tibuok kalibotan. (Mateo 13:​47, 48; 24:14) Ang walay-kahadlok nga mga maghuhubad ug mga magpapatik sa Bibliya sa nangagi nagpameligro sa tanan aron sa paghatag kanato sa Pulong sa Diyos​—ang bugtong tuboran sa espirituwal nga kahayag diha sa mangiob sa moral nga kalibotan. Hinaot nga ang ilang panig-ingnan mopalihok kanimo sa pagbasa, pagkinabuhi, ug pagpakig-ambit sa Pulong uban sa samang kombiksiyon nga ilang gipasundayag. Oo, matag adlaw, pahimusli pag-ayo ang kasaligan nga Bibliya nga imong gikuptan!​—Isaias 40:​6-8.

[Mga footnote]

[Chart sa panid 12]

PAG-USWAG SA HUBAD SA BIBLIYA

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

GIDAGHANON SA

PINULONGAN

1 Mga Hudiyo nagsugod sa paghubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Grego c. 280 W.K.P.

12 Jerome nagkompleto sa Latin Vulgate c. 400 K.P.

35 Gutenberg nagkompleto sa unang giimprentang Bibliya c. 1455

81 Britaniko ug Langyawng Kapunongan sa Bibliya gitukod 1804

GIBANABANANG GIDAGHANON SA MGA PINULONGAN SUMALA SA TUIG

522

1900

600

700

800

900

1,049

1950

1,100

1,200

1,300

1,471

1970

2,123

1996

2,200

2,300

2,400

[Credit Line]

Mga tinubdan: Christianity Today, United Bible Society

[Credit Line on page 9]

Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid page 8]

Judson was bound and dragged off

[Credit Line]

Gikan sa librong Judson the Hero of Burma, ni Jesse Page

[Hulagway sa panid 10]

Si Tischendorf nagluwas sa bililhong manuskrito niining maong monasteryo sa tiilan sa Bukid sa Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.