Usa ka Hubad sa Bibliya nga Nag-usab sa Kalibotan

Sa dihang ang manalagna sa Diyos nga si Moises misugod pagsulat sa Bibliya kapin sa 3,500 ka tuig kanhi, usa lamang ka gamayng nasod ang makabasa niana. (Deuteronomio 7:7) Tungod kana kay ang Kasulatan mabatonan lamang diha sa orihinal nga Hebreohanong pinulongan sa maong nasod. Bisan pa niana, kana nausab ngadtongadto.

ANG pagkaylap sa mensahe sa Bibliya ug ang positibong impluwensiya niini latas sa kasiglohan sa dakong bahin maoy sangpotanan sa unang hubad niini​—ang Septuagint. Nganong gihimo kini? Ug husto bang isulti nga kini maoy usa ka Bibliya nga nag-usab sa kalibotan?

Usa ka Inspiradong Hubad?

Human sa ilang pagkabihag sa Babilonya sa ikapito ug ikaunom nga mga siglo W.K.P., daghang Hudiyo ang nagpabilin sa gawas sa yuta sa karaang Israel ug Juda. Alang sa mga Hudiyo nga natawo sa pagkadestiyero, ang Hebreohanon nahimong ikaduhang pinulongan. Sa ikatulong siglo W.K.P., dihay Hudiyong komunidad sa Alexandria, Ehipto​—usa ka dakong kultural nga sentro sa Gresyanhong Imperyo. Kadto nga mga Hudiyo nakasabot sa kabililhon sa paghubad sa Sagradong Kasulatan ngadto sa Grego, nga niadtong tungora mao ang ilang lumad nga pinulongan.

Hangtod nianang panahona, ang inspiradong mensahe sa Bibliya gisulat diha sa Hebreohanon, nga may gamayng mga bahin sa susama nga Aramaiko. Ang pagpahayag ba sa Pulong sa Diyos sa lahi nga pinulongan makapamenos sa gamhanang mga epekto sa pag-inspirar sa Diyos, tingali mosangpot pa sa sayop nga mga interpretasyon? Ang mga Hudiyo ba, nga gipiyalan sa inspiradong Kasulatan, magpameligro sa ilang kaugalingon nga matuis ang maong mensahe pinaagi sa paghubad?​—Salmo 147:19, 20; Roma 3:1, 2.

Kining talandogong mga isyu nagpahinabog kahadlok. Bisan pa niana, ang kabalaka nga ang mga Hudiyo dili na makasabot sa Pulong sa Diyos sa kataposan maoy nangibabaw sa tanang ubang pagtulotimbang. Nadesisyonan nga himoon ang Gregong hubad sa Torah​—ang unang lima ka basahon sa Bibliya, nga gisulat ni Moises. Ang aktuwal nga proseso sa paghubad giliminan sa leyenda. Sumala sa Letter of Aristeas, ang Ehiptohanong magmamando nga si Ptolemy II (285-​246 W.K.P.) gusto ug kopya sa Pentateuch (o, Torah) nga gihubad ngadto sa Grego alang sa iyang harianong librarya. Gisugo niya ang 72 ka Hudiyong mga eskolar, nga nangabot sa Ehipto gikan sa Israel ug nagkompleto sa hubad sulod sa 72 ka adlaw. Kini nga hubad gibasa dayon ngadto sa Hudiyong komunidad, kinsa nagdeklarar nga kana maanindot ug tukma. Ang ulahing mga bulakbulak niini nga sugilanon nag-angkon nga ang matag tighubad gibutang sa lainlaing lawak, bisan pa niana ang ilang mga hubad managsama, letra por letra. Tungod sa tradisyon bahin sa 72 ka tighubad, kining Gregong hubad sa Bibliya nailhang Septuagint, nga binase sa Latin nga pulong nga nagkahulogang “Setenta.”

Kadaghanang presenteng-adlaw nga mga eskolar mouyon nga ang Letter of Aristeas maoy apokripal nga sinulat. Nagtuo usab sila nga ang pangaghat sa paghubad naggikan, dili kang Ptolemy II, kondili sa mga lider sa Hudiyong komunidad sa Alexandria. Apan ang mga sinulat sa Hudiyong pilosopo sa Alexandria nga si Philo ug sa Hudiyong historyano nga si Josephus maingon man ang Talmud ngatanan nagpasundayag ug kasagarang pagtuo taliwala sa unang-siglong mga Hudiyo nga ang Septuagint sama ka inspirado sa orihinal nga Kasulatan. Ang maong mga pagtuo sa walay duhaduha misangpot tungod sa paningkamot sa paghimo sa Septuagint nga dalawaton sa Hudiyong komunidad sa tibuok kalibotan.

Bisan tuod ang unang hubad naglangkit lamang sa lima ka basahon ni Moises, ang ngalang Septuagint ngadtongadto nagtumong sa tibuok Hebreohanong Kasulatan nga gihubad ngadto sa Grego. Ang nahibiling mga basahon gihubad latas sa misunod nga usa ka gatos ka tuig o maingon-ingon niana. Inay kay usa ka nahiusang paningkamot, ang pagsulat sa tibuok Septuagint maoy tinagsatagsang kalamposan. Ang mga tighubad magkalahi sa ilang mga abilidad ug kahibalo sa Hebreohanon. Kadaghanang basahon gihubad nga literal, usahay hilabihan ka literal, samtang ang ubang mga hubad dili literal. May pipila ka tag-as ug mugbo nga mga bersiyon. Sa kataposan sa ikaduhang siglo W.K.P., ang tanang basahon sa Hebreohanong Kasulatan mabasa diha sa Grego. Bisan pa sa dili-parehong mga resulta, ang epekto sa paghubad sa Hebreohanong Kasulatan ngadto sa Grego misaylo pa sa gidahom sa mga tighubad.

Si Japet Diha sa mga Balongbalong ni Sem?

Sa paghisgot sa Septuagint, ang Talmud nagkutlo sa Genesis 9:27: “Pasagdi . . . si Japet . . . nga magpuyo sa mga balongbalong ni Sem.” (Megillah 9b, Babilonyanhong Talmud) Ang Talmud mahulagwayong nagpasabot nga pinaagi sa kaanindot sa Gregong pinulongan sa Septuagint, si Japet (ang amahan ni Javan, nga gigikanan sa mga Grego) nagpuyo sa mga balongbalong ni Sem (ang katigulangan sa nasod sa Israel). Apan, ikaingon usab nga pinaagi sa Septuagint, si Sem nagpuyo sa mga balongbalong ni Japet. Sa unsang paagi?

Human sa mga pagpangdaog ni Alejandrong Bantogan, sa ulahing bahin sa ikaupat nga siglo W.K.P., ang mainitong paningkamot gihimo sa pagpakaylap sa Gregong pinulongan ug kultura sa tanang nasakop nga mga nasod. Kini nga polisa gitawag ug Helenisasyon. Gibati sa mga Hudiyo nga kanunay silang nakaagom sa pag-atake sa kultura. Kon ang Gregong kultura ug pilosopiya magmadaogon, ang relihiyon sa mga Hudiyo mahimong huyang. Unsay makapahunong sa pagkaylap niining maong pag-atake?

Bahin sa usa ka posibleng motibo sa mga Hudiyo sa paghubad sa Septuagint, ang Hudiyong tighubad sa Bibliya nga si Max Margolis mikomento: “Kon kita gayod maghunahuna nga sa Hudiyong komunidad naggikan ang ideya, laing motibo ang nalangkit niana, nga mao, paghimo sa Hudiyong Balaod nga mabatonan sa Hentil nga populasyon ug pagkombinsir sa kalibotan nga ang mga Hudiyo may usa ka kultura nga kaparang sa kaalam sa Hellas [Gresya].” Busa ang paghimo sa Hebreohanong Kasulatan nga mabatonan sa nagsultig-Grego nga kalibotan lagmit maoy usa ka matang sa pagdepensa sa kaugalingon ug usa ka balos nga pag-atake.

Ang polisa ni Alejandro nga Helenisasyon naghimo sa Grego nga internasyonal nga pinulongan sa kalibotan. Bisan pag sa dihang ang iyang gingharian giparot sa mga Romano, ang komon (o, Koine) nga Grego nagpabiling pinulongan sa pamatigayon ug komunikasyon taliwala sa mga nasod. Misangpot man kini gumikan sa tinuyong paningkamot o maoy kinaiyanhong kaugmaran, ang Septuagint nga hubad sa Hebreohanong Kasulatan dali rang gidawat sa daghang dili-Hudiyo nga kanhi wala masinati sa Diyos ug sa Balaod sa mga Hudiyo. Makapahingangha ang mga sangpotanan.

Mga Proselita ug mga Mahinadlokon-sa-Diyos

Sa unang siglo K.P., si Philo nakasulat nga ang “kaanindot ug dignidad sa balaod ni Moises gitamod dili lamang sa mga Hudiyo, kondili usab sa tanang ubang nasod.” Mahitungod sa mga Hudiyo nga nagpuyo gawas sa Palestina sa unang siglo, ang Hudiyong historyano nga si Joseph Klausner miingon: “Lisod tuohan nga kining tanang minilyong Hudiyo maoy mga lalin lamang gikan sa gamay nga Palestina. Ang usa dili makalimod nga kining hilabihang pagdaghan maoy gumikan usab sa pagdawat sa daghang lalaki ug babaye nga mga proselita.”

Apan, kining makapahinuklog nga mga punto wala magtagana sa tanang detalye. Ang awtor nga si Shaye J. D. Cohen, propesor sa Hudiyohanong kasaysayan, miingon: “Daghang hentil, mga lalaki ug babaye, ang nakabig sa Hudaismo panahon sa kataposang mga siglo sa W.K.P. ug sa unang duha ka siglo K.P. Apan, mas daghan pa gani ang mga hentil nga midawat sa pipila ka bahin sa Hudaismo apan wala makabig niana.” Si Klausner ug Cohen parehong nagpunting niining mga wala makabig ingong mga mahinadlokon-sa-Diyos, usa ka ekspresyon nga kanunayng makita diha sa Gregong literatura sa maong yugto.

Unsay kalainan tali sa usa ka proselita ug sa usa ka mahinadlokon-sa-Diyos? Ang mga proselita maoy bug-os nga mga kinabig, nga giisip nga mga Hudiyo sa tanang diwa tungod kay ilang gidawat ang Diyos sa Israel (nagsalikway sa tanang ubang diyos), nagpatuli, ug mitipon sa nasod sa Israel. Sa kasukwahi, si Cohen nag-ingon bahin sa mga mahinadlokon-sa-Diyos: “Bisan tuod kining mga hentila nagasunod sa daghang Hudiyohanong mga tulumanon ug nagtahod sa usa ka paagi o sa lain sa Diyos sa mga Hudiyo, wala nila isipa ang ilang kaugalingon ingong mga Hudiyo ug wala isipa sa uban ingong mga Hudiyo.” Gihubit sila ni Klausner ingong “nagbarog sa tungatunga,” tungod kay gidawat nila ang Hudaismo ug “nagsunod sa usa ka bahin sa mga kostumbre niini, apan . . . wala mahimong bug-os nga mga Hudiyo.”

Tingali ang uban nahimong interesado sa Diyos tungod sa mga pakighisgot uban sa mga Hudiyo nga nakigbahin sa misyonaryong kalihokan o sa pagkamatikod nga lahi sila ug pamatasan, kostumbre, ug panggawi. Bisan pa niana, ang Septuagint mao ang pangunang himan sa pagtabang niining mga mahinadlokon-sa-Diyos sa pagkahibalo bahin kang Jehova nga Diyos. Bisan tuod walay paagi nga mahibaloan ang eksaktong gidaghanon sa unang-siglong mga mahinadlokon-sa-Diyos, ang Septuagint sa walay duhaduha nagpakaylap ug kahibalo bahin sa Diyos sa tibuok Romanhong Imperyo. Pinaagi sa Septuagint, ang hinungdanong patukoranan napahimutang usab.

Ang Septuagint Mitabang sa Pag-andam sa Dalan

Ang Septuagint pangunang nalangkit sa pagsangyaw sa mensahe sa Kristiyanidad. Daghang nagsultig-Grego nga mga Hudiyo ang nalakip niadtong presente sa pagkatukod sa Kristohanong kongregasyon sa Pentekostes 33 K.P. Ang mga proselita nalakip usab niadtong nahimong mga tinun-an ni Kristo nianang sayong yugto. (Buhat 2:5-​11; 6:1-6; 8:26-​38) Sanglit ang inspiradong mga sinulat sa mga apostol ni Jesus ug sa ubang unang mga tinun-an may katuyoan nga ipakaylap sa daghang tawo kutob sa maarangan, kini gisulat sa Grego.a Busa, daghang pangutlo gikan sa Hebreohanong Kasulatan nga makita sa Kristohanon Gregong Kasulatan ang gipasikad sa Septuagint.

Ang uban gawas sa natural nga mga Hudiyo ug mga proselita andam nga modawat sa mensahe sa Gingharian. Ang Hentil nga si Cornelio maoy “usa ka debotadong tawo ug usa nga may kahadlok sa Diyos uban sa tanan niyang panimalay, ug siya mihimog daghang gasa sa kaluoy ngadto sa katawhan ug mapinadayonong naghimog mga pangamuyo sa Diyos.” Sa 36 K.P., si Cornelio, iyang pamilya, ug uban pa nga nagkatigom sa iyang balay mao ang unang mga Hentil nga nabawtismohan ingong mga sumusunod ni Kristo. (Buhat 10:1, 2, 24, 44-48; itandi ang Lucas 7:2-10.) Sa dihang si apostol Pablo mibiyahe sa tibuok Asia Minor ug Gresya, nagsangyaw siya ngadto sa daghang Hentil nga nahadlok na sa Diyos maingon man ngadto sa “mga Griego nga misimba sa Diyos.” (Buhat 13:16, 26; 17:4) Nganong si Cornelio ug kadtong ubang mga Hentil andam nga midawat sa maayong balita? Ang Septuagint mitabang sa pag-andam sa dalan. Usa ka eskolar nagbanabana nga ang Septuagint “maoy usa ka basahon nga hinungdanon kaayo ang kahulogan nga kon wala kana ang Kakristiyanohan ug ang kultura sa kasadpan dili masabtan.”

Ang Septuagint Nawad-an sa “Pagkainspirado” Niini

Ang kaylap nga paggamit sa Septuagint ngadtongadto nagpahinabog pagtutol taliwala sa mga Hudiyo. Pananglitan, sa pagpakighisgot sa mga Kristohanon, ang mga Hudiyo nag-angkon nga ang Septuagint dili tukma nga hubad. Sa ikaduhang siglo K.P., ang Hudiyong komunidad bug-os nga nagsalikway sa hubad nga gidayeg nila kanhi ingong inspirado. Ang mga rabbi nagsalikway sa leyenda bahin sa 72 ka tighubad, nga nag-ingon: “Nahitabo kanhi nga lima ka tigulang ang naghubad sa Torah alang kang Haring Ptolemy sa Grego, ug kanang adlawa dili maayog tilimad-on alang sa Israel sama sa adlaw nga gihimo ang bulawang baka, sanglit ang Torah dili tukmang mahubad.” Aron pagseguro ug mas hugot nga pag-uyon sa rabbinikong mga panglantaw, ang mga rabbi nag-awtorisar sa usa ka bag-ong hubad ngadto sa Grego. Kini gihubad sa ikaduhang siglo K.P. sa usa ka Hudiyong proselita nga ginganlag Aquila, usa ka tinun-an sa rabbi nga si Akiba.

Ang Septuagint wala na gamita sa mga Hudiyo, apan nahimo kining sumbanan nga “Daang Testamento” sa nagakaugmad nga Katolikong Iglesya hangtod nga kini gipulihan sa Latin Vulgate ni Jerome. Bisan tuod ang usa ka hubad dili gayod makapuli sa orihinal, ang Septuagint may hinungdanong bahin sa pagsangyaw sa kahibalo bahin kang Jehova nga Diyos ug sa iyang Gingharian pinaagi kang Jesu-Kristo. Sa pagkatinuod, ang Septuagint maoy usa ka hubad sa Bibliya nga nag-usab sa kalibotan.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 31]

Ang “Septuagint” nasabtan sa daghang tawo nga gisangyawan ni Pablo

[Picture Credit Line sa panid 29]

Kortesiya sa Israel Antiquities Authority