Ang Gidaghanon sa mga Nanggula. Sa Exodo 12:​37, gihisgotan ang gibanabanang gidaghanon nga 600,000 ka “mga lalaki nga lig-on ug lawas nga nagbaktas” gawas pa sa “mga bata.” Sa aktuwal nga pagsenso nga gihimo mga usa ka tuig human sa Pagpanggula, sumala sa rekord sa Numeros 1:​2, 3, 45, 46, sila mikabat ug 603,550 ka lalaki gikan sa 20 ka tuig ang kagulangon pataas gawas sa mga Levihanon (Num 2:​32, 33), nga kanila dihay 22,000 ka lalaki gikan sa usa ka bulan ang kagulangon pataas. (Num 3:39) Ang Hebreohanong termino nga geva·rimʹ (mga lalaki nga lig-on ug lawas) wala maglakip sa mga babaye. (Itandi ang Jer 30:6.) Ang ekspresyong “mga bata” maoy gikan sa Hebreohanong termino nga taph ug nagtumong sa usa nga nagkapandolpandol sa paglakaw. (Itandi ang Isa 3:16.) Ang kadaghanan niini nga “mga bata” kinahanglang kugoson o kaha dili makasugakod sa paglakaw sa katibuk-ang panaw.

“Sa ikaupat nga kaliwatan.” Atong hinumdoman nga gisultihan ni Jehova si Abraham nga sa ikaupat nga kaliwatan ang iyang mga kaliwat mamalik sa Canaan. (Gen 15:16) Sa tibuok 430 ka tuig sukad sa panahong nagsugod ang Abrahamikong pakigsaad hangtod sa Pagpanggula dihay kapin sa upat ka kaliwatan, bisan pag tagdon ang gitas-on sa ilang kinabuhi sulod sa maong panahon sumala sa gipakita sa rekord. Apan 215 ka tuig lamang nga ang mga Israelinhon didto sa Ehipto. Ang ‘upat ka kaliwatan’ human sa ilang pagsulod sa Ehipto mahimong makalkulo niining paagiha, ginamit ang usa lamang ka tribo sa Israel, ang tribo ni Levi: (1) Levi, (2) Kohat, (3) Amram, ug (4) Moises.​—Ex 6:​16, 18, 20.

Ang gidaghanon nga migula gikan sa Ehipto, nga 600,000 ka lalaki nga lig-on ug lawas gawas sa mga babaye ug mga bata, nagpasabot nga dihay kapin sa tulo ka milyong tawo. Bisan tuod gikuwestiyon kini sa pipila, kini maoy makataronganon. Tungod kay bisag dihay upat lamang ka kaliwatan gikan kang Levi hangtod kang Moises, kon lantawon pinasukad sa gitas-on sa kinabuhi niining tag-as ug kinabuhing mga tawo, ang matag usa niining mga tawhana nakakitag ubay-ubayng mga kaliwatan o ubay-ubayng mga grupo sa kabataan nga natawo sulod sa tibuok niyang kinabuhi. Bisan sa presenteng panahon ang usa ka tawo nga 60 o 70 anyos sagad may mga apo ug gani may mga apo-sa-tuhod (busa upat ka kaliwatan nga dungang nagkinabuhi).

Talagsaong pag-uswag. Ang asoy nagtaho: “Ug ang mga anak sa Israel nagmabungahon ug misanay; ug sila nagpadayon sa pagdaghan ug nagkagamhanan sa hilabihan gayod, mao nga napuno nila ang yuta.” (Ex 1:7) Sa pagkatinuod, sila midaghan pag-ayo nga tungod niana ang hari sa Ehipto nakaingon: “Tan-awa! Ang katawhan sa mga anak sa Israel mas daghan ug mas gamhanan kay kanato.” “Apan samtang labi pa silang naglupig kanila, labi pa silang nagdaghan ug labi pa silang mikaylap, mao nga sila mibatig hilabihan nga kalisang gumikan sa mga anak sa Israel.” (Ex 1:​9, 12) Dugang pa, kon atong tagdon nga gibatasan ang poligamiya lakip ang pagbatog puyopuyo ug ang pipila ka Israelinhon nagminyog Ehiptohanong mga babaye, kini magpakita kon nganong dihay dakong pag-uswag sa populasyon sa hamtong nga mga lalaki nga miabot ug 600,000.

Kapitoan ka kalag sa panimalay ni Jacob ang miadto sa Ehipto o nangatawo didto wala madugay human niana. (Gen 46) Kon dili nato ilakip si Jacob, ang iyang 12 ka anak nga lalaki, ang iyang anak nga babayeng si Dina, ang iyang apong babaye nga si Sera, ang tulo ka anak nga lalaki ni Levi, ug lagmit ang uban pa gikan sa daghang pangulo sa banay nga nagsugod sa pagsanay didto sa Ehipto, lagmit mabinlan lamang kita ug 50 gikan sa 70 ka kalag. (Ang mga anak nga lalaki ni Levi wala ilakip sanglit ang mga Levihanon wala ilakip sa pag-ihap sa ulahing gidaghanon nga 603,550.) Nan, kon magsugod kita sa ubos kaayong gidaghanon nga 50 ka pangulo sa banay ug konsiderahon ang giingon sa Bibliya nga “ang mga anak sa Israel nagmabungahon ug misanay; ug sila nagpadayon sa pagdaghan ug nagkagamhanan sa hilabihan gayod, mao nga napuno nila ang yuta” (Ex 1:7), dali natong makita kon sa unsang paagi ang 600,000 ka lalaki nga ang edad mahimo nang magsundalo, tali sa 20 ug 50 anyos, nagkinabuhi na panahon sa Pagpanggula. Tagda ang mosunod:

Tungod kay dagko ang mga pamilya niadto ug kay tinguha man sa mga Israelinhon nga makabaton ug mga anak aron matuman ang saad sa Diyos, makataronganon ang atong pagkalkulo nga ang matag lalaki nga pangulo sa banay, sa aberids makapatunghag napulo ka anak (nga ang katunga mga lalaki), sulod sa yugto sa ilang kinabuhi tali sa pangedarong 20 ug 40 anyos. Sa labing ubos nga pagkalkulo, ibutang ta nga ang matag usa sa orihinal nga 50 nga nahimong mga pangulo sa banay wala dayon makapatunghag mga anak hangtod nga nag-edad ug 25 human sa ilang pagsulod sa Ehipto. Ug, sanglit ang kamatayon o ubang mga kahimtang mahimong hinungdan nga ang pipila ka kabataang lalaki dili makapatunghag daghang mga anak, o kaha dili makapatunghag mga anak sa dili pa moabot ang limitasyong 40 anyos nga atong gitakda, mahimong kunhoran usab nato ug 20 porsiyento ang gidaghanon sa nangatawong mga lalaki nga nahimong mga amahan. Sa yanong pagkasulti, kini nagpasabot nga sulod sa 20 ka tuig nga yugto 200 lamang ka anak nga lalaki, imbes nga 250, ang nangatawo sa orihinal nga 50 ka pangulo sa banay nga atong gihunahunang makapatunghag kaugalingon nilang mga banay.

Ang mando ni Paraon. Gawas pa niana mahimong tagdon usab nato ang laing butang: Ang mando ni Paraon sa pagpatay sa tanang batang lalaki nga gipanganak. Kining mandoa daw wala mosaler ug wala ra magdugay. Si Aaron natawo mga tulo ka tuig una pa kang Moises (o niadtong 1597 W.K.P.), ug dayag nga wala pa ipatuman ang maong mando. Ang Bibliya tinong nag-ingon nga ang mando ni Paraon wala kaayo molampos. Ang Hebreohanong mga babaye nga si Sipra ug Pua, nga lagmit maoy mga pangulo sa mga mananabang ug nagdumala sa ubang mga mananabang, wala motuman sa mando sa hari. Lagmit wala nila sugoa ang mga mananabang nga ubos sa ilang pagdumala nga sundon ang gimando kanila. Ang resulta mao: “Ang katawhan nagpadayon sa pagdaghan ug nagkagamhanan sa hilabihan.” Dayon si Paraon nagmando sa iyang katawhan nga ilabay ang matag bag-ong natawong mga batang lalaki nga Israelinhon ngadto sa suba sa Nilo. (Ex 1:15-22) Apan mopatim-aw nga dili ingon niana kagrabe ang pagdumot sa mga Ehiptohanon batok sa mga Hebreohanon. Gani ang kaugalingong anak nga babaye ni Paraon nagluwas kang Moises. Dugang pa, si Paraon lagmit sa wala madugay nakahinapos nga siya mawad-an ug bililhong mga ulipon kon padayong ipatuman ang iyang mando. Sa ulahi atong nahibaloan nga ang Paraon panahon sa Pagpanggula midumili nga palakton ang mga Hebreohanon tungod niini nga hinungdan sanglit iyang gipabilhan sila ingong ulipong mga trabahador.

Ugaling, aron sa paghimo sa gidaghanon nga mas ubos pa, atong kunhoran ug duolan sa un-tersiya ang gidaghanon sa mga batang lalaki nga nabuhi sulod sa lima ka tuig nga yugto ingong posibleng sangpotanan sa wala molampos nga mando ni Paraon.

Usa ka pagkalkulo. Bisan pag himoon kining tanang pagkunhod, ang populasyon mouswag pa gihapon sa maong gikusgon, ug kana maoy tungod sa panalangin sa Diyos. Ang gidaghanon sa mga batang nangatawo sulod sa matag lima-ka-tuig nga yugto sukad ug human sa 1563 W.K.P. (nga mao, 50 ka tuig una pa sa Pagpanggula) hangtod sa 1533 (o 20 ka tuig una pa sa Pagpanggula) maoy ingon sa mosunod:

PAG-USWAG SA POPULASYON SA MGA LALAKI

W.K.P.

Natawong mga Anak nga Lalaki

sukad sa 1563 hangtod sa 1558

47,350

sukad sa 1558 hangtod sa 1553

62,300

sukad sa 1553 hangtod sa 1548

81,800

sukad sa 1548 hangtod sa 1543

103,750

sukad sa 1543 hangtod sa 1538

133,200

sukad sa 1538 hangtod sa 1533

172,250

—

Bug-os nga Gidaghanon 600,650*

* Gibanabanang populasyon sa mga lalaki gikan sa pangedarong 20 hangtod sa 50 anyos sa panahon sa Pagpanggula (1513 W.K.P.)

Mamatikdan nga bisan ang diyutayng kausaban sa paagi sa pag-ihap, pananglitan, kon dugangan ug usa ang aberids nga gidaghanon sa mga anak nga lalaki nga nangatawo sa matag lalaking ginikanan, kining gidaghanona moabot ug kapin sa usa ka milyon.

Unsa ka hinungdanon ang gidaghanon sa katawhan nga mibiya sa Ehipto ilalom kang Moises?

Gawas sa 600,000 ka lalaking lig-on ug lawas nga gihisgotan sa Bibliya, diha pay dakong gidaghanon sa tigulang nga mga lalaki, mas dakong gidaghanon sa mga babaye ug mga bata, ug “usa ka dakong nagkasagol nga panon sa katawhan” nga dili mga Israelinhon. (Ex 12:38) Busa ang bug-os nga gidaghanon sa populasyon nga migula gikan sa Ehipto lagmit mokapin sa tulo ka milyong tawo. Dili ikahibulong nga ang harianong panimalay sa Ehipto dili gayod buot nga mobiya ang ingon ka dakong pundok sa mga ulipon. Tungod niini nawad-an sila ug usa ka hinungdanong tabang alang sa ilang ekonomiya.

Ang rekord sa Bibliya nagpamatuod nga dihay makahahadlok nga gidaghanon sa mga tawong manggugubat: “Ang Moab nahadlok pag-ayo sa katawhan, tungod kay daghan sila; ug ang Moab mibati ug hilabihang kalisang sa mga anak sa Israel.” (Num 22:3) Siyempre, sa usa ka bahin ang mga Moabihanon nahadlok dili lamang tungod kay gipahinabo ni Jehova ang maong katingad-anang mga butang alang sa Israel kondili tungod usab kay sila hilabihan kadaghan, nga tatawng dili gayod pipila lang ka libo ka tawo. Ang gidaghanon sa populasyon sa mga Israelinhon sa pagkatinuod nakunhoran lang ug diyutay panahon sa ilang panaw didto sa kamingawan tungod kay daghan kaayo ang nangamatay sa kamingawan tungod sa pagkadili-matinumanon.​—Num 26:​2-4, 51.

Sa pagsenso nga gihimo wala madugay human sa Pagpanggula, ang mga Levihanon gilain pag-ihap, ug kadtong gikan sa usa ka bulan ang edad pataas mikabat ug 22,000. (Num 3:39) Ang pangutana motungha kon nganong sa ubang 12 ka tribo dihay 22,273 lamang ka panganay nga lalaki nga nag-edad ug usa ka bulan pataas. (Num 3:43) Kini daling masabtan kon isipon nga ang mga pangulo sa banay wala ihapa, nga tungod sa poligamiya ang usa ka tawo lagmit may daghang anak nga lalaki apan usa lang ang panganay, ug nga ang giihap mao ang panganay nga lalaki sa amahan ug dili ang panganay sa iyang ubang mga asawa.

Ruta sa Pagpanggula. Ang mga Israelinhon naggikan sa lainlaing mga dapit sa dihang nagsugod sila sa pagbiya sa Ehipto; sila dili usa ka panon sa sinugdan sa panaw. Ang pipila tingali miduyog sa pangunang panon sa mga magpapanaw sa dihang kini miagi. Ang Rameses, nga lagmit ngalan sa siyudad o kaha sa distrito, mao ang ilang sukaranan, ug ang unang hugna sa ilang panaw maoy paingon sa Sucot. (Ex 12:37) Ang pipila ka eskolar nagtuo nga samtang gisugdan ni Moises ang panaw gikan sa Rameses, ang mga Israelinhon nanggikan sa tibuok yuta sa Gosen ug didto nagtagbo sa Sucot.​—MAPA, Tomo 1, p. 536.

Ang eksaktong ruta nga gisubay sa mga Israelinhon gikan sa Rameses paingon sa Pulang Dagat dili matino karong adlawa, sanglit ang nahimutangan sa mga dapit nga gihisgotan sa asoy dili na man matino. Ang kadaghanan sa reperensiyang mga basahon nagpakita nga sila milatas sa nailhan karong Wadi Tumilat diha sa rehiyon sa Delta sa Ehipto. Ugaling, kini nga ruta gipasukad ilabina sa ideya nga ang Rameses mao ang usa ka dapit sa AS nga bahin sa rehiyon sa Delta. Apan ingon sa gipahayag sa Propesor sa Ehiptolohiya nga si John A. Wilson: “Ikasubo, ang mga eskolar wala magkauyon bahin sa eksaktong dapit nga nahimutangan sa Rameses. Ang mga Paraon nga ginganlan ug Ramses, ilabina si Ramses II, sa makadaghan nagngalan sa mga lungsod sumala sa ilang mga ngalan. Dugang pa, ang mga butang labot niining siyudara nga nakalotan sa mga lungsod sa Delta dili gayod makapamatuod nga kini mao ang dapit nga nahimutangan.”​—The Interpreter’s Dictionary of the Bible, giedit ni G. Buttrick, 1962, Tomo 4, p. 9.

Adunay gisugyot nga nagkalainlaing mga dapit, nga sa usa ka panahon gidawat sa kadaghanan, ug unya gisalikway puli sa laing posibleng mga dapit. Ang Tanis (modernong San el-Hagar) nga 56 km (35 mi) sa HK sa siyudad sa Port Said diha sa baybayon sa Mediteranyo maoy usa sa mga dapit nga gidawat sa kadaghanan, maingon man usab ang Qantir nga mga 20 km (12 mi) unahan pa dapit sa H. Bahin sa unang dapit, ang Tanis, mamatikdan nga ang usa ka Ehiptohanong sinulat nagtala sa Tanis ug (Per-)Rameses ingong magkalahi nga mga dapit ug bisan gani ang pipila ka butang nga nakalotan sa Tanis nagpamatuod nga kini naggikan sa laing mga dapit. Busa, si John A. Wilson dugang nag-ingon nga “walay garantiya nga ang mga inskripsiyon nga may ngalang Rameses sa orihinal naggikan didto.”

Ang ruta sa Pagpanggula nag-agad gayod sa duha ka hinungdanong butang: kon diin nahimutang ang kaulohan sa Ehipto niadtong panahona, ug kon diin ang katubigan nga ilang gitabokan. Sanglit ang inspirado nga Kristohanon Gregong Kasulatan naggamit sa mga pulong nga “Pulang Dagat,” adunay katarongan gayod sa pagtuo nga kadto mao ang katubigan nga gitabokan sa Israel. Mahitungod sa kaulohan sa Ehipto, kini nga dapit lagmit mao gayod ang Mempis, ang pangunang sentro sa kagamhanan sulod sa daghang panahon sa kasaysayan sa Ehipto. (Tan-awa ang MEMPIS.) Kon kini ang kahimtang, nan ang dapit diin nagsukad ang panaw sa Pagpanggula dili ra kaayo layo sa Mempis kay si Moises gipaatubang pa kang Paraon nga lapas na ang tungang gabii sa gabii sa Paskuwa ug unya nakaabot dayon sa Rameses aron sugdan ang panaw paingon sa Sucot sa dili pa matapos ang ika-14 nga adlaw sa Nisan. (Ex 12:29-31, 37, 41, 42) Ang labing karaan nga Hudiyohanong tradisyon nga girekord ni Josephus nag-ingong ang panaw nagsugod haduol sa A sa Mempis.​—Jewish Antiquities, II, 315 (xv, 1).