DEUTERONOMIO

Ang Hebreohanong ngalan niining ikalimang basahon sa Pentateuko maoy Deva·rimʹ (Mga Pulong), nga gikuha gikan sa pangbukas nga prase diha sa Hebreohanong teksto. Ang ngalang “Deuteronomio” naggikan sa Gregong titulo sa Septuagint nga Deu·te·ro·noʹmi·on, nga sa literal nagkahulogang “Ikaduhang Balaod; Pagsubli sa Balaod.” Kini naggikan sa Gregong hubad sa usa ka Hebreohanong prase diha sa Deuteronomio 17:​18, mish·nehʹ hat·toh·rahʹ, nga hustong gihubad nga ‘kopya sa balaod.’

Ang pagkatinuod sa Deuteronomio ingong usa ka basahon sa kanon sa Bibliya ug ang pagkamagsusulat ni Moises naestablisar pag-ayo tungod kay ang Deuteronomio kanunayng giisip sa mga Hudiyo ingong bahin sa Balaod ni Moises. Sa katibuk-an, ang ebidensiya sa pagkatinuod sa Deuteronomio maoy sama ra nianang sa laing upat ka basahon sa Pentateuko. (Tan-awa ang PENTATEUKO; usab ang mga basahon ubos sa tagsatagsa ka ngalan.) Si Jesus mao ang kinalabwang awtoridad nga magpamatuod sa pagkatinuod sa Deuteronomio, nga nagkutlo gikan niini sa tulo ka higayon agig pagsalikway sa mga tentasyon ni Satanas nga Yawa. (Mat 4:1-11; Deu 6:​13, 16; 8:3) Dugang pa, gitubag ni Jesus ang pangutana kon unsa ang kinadak-an ug unang sugo pinaagi sa pagkutlo sa Deuteronomio 6:5. (Mar 12:30) Ug si Pablo nagkutlo gikan sa Deuteronomio 30:12-14; 32:​35, 36.​—Rom 10:6-8; Heb 10:30.

Ang panahon nga gikobrehan sa basahon sa Deuteronomio maoy halos kapin sa duha ka bulan sa tuig 1473 W.K.P. Kini gisulat didto sa Kapatagan sa Moab ug gilangkoban sa upat ka pakigpulong, usa ka awit, ug usa ka pagpanalangin ni Moises samtang ang Israel nagkampo sa mga utlanan sa Canaan una pa mosulod sa maong yuta.​—Deu 1:3; Jos 1:11; 4:19.

Katuyoan. Bisan pa sa kahulogan sa ngalang Deuteronomio, kining basahona dili maoy ikaduhang balaod ni usa ka pagsubli sa tibuok Balaod apan hinunoa, usa ka pagpatin-aw niini, ingon sa gisulti sa Deuteronomio 1:5. Kini nag-awhag sa Israel nga magmatinumanon kang Jehova, nga naggamit sa kaliwatan sa 40-ka-tuig nga paglatagaw ingong usa ka pananglitan nga likayan. Si Moises nagpatin-aw ug nagpalapad sa pipila ka hinungdanong mga punto sa Balaod ug sa mga prinsipyo diha niini, nga naglantaw sa bag-o nga mga kahimtang sa Israel sa dihang sila mopuyo na nga permanente diha sa yuta. Iyang gipasibo ang pipila ka balaod ug naghatag ug dugang mga regulasyon mahitungod sa pagdumala sa kagamhanan diha sa ilang permanente na nga puy-anan didto sa Yutang Saad.

Sa pag-awhag kanila ug sa pagdasig kanila sa pagsulod ngadto niining pakigsaad nga ilang gihimo pag-usab uban kang Jehova pinaagi kang Moises, ang basahon sa Deuteronomio nagpasiugda pag-ayo sa kahibalo, pagtudlo, ug instruksiyon. Ang mga pulong nga “pagtudlo,” “ginatudlo,” ug “nagtudlo” mas sagad nga makita diha sa Deuteronomio kay sa Exodo, Levitico, o Numeros. Gipatin-aw ni Moises nga si Jehova nagatudlo sa Israel pinaagi sa pagpakaon kanila ug mana. (Deu 8:3) Iyang giingnan ang mga Israelinhon sa pagbutang sa balaod ni Jehova, sa mahulagwayong pagkasulti, ingong mga bugkos sa agtang taliwala sa ilang mga mata ug diha sa mga poste sa pultahan sa ilang mga balay ug sa ilang mga ganghaan. (6:​8, 9) Iyang gisugo sila sa pagsilsil sa iyang balaod diha sa ilang mga anak. (6:​6, 7) Gihatag ang mga instruksiyon nga basahon ang Balaod sa matag ikapitong tuig, sa panahon sa (tinuig nga) Pista sa mga Balongbalong. (31:10-13) Gihatag ang linaing mga instruksiyon alang sa hari sa Israel sa umaabot. Siya kinahanglang mosulat ug usa ka kopya sa Balaod alang sa iyang kaugalingon ug basahon kini matag adlaw. (17:18-20) Sa matag higayon nga ang Israel makiggubat, ang mga saserdote magdasig sa katawhan sa pagbaton ug pagtuo ug kaisog ug magpasalig kanila sa kadaogan, kay si Jehova nga ilang Diyos magauban kanila. (20:1-4) Sa dihang sila mosulod na sa Yutang Saad, ilang bahinon ang mga tribo sa duha ka grupo, nga ang usa ka grupo diha sa Bukid sa Ebal ug ang lain diha sa Bukid sa Gerizim, ug dayon ilang basahon ang Balaod sa Diyos ngadto kanila.​—27:11-26; itandi ang Jos 8:33-35.

Ang Gugma Gipasiugda. Ang gugma, kalulot, ug konsiderasyon gipasiugda usab diha sa Deuteronomio. Ang pulong mismo nga “gugma,” nombre man o kaha usa ka berbo, makita kapin sa lima ka beses nga mas subsob diha sa Deuteronomio kay sa katibuk-ang gidaghanon nga makita kini diha sa Exodo, Levitico, ug Numeros. Dinhi atong makita usab ang kinadak-ang sugo, nga gihisgotan ni Jesus (Mat 22:​36, 37), nga talagsaong gipahayag: “Higugmaon mo si Jehova nga imong Diyos sa bug-os mong kasingkasing ug sa bug-os mong kalag ug sa bug-os mong kusog.” (Deu 6:5; tan-awa usab ang 10:12; 11:13.) Sublisubli nga gipahayag ni Jehova ang iyang gugma alang sa Israel. (7:7-9; 23:5; 33:3) Ang diwa mismo sa Deuteronomio nagpasiugda sa gugma ni Jehova alang sa iyang katawhan: “Kon ugmaron lang unta nila ang ilang kasingkasing sa pagkahadlok kanako ug sa pagtuman kanunay sa tanan kong kasugoan, aron maayo ang ilang dangatan ug sa ilang mga anak hangtod sa panahong walay tino!” (5:29) Sa pagkatinuod, sa daghang higayon atong makaplagan diha sa Deuteronomio ang mga ekspresyon sama sa “aron maayo ang imong dangatan” ug “aron ikaw magpadayong buhi.”​—4:40; 5:16; 6:3; 22:7; 30:​19, 20.

Bisan tuod hapit nang makiggubat ang Israel aron sa pagsakop sa yuta, wala sayloi ni Jehova ang pagpakitag mahigugmaong konsiderasyon. Ang kadaogan dili kaayo hinungdanon o dinalian nga tungod niana himoon ang higpit kaayo nga mga sugo. Ang sinayoran nga lalaki dili paapilon. (Deu 20:7) Ang bag-ong naminyo nga lalaki dili paapilon sa gubat, aron ikapakita niya ang pagmahal sa iyang asawa ug makauban sa asawa ang iyang bana sulod sa usa ka tuig. (24:5) Kon ang usa ka tawo nagtanom ug parasan ug wala pa makakaon sa abot niini o nagtukod ug balay ug wala pa makainagurar niini, siya dili paapilon sa pagpakiggubat aron iyang kapahimuslan ang mga bunga sa iyang paghago.​—20:​5, 6.

Ang tin-aw nga mga detalye gihatag maylabot sa pagpakiggubat ug sa pagsakop sa yuta sa Canaan. Ang mga mahinadlokon papaulion, aron dili nila mapaluya usab ang mga kasingkasing sa ilang mga igsoon. (Deu 20:8) Ang mga siyudad sa espesipikong mga nasod sa Canaan nga bug-os ang pagkadaotan pagalaglagon gayod, apan ang mga siyudad nga wala malakip niining espesipikong mga nasod papilion nga mosurender o malaglag. Kon sila mosurender, sila ipailalom sa pinugos nga pagtrabaho, apan gilatid sa Balaod nga bisan ang mga ulipon angayng pakitaag kalulot, ug ang mga sugo niini nanalipod sa mga babaye aron dili among-amongan bisan diha sa mga siyudad nga nasakop tungod sa gubat. Labot sa mga siyudad nga dili mosurender, pamatyon ang tanang lalaki, ang mga bata lamang ug ang mga babaye nga wala pa makigrelasyon sa mga lalaki ang pagaluwason. (20:10-18; itandi ang Num 31:​17, 18.) Sa pagtukod ug mga panglikos palibot sa usa ka siyudad, ang mga Israelinhon wala tugoti sa pagputol ug mga bungahoy.​—Deu 20:​19, 20.

Ang mga hayop gihatagan usab ug mahigugmaong konsiderasyon diha sa basahon sa Deuteronomio. Ang mga Israelinhon gidid-an sa pagkuha sa usa ka langgam nga anaa sa salag, sanglit kini dali rang madakpan tungod kay kini kinaiyanhon mang manalipod sa iyang mga kuyabog. Buhian kini, apan ang kuyabog mahimong kuhaon sa mga Israelinhon. Ang inahan sa ingon mahimong gawasnon sa pagpatungha ug dugang mga kuyabog. (Deu 22:​6, 7) Dili parison pagyugo sa mag-uuma ang usa ka asno uban sa torong baka aron dili malisdan ang mas huyang nga hayop. (22:10) Ang torong baka dili pagabusalan samtang nagagiok sa lugas aron dili kini mag-antos sa kagutom samtang ang lugas anaa ra sa atubangan niini ug kini nagagamit sa kusog niini sa paggiok sa lugas.​—25:4.

Ang konsiderasyon gipakita sa pamilyahanon ug katilingbanong kinabuhi. Ang panganayng anak nga lalaki makadawat sa dobleng bahin, siya man anak nga lalaki sa pinaborang asawa o dili. (Deu 21:15-17) Ang kaminyoon sa bayaw nga lalaki gipahayag sa unang higayon ingong usa ka balaod, ug ang mga silot gilatid aron kini adunay dakong puwersa. (25:5-10) Ang dili-limbongang mga timbangan ug mga sukod gilagda. (25:13-16) Ang bili sa kinabuhi gipasiugda pinaagi sa sugo sa pagbutang ug barandilya palibot sa atop sa usa ka balay. (22:8) Gipakita sa Balaod nga gihatagag konsiderasyon bisan ang usa ka mamumuhat ug daotan nga pagahampakon sanglit gibaod man niini ang paglimite sa hampak hangtod sa 40. (25:1-3) Kining tanang regulasyon naghatag ug dugang katin-awan sa Balaod, samtang kini nagpakita usab ug dakong konsiderasyon. Apan sa samang higayon mas estrikto kini.

Mga Pasidaan ug mga Balaod. Ang Deuteronomio puno sa mga pasidaan batok sa bakak nga pagsimba ug sa pagkadili-matinumanon maingon man sa mga instruksiyon kon unsaon sa pagdumala niini aron mapreserbar ang putli nga pagsimba. Ang tambag labot sa pagkabalaan maoy usa ka talagsaong butang diha sa Deuteronomio. Ang mga Israelinhon gitambagan nga dili makigminyo sa mga nasod sa palibot, tungod kay kini magsilbing hulga sa putling pagsimba ug sa pagkamaunongon kang Jehova. (Deu 7:​3, 4) Sila gipasidan-an batok sa materyalismo ug pagpakamatarong-sa-kaugalingon. (8:11-18; 9:4-6) Ang kusganong mga balaod gihimo batok sa apostasya. Sila angayng magbantay sa ilang kaugalingon aron sila dili moliso ngadto sa ubang mga diyos. (11:​16, 17) Sila gipasidan-an batok sa mini nga mga manalagna. Diha sa duha ka bahin niini nga basahon ang mga instruksiyon gihatag kon unsaon pag-ila ang usa ka mini nga manalagna ug kon unsaon sa pagpakiglabot kaniya. (13:1-5; 18:20-22) Bisan kon mahimong apostata ang usa ka membro sa pamilya, ang pamilya dili angayng maluoy kaniya kondili makig-ambit hinuon sa pagbato sa maong apostata hangtod nga siya mamatay.​—13:6-11.

Ang mga siyudad sa Israel nga nahimong apostata pagalaglagon, ug walay bisan unsa nga ibilin alang sa personal nga kaayohan ni bisan kinsa. Ang siyudad dili na gayod pagatukoron pag-usab. (Deu 13:12-17) Ang mga delingkuwente nga dili makontrolar sa ilang mga ginikanan pagabatoon hangtod nga mamatay.​—21:18-21.

Ang pagkabalaan ug ang kagawasan gikan sa pagkasad-an sa dugo gipasiugda diha sa balaod bahin sa paagi sa pag-atiman sa wala masulbad nga kaso sa pagbuno. (Deu 21:1-9) Sanglit gipakita man niini ang kasibot alang sa putling pagsimba, ang Deuteronomio naundan ug mga regulasyon bahin sa kon kinsa ang mahimong membro sa kongregasyon ni Jehova ug kon kanus-a siya mahimong membro. Ang anak sa gawas hangtod sa ikanapulo nga kaliwatan, mao man usab ang Moabihanon o Ammonhanon ug ang eunuko dili makasulod hangtod sa panahong walay tino. Apan, ang mga Ehiptohanon ug mga Edomhanon sa ikatulo nga kaliwatan puwedeng mahimong mga sakop sa kongregasyon.​—23:1-8.

Ang Deuteronomio naglatid sa hudisyal nga kahikayan alang sa Israel sa dihang manimuyo na sa Yutang Saad. Kini naghisgot sa mga kuwalipikasyon alang sa mga maghuhukom ug sa kahikayan sa mga korte diha sa mga ganghaan sa siyudad, diin ang sangtuwaryo mao ang korte suprema sa yuta, kansang mga paghukom angayng pagasundon sa tibuok Israel.​—Deu 16:18–​17:13.

Ang Deuteronomio nagpasiugda sa posisyon ni Jehova ingong talagsaong Diyos (Deu 6:4), sa posisyon sa Israel ingong iyang talagsaong katawhan (4:​7, 8), ug sa pagtukod sa usa ka dapit ingong sentro sa pagsimba (12:4-7). Kini nagtagna sa usa nga pagabangonon ingong manalagna sama kang Moises ug kinsa mosulti diha sa ngalan ni Jehova, ang usa nga kaniya ang tanan kinahanglang magpasakop.​—18:​18, 19.

[Kahon sa panid 585]

MGA PANGUNANG PUNTO SA DEUTERONOMIO

Mga pakigpulong nga nagpatin-aw sa mga bahin sa Balaod ug nag-awhag sa Israel sa paghigugma ug pagsunod kang Jehova didto sa yuta nga hapit na nilang pagasudlon

Gisulat ni Moises sa dayon nang pagsulod sa Israel sa Yutang Saad niadtong 1473 W.K.P.

Tambag aron sa paghinumdom sa nahimo ni Jehova ug sa pag-alagad kaniya lamang (1:1–​4:49)

Gipahinumdom ni Moises ang pagpadalag mga espiya, ang dili-matinuohon ug rebelyosong sanong sa ilang taho, ang panaad ni Jehova nga kadto nga kaliwatan mamatay sa kamingawan

Kinahanglang dili hilabtan sa Israel ang mga anak ni Esau (naggikan sa igsoong lalaki ni Jacob) o ni Moab ug Ammon (kaliwat sa pag-umangkong lalaki ni Abraham nga si Lot); apan gihatag ni Jehova sa Israel ang yuta nga gipanag-iya sa Amorihanon nga si Haring Sihon ug Og, sa S sa Jordan

Si Moises nangamuyo kang Jehova nga tugotan siyang motabok sa Jordan; apan hinuon, si Jehova nagsulti kaniya nga sugoon ug lig-onon si Josue sa pagpanguna sa nasod

Si Moises nagpahinumdom sa nasod mahitungod sa nagdilaab nga kasuko ni Jehova batok kang Baal sa Peor; dili angayng malimot kon unsa ang ilang nasaksihan didto sa Horeb, dili gayod maghimo ug usa ka linilok nga larawan alang sa pagsimba; si Jehova, ang bugtong matuod nga Diyos, nagapangayo ug bug-os nga pagkamahinalaron

Pahimangno sa paghigugma kang Jehova ug sa pagsunod sa tanan niyang mga sugo (5:1–​26:19)

Gibatbat ni Moises ang paghatag sa Balaod didto sa Horeb, gisulti pag-usab ang Napulo ka Pulong, giawhag ang Israel sa pagbuhat ingon gayod sa gisugo ni Jehova

Kinahanglang higugmaon si Jehova uban ang bug-os nga kasingkasing, kalag, ug kusog; ang mga balaod sa Diyos kinahanglang anaa kanunay sa ilang atubangan; kinahanglang ipatin-aw ngadto sa ilang mga anak ang katarongan sa mga regulasyon ni Jehova

Pito ka nasod ang pagalaglagon gikan sa yuta, lakip sa ilang mga halaran ug mga larawan; walay pakig-alyansa sa kaminyoon uban kanila

Dili gayod angayng kalimtan kon giunsa sila pag-atiman sa Diyos didto sa kamingawan aron ipaila kanila nga ang tawo mabuhi dili sa tinapay lamang kondili sa matag pulong gikan sa baba ni Jehova

Kinahanglang hinumdoman kon giunsa nila paghagit si Jehova pinaagi sa paghimog inumol nga nating baka; karon kinahanglang mahadlok, moalagad, ug mounong kaniya; tumanon ang tibuok kasugoan

Mga regulasyon nga pagatumanon didto sa Yutang Saad: Hanawon ang bakak nga relihiyon sa Canaan; mosimba didto sa dapit nga gipili ni Jehova; dili mokaon ug dugo; patyon ang mga apostata; mokaon ug hinlong pagkaon; maghatag kang Jehova ug ikapulo sa abot; magpakitag konsiderasyon sa mga kabos; saulogon ang tinuig nga mga kapistahan; tinguhaon ang hustisya; isalikway ang espiritismo; patalinghogan ang usa nga gipatindog ni Jehova ingong manalagna; tahoron ang mga timaan sa utlanan; hinloan ang yuta gikan sa pagkasad-an sa dugo; magpakita ug kaluoy; magpabiling hinlo gikan sa seksuwal nga imoralidad; ihatag ang unang mga bunga sa yuta ngadto kang Jehova; magpamatuod nga balaan ngadto kang Jehova

Mga panalangin tungod sa pagsunod kang Jehova, mga tunglo tungod sa pagkadili-masinugtanon (27:1–​28:68)

Human motabok ang nasod sa Jordan, ang Balaod kinahanglang isulat diha sa dagkong mga bato

Mga tunglo tungod sa pagkadili-masinugtanon ipahayag didto sa Bukid sa Ebal

Mga panalangin tungod sa pagkamasinugtanon sa tanang sugo ni Jehova ipahayag didto sa Bukid sa Gerizim

Pakigsaad gihimo didto sa Kapatagan sa Moab (29:1–​30:20)

Giasoy pag-usab ang pag-atiman ni Jehova didto sa Ehipto ug sulod sa 40-ka-tuig nga paglatagaw sa Israel didto sa kamingawan; nagpasidaan batok sa tig-a nga pagkadili-masinugtanon

Nagtagna sa kaluoy ni Jehova alang niadtong nagahinulsol

Gibutang sa ilang atubangan ang pagpili tali sa kinabuhi ug kamatayon; nag-awhag kanila nga pilion ang kinabuhi pinaagi sa paghigugma kang Jehova, pagpamati sa iyang tingog, ug pag-unong kaniya

Ang pagbalhin sa pagkapangulo ngadto kang Josue, ug ang kataposang mga pagpanalangin ni Moises (31:1–​34:12)

Si Josue gisugo nga manguna sa Israel

Gitudloan ni Moises ang Israel ug usa ka awit nga mahimong saksi batok kanila sa dihang ilang talikdan si Jehova

Gipanalanginan ni Moises ang mga tribo sa Israel, dayon siya namatay didto sa Bukid sa Nebo