Pabilhi ang Imong mga Linaing Gasa

ANG lawas sa tawo daghan kaayog mahimo. Walay mananap nga nakabatog katakos nga sama kadaghan nianang sa tawo. Ang usa ka rason kon nganong daghan kitag mahimo mao ang atong tul-id nga barog, kay tungod niana mas layo ang maabot sa atong panan-aw ug dali ra natong magamit ang atong bukton ug kamot sa lainlaing buluhaton. Handurawa kon unsa kalisod ang atong paglihoklihok kon kita magkamang!

Ang laing gasa nga atong nabatonan mao ang atong maayo kaayong sistema sa sentido, nga hisgotan niining artikuloha. Kini naglakip sa kamot, dalunggan, mata ug, siyempre, sa atong kahibulongang utok. Ato kining tagsatagsaon paghisgot.

Ang Kamot

Ang atong kamot maanindot kaayo ug makahimog espesipikong mga obra. Pinaagi niana kita makatanod sa dagom, makabughag kahoy, makadibuho, o makatugtog sa piano. Kini sensitibo usab kaayo. Bisan sa daklit nga paghikap ato nang mahibaloan kon kana ba balhibo, papel, panit, metal, tubig, o kahoy. Oo, ang atong kamot dili lang para sa pagkupot ug sa pagmaniobra. Kini motabang usab kanato nga masabtan ang atong palibot. Ug pinaagi niini atong ikapahayag ang atong pagmahal.

Nganong ang atong kamot hanas kaayo, makapadayag ug emosyon, sensitibo kaayo, ug makahimog lainlaing butang? Daghan kanag hinungdan. Tagda ang upat niana.

1. Ang atong duha ka kamot dunay kapin sa 50 ka bukog, nga mga 25 porsiyento sa tanang bukog sa lawas. Tungod sa makuting han-ay sa mga parte sa kamot—ang mga bukog, mga lutahan, mga lutaluta—daghan kaayo kinig mahimo.

2. Ang kamot dunay kumagko nga mahimong idapat sa ubang mga tudlo ug nahimutang sa usa ka linaing matang sa lutahan. Kining talagsaong pagkadisenyo nga lutahan gilangkoban sa duha ka bukog nga susamag dagway sa montura sa kabayo ug nagpormag 90 degrees nga anggulo. Tungod niini nga lutahan, lakip na sa kaunoran ug sa ubang mga tisyu niini, ang kumagko makalihoklihok ug makapangusog.

3. Tulo ka hugpong sa kaunoran ang nagkontrolar sa kamot. Ang duha sa labing puwersado nga hugpong—ang mga extensor ug flexor—anaa sa pangunahan sa bukton ug mopalihok sa mga tudlo pinaagi sa mga ugat-ugat (tendon). Ang kamot bugdo unta kaayo ug lisod ilihok kon kini nga kaunoran nahimutang pa diha niana! Ang ikatulong hugpong, nga mas gagmay ug anaa mahimutang sa kamot, maoy nagpaposible nga ang mga tudlo makahimog espesipikong mga lihok.

4. Ang mga tudlo susamag elektronikong mga sensor—ang tumoy sa tudlo adunay mga 2,500 ka receptor diha sa luna nga usa ka sentimetro kuwadrado. Dugang pa, lainlain ang mga receptor, ang matag usa adunay kaugalingong obra, nga pinaagi niana imong masayran ang grano, mabatyagan ang temperatura, kaumog, pagkurog, presyur, ug kasakit. Tungod niana, ang tudlo mas sensitibo kay sa bisan unsang sensor nga gama sa tawo.

Ang Dalunggan

Bisan tuod ang pipila ka mananap makadungog ug frequency sa tingog nga dili madungog sa tawo, ang kombinasyon sa dalunggan ug utok sa tawo kahibulongan kaayo, matod pa sa mga eksperto sa tingog. Pinaagi sa atong dalunggan atong matino ang gikusgon, katagning, ug tono ug atong mabanabana kon diin gikan ug kon unsa kalay-a ang tuboran sa tingog. Ang himsog nga dalunggan makadungog sa frequency nga tali sa 20 ngadto sa 20,000 hertz. Ang frequency nga daling madunggan maoy tali sa 1,000 ug 5,000 hertz, ug mahimo natong mamatikdan ang kausaban bisag usa lang ka hertz, pananglitan, gikan sa 440 hertz ngadto sa 441 hertz.

Sa pagkatinuod, ang himsog nga dalunggan sensitibo kaayo nga kini makadungog ug tingog bisag ang vibration, o pagbandabanda, sa hangin diha sa eardrum mas menos pa sa diyametro sa atomo! Ang usa ka kurso sa unibersidad bahin sa pandungog nag-ingon nga ang sistema sa pandungog sa tawo sensitibo kaayo. Ug dili na kinahanglan nga molabaw pa niana ang kasensitibo sa dalunggan, kay kon maohon, ato nang madungog ang paglihok sa mga atomo ug molekula diha sa hangin.

Ang vibration diha sa eardrum mokusog pinaagi sa lever action ug ipasa ngadto sa sulod nga bahin sa dalunggan pinaagi sa mga ossicle—gagmitoyng bukog nga nailhan ingong hammer, anvil, ug stapes. Apan komosta kon kalit kang makadungog ug makabungog nga tingog? Kon mahitabo kana, ang dalunggan adunay kinaiyanhong proteksiyon. Iadyas sa kaunoran niini ang mga ossicle aron makunhoran ang gikusgon sa tingog. Apan, madaot ang pandungog kon ang usa pirmeng maladlad sa kusog nga tingog. Busa, ampingi kining ‘katingalahang pagkabuhat’ nga gasa gikan sa imong Maglalalang.—Salmo 139:14.

Ang imong sistema sa pandungog motabang usab nimo sa pag-ila kon diin gikan ang tingog. Daghan ang hinungdan niana, nga naglakip sa samag-kinhasong porma sa gawas nga bahin sa dalunggan, sa mga gulot-gulot niini, sa nahimutangan sa duha ka dalunggan, ug sa kahibulongang katakos sa utok sa pagprosesog impormasyon. Busa, kon ang tingog mas hinayg diyutay sa dihang makaabot kini sa pikas dalunggan o kon kini makaabot ug 30 millionths of a second (ika-30 ka milyon sa usa ka segundo) nga mas una sa usa ka dalunggan kay sa pikas, ang imong utok makatabang nimo sa pagtino kon diin gikan ang tingog.

Unsa kaha kon ikaw mismo ang moproseso o mokuwenta niana? Aron mahimo kana kinahanglang hawod ka sa matematika ug paspas kaayo kang mokuwenta. Kon ang usa ka inhenyero makadisenyog sistema sa “pandungog” nga susama nianang gihatag sa Maglalalang kanimo, daghan gayod ang modayeg niya. Apan, unsa ka subsob nga madungog nimo ang mga tawo nga modayeg sa Diyos tungod sa iyang katingalahang mga buhat?—Roma 1:20.

Ang Mata

Ang pipila ka tigdukiduki nag-ingon nga ang mga tawong maayog panan-aw makakuhag mga 80 porsiyento sa impormasyon bahin sa ilang palibot pinaagi sa ilang mata. Duyog sa utok, ang atong mata mopaarang kanato nga makita ang lainlaing kolor, masundan ang paglihok sa mga butang ug mga hulagway, maila ang mga disenyo ug mga porma, ug makakita sa tulo ka dimensiyon. Dugang pa, kita makakita sa lainlaing sukod sa kahayag.

Ang pagkakita sa lainlaing sukod sa kahayag naglangkit ug daghang nagtinabangayng mekanismo. Pananglitan, ang diyametro sa kalimutaw mahimong modako gikan sa 1.5 milimetros ngadto sa 8 milimetros, nga mahimong moresulta sa 30 ka pilo nga pag-uswag sa gidaghanon sa kahayag nga mosulod sa mata. Dayon ang kahayag molapos sa mga lente, nga magpokus niana sa retina, ug ang enerhiya sa kahayag mouswag ug 100,000 ka pilo. Busa, ayaw gayod pagtutok sa adlaw kon walay proteksiyon ang imong mata!

Sa baylo, ang retina dunay duha ka matang sa photoreceptor—mga cone (duolan sa 6 ka milyon), nga maoy hinungdan nga kita makakitag lainlaing kolor uban ang katin-aw, ug ang mga rod (120 ngadto sa 140 ka milyon), nga kapig usa ka libo ka pilo nga mas sensitibo kay sa mga cone ug mopaarang kanato nga makakita bisag ngitngit. Gani, ubos sa labing maayong mga kahimtang, ang rod makakita bisag usa lang ka partikulo sa kahayag!

Ang laing mapasiboong mekanismo naglangkit sa mga neuron sa retina nga konektado sa mga cone ug rod. Kini nga mga neuron makapasibo “sulod sa pipila ka segundo ug makapauswag sa katakos nga makakita sa gabii sa 10 ka pilo o kapin pa,” nag-ingon ang American Optometric Association. “Ang katakos sa mga neuron sa pagpasibo ikatandi sa kamera nga adunay low-speed ug high-speed nga film.”

Ang mga inhenyero sagad magdisenyog mga kamera, scanner, ug kompiyuter, uban ang haom nga software. Apan ang pag-obra niini wala ra sa kumingking kon itandi sa atong sistema sa sentido. Pangutan-a ang imong kaugalingon, ‘Makataronganon ba ang pag-ingon nga ang atong superyor kaayong sistema sa sentido sulagma lang mitungha, sumala sa giingon sa mga ebolusyonista?’ Si Job, nga alagad sa Diyos kanhi, diyutay rag nasayran bahin sa lawas sa tawo kon itandi kanato. Bisan pa niana, natukmod siya sa pag-ingon sa Diyos: “Ang imong mga kamot nag-umol kanako.”—Job 10:8.

Ang Utok

Uban ang makapahinganghang kaepisyente, ang utok maghubad sa nagpusotpusot nga impormasyon gikan sa mga sentido nga gipaagi sa mga nerve. Dugang pa, kining mga impormasyona isumpay sa mga detalye nga napondo na diha sa memorya. Busa kon duna kay mapanimahoan, mahimong molihok dayon ang imong utok sa paghinumdom sa nakalimtan na nga kasinatian o panghitabo. Ug kon duna kay makita nga tipik sa usa ka pamilyar nga butang—pananglitan, ang tumoy sa ikog sa imong iring—ang imong utok motagana sa ubang detalye mao nga imong mahibaloan nga naa ang imong iring.

Siyempre, wala iprogramang daan diha sa imong utok ang hitsura sa iring, sama ra nga wala iprogramang daan ang baho sa rosas o ang tingog sa nag-agos nga tubig o ang grano sa balhibo. Nakat-onan kana sa imong utok. Dayag kana maylabot sa mga tawong gipanganak nga buta apan nakakita, tingali sa dihang naoperahan. Ang ilang utok kinahanglang makakat-on sa paghubad sa nagpusotpusot nga impormasyon nga ila nang nakita. Unsa may ilang reaksiyon niana?

Sa dili madugay, sila moingon nga makahimo na sila sa pag-ila sa kolor, lihok, ug simpleng mga porma. Apan human niana, lainlain na ang reaksiyon. Ang mga bata, ilabina ang gagmay pa, padayong makakat-on. Apan dili ingon niana ang mga hamtong. Malisdan gani sila sa pag-ila sa mga nawong sa tawo. Ug, ikasubo, ang sagad nga masinati nila “mao ang hilabihang kalipay sa sinugdan nga sundan sa kahigawad ug kalibog human mahibalik ang ilang panan-aw, nga sagad motultol sa grabeng depresyon,” nag-ingon ang Koch Laboratory sa California Institute of Technology.

Kining mga impormasyona motabang nato nga mas maapresyar ang pagpang-ayo nga gihimo ni Jesu-Kristo panahon sa iyang ministeryo sa yuta. Ang mga buta ug bungol wala lamang makakita ug makadungog kondili nakaila usab sa mga butang nga ilang nakita ug nadungog. Sa susama, ang mga amang nakasulti sa normal nga paagi, nga katingalahan kaayo ilabina niadtong natawo nga ingon niana. (Mateo 15:30; Marcos 8:22-25; Lucas 7:21, 22) Ug makaseguro kita nga walay usa sa mga buta nga gipang-ayo ang nag-antos ug depresyon. Sa pagkatinuod, usa sa mga giayo ang maisogong milaban kang Jesus, nga miingon sa mga magsusupak: “Sukad sa kakaraanan wala pay gidungog nga may nagpabuka sa mga mata sa usa nga natawo nga buta. Kon kining tawhana dili gikan sa Diyos, siya wala gayoy arang mahimo.”—Juan 9:1-38.

Sa sunod nga artikulo, atong hisgotan ang pipila sa atong mga hiyas, lakip na ang kaisog ug gugma. Nakahunahuna ka na ba kon nganong ang tawo lamang ang makapasundayag sa maong mga hiyas? Segurado nga ang atong pagkabaton sa maong talagsaong mga hiyas maoy dakong babag sa mga tawo nga gustong pamatud-an nga kita mitungha pinaagig ebolusyon.

[Kahon sa panid 7]

ANG IMONG KATINGALAHANG UTOK

Sa unsang paagi ang utok mobati, makadungog, makakita, ug makasimhot? Naglibog niana ang mga siyentipiko. “Walay timailhan diha sa imong utok kon sa unsang paagi nimo makita ang mga pulong nga imong gibasa karon,” matod sa siyentipikong si Gerald L. Schroeder.

Siya misulat usab: “Ang pagkadiskobre sa wala-mahibaloi kaniadto nga makuting mga obra sa utok nagkuwestiyon sa teoriya nga ang kinabuhi sulagmang mitungha.” Siya mipadayon: “Kon nahibalo lang si Darwin sa kaalam nga natago diha sa buhing mga butang, basin lahi nga teoriya ang iyang giduso.”

[Diagram/Mga hulagway sa panid 5]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Hugpong sa kaunoran

Samag montura nga lutahan

Makuting han-ay sa mga bukog

Sensitibong mga tudlo

[Hulagway]

Nganong daghag mahimo ang atong kamot?

[Hulagway sa panid 7]

Ang utok maghubad sa impormasyon gikan sa mga sentido ug magsumpay niini sa mga detalye nga napondo na diha sa memorya

Mga Hiyas nga Nakapalahi Kanato

USA ka 50-anyos nga trabahador sa konstruksiyon ang naghulat ug tren diha sa usa ka estasyon sa subwey sa New York City. Dili layo sa iyang nahimutangan, usa ka batan-ong lalaki ang kalit nga natumba diha sa tampi sa platform ug nahulog sa riles sa dihang nagsingabot ang tren. Sa walay langan, ang trabahador sa konstruksiyon milukso sa riles ug gihap-an ang tawo samtang milabay ang tren sa ibabaw nila nga wala ra sila maunsa.

Panahon sa mga Nazi, ang mga Saksi ni Jehova sa Europe midumili sa pag-ingon ug “Heil Hitler!” tungod kay ang German nga pulong nga heil nagkahulogan ug “kaluwasan.” Sila hugot nga nagtuo nga si Jesu-Kristo ang ilang Manluluwas ug “walay kaluwasan diha kang bisan kinsa pang lain.” (Buhat 4:12) Tungod sa ilang pagdumili sa pag-idolo kang Hitler, daghan ang gibalhog sa kampo konsentrasyon, diin padayon nilang gihuptan ang ilang Kristohanong prinsipyo.

Kini nga mga pananglitan nagpakita nga mahimong unahon sa usa ka tawo ang kaayohan sa uban—bisan sa usa ka estranyo—inay sa kaugalingon ug ang pagtamod sa mga prinsipyo inay sa personal nga kagawasan. Ang mao bang mga hiyas nagpakita nga ang tawo maoy taas lang nga matang sa hayop? O nagpakita kana nga kita gilalang nga mas labaw kanila? Hunahunaa kana samtang imong palandongon ang mosunod nga mga pangutana: