Ang Mishnah ug ang Kasugoan sa Diyos Kang Moises

“MAGSUGOD kita nga nagtuo nga kita miapil sa usa ka dugay nang estoryahanay maylabot sa mga topiko nga dili gayod nato masabtan . . . Kita . . . mobati nga morag anaa kita sa hulatanan sa pasahero sa usa ka halayo nga erport. Atong nasabtan ang mga pulong nga gipanulti sa mga tawo, apan nalibog kita kon unsay ilang gipasabot ug mga gikabalak-an, ilabina, tungod sa pagkamapugsanon sa ilang mga tingog.” Mao kini ang paghubit sa Hudiyong eskolar nga si Jacob Neusner bahin sa pagbati tingali sa mga magbabasa sa ilang unang pagbasa sa Mishnah. Si Neusner nagdugang: “Ang Mishnah walay lohikal nga sinugdanan. Kalit ang pagkatapos niini.”

Sa A History of Judaism, si Daniel Jeremy Silver nagtawag sa Mishnah nga “ang labing hinungdanong basahon sa rabbinikong Judaismo.” Sa pagkatinuod, siya dugang nga nagkomento: “Gipulihan sa Mishnah ang Bibliya ingong pangunang kurikulum sa nagpadayong [Hudiyohanong] edukasyon.” Nganong ang usa ka basahon nga dunay maong lisod-sabton nga estilo mahimong hinungdanon kaayo?

Ang bahin sa tubag makaplagan niini nga pahayag diha sa Mishnah: “Nadawat ni Moises ang Torah sa Sinai ug gipasa kini ngadto kang Josue, gikan kang Josue ngadto sa mga tigulang, ug gikan sa mga tigulang ngadto sa mga propeta. Ug ang mga propeta nagpasa niini ngadto sa kalalakin-an sa dakong katigoman.” (Avot 1:1) Ang Mishnah nag-angkon nga naghisgot sa impormasyon nga gihatag kang Moises sa Bukid sa Sinai​—usa ka wala-masulat nga bahin sa Kasugoan sa Diyos para sa Israel. Ang kalalakin-an sa dakong katigoman (sa ulahi gitawag nga ang Sanhedrin) gilantaw ingong bahin sa hataas nga kaliwatan sa maalamong mga eskolar, o mga manggialamon, nga binaba nga nagpasa sa pipila ka pagtulon-an sa kaliwatan ug kaliwatan hangtod nga sa kataposan kini gitala sa Mishnah. Apan tinuod kaha kana? Kinsa gayod ang misulat sa Mishnah, ug ngano? Ang mga unod kaha niini naggikan kang Moises sa Sinai? Duna kaha kiniy kahulogan alang kanato karon?

Judaismo nga Walay Templo

Ang pagtuo sa balaang binaba nga kasugoan nga gihatag ingong pagdugang sa nasulat nga Balaod ni Moises wala hisayri sa dihang gisulat ang Kasulatan ubos sa pagdasig.a (Exodo 34:27) Kasiglohan sa ulahi ang mga Pariseo mao ang grupo sulod sa Judaismo nga nag-ugmad ug nagpasiugda niini nga ideya. Sulod sa unang siglo K.P., ang mga Saduseo ug ubang mga Hudiyo misupak niining dili-Biblikanhong pagpanudlo. Apan, samtang ang templo sa Jerusalem mao ang sentro sa Hudiyohanong pagsimba, ang isyu bahin sa usa ka binaba nga kasugoan maoy segunda lamang. Ang pagsimba sa templo mihatag ug tinong kahikayan ug usa ka sukod sa kalig-on sa kinabuhi sa kada Hudiyo.

Apan, niadtong 70 K.P. ang Hudiyohanong nasod miatubang ug usa ka relihiyosong krisis nga dili mahanduraw ang gidak-on. Ang Jerusalem gilaglag sa Romanong mga lehiyon, ug kapin sa usa ka milyong Hudiyo ang gipatay. Ang templo, nga sentro sa ilang espirituwal nga mga kinabuhi, wala na. Ang pagkinabuhi subay sa Moisesnong Kasugoan, nga nanginahanglan ug paghalad ug saserdotehanong pag-alagad sa templo, imposible nang himoon. Nawala na ang batong patukoranan sa Judaismo. Ang Talmudikong eskolar nga si Adin Steinsaltz nagsulat: “Ang pagkalaglag . . . sa 70 K.P. naghimo sa pagtukod pag-usab sa tibuok nga gambalay sa relihiyosong kinabuhi nga usa ka dinaliang panginahanglan.” Ug ila kining gitukod pag-usab.

Bisan niadtong wala pa malaglag ang templo, si Yohanan Ben Zakkai, usa ka tinahod nga tinun-an sa Pariseong lider nga si Hillel, nakadawat ug pagtugot gikan kang Vespasian (nga hapit nang mahimong emperador) nga ibalhin ang espirituwal nga sentro sa Judaismo ug Sanhedrin gikan sa Jerusalem ngadto sa Yavneh. Sumala sa gipatin-aw ni Steinsaltz, human sa kalaglagan sa Jerusalem, si Yohanan Ben Zakkai “miatubang sa hagit sa pagtukod ug bag-ong sentro alang sa katawhan ug tabangan silang makapasibo sa bag-ong mga kahimtang diin ang relihiyosong kasibot angayng ikiling ngadto sa laing sentro sa pagtagad karon nga ang Templo wala na maglungtad.” Kanang bag-ong sentro sa pagtagad mao ang binaba nga kasugoan.

Kay nagun-ob na ang templo, ang mga Saduseo ug ubang Hudiyohanong mga sekta walay gitanyag nga makapakombinsir nga kapilian. Ang mga Pariseo maoy nahimong pangunang impluwensiya sa mga Hudiyo, nga nagsakop sa mga grupo sa magsusupak. Tungod kay nagpasiugda sa panaghiusa, ang nangunang mga rabbi mihunong sa pagtawag sa ilang kaugalingon nga mga Pariseo, usa ka termino nga napuno sa sektaryanhon ug panatikong mga kahulogan. Nailhan na lamang sila ingong mga rabbi, “ang mga manggialamon sa Israel.” Kini nga mga manggialamon maghimog usa ka katukoran diin ipahimutang ang ilang ideya sa binaba nga kasugoan. Usa kini ka espirituwal nga gambalay nga dili kaayo daling madaot sa tawhanong pag-atake kay sa templo.

Pagpalig-on sa Binaba nga Kasugoan

Bisan pag ang rabbinikong eskuylahan sa Yavneh (40 kilometros kasadpan sa Jerusalem) mao na karon ang pangunang sentro, ang ubang mga eskuylahan nga nagtudlo sa binaba nga kasugoan misugod sa pagtungha sa tibuok Israel ug bisan sa halayong mga dapit sama sa Babilonya ug Roma. Apan, kini mipatunghag usa ka suliran. Si Steinsaltz nagpatin-aw: “Samtang ang tanang manggialamon nagkatapok ug ang pangunang buluhaton sa pagtuon gihimo sa usa ka grupo sa kalalakin-an [sa Jerusalem], ang panagsama sa tradisyon natipigan. Apan ang pagdagsang sa mga magtutudlo ug ang pagtukod ug laing mga eskuylahan nagpatungha . . . ug nanghinobrang mga porma ug pamaagi sa pagpahayag.”

Ang mga magtutudlo sa binaba nga kasugoan gitawag ug Tannaim, usa ka termino nga gikuha gikan sa Aramaikong gamot nga nagkahulogang “pagtuon,” “pagsubli,” o “pagtudlo.” Nagpasiugda kini sa ilang pamaagi sa pagkat-on ug pagtudlog binaba nga kasugoan pinaagi sa hilabihang pagsumaysumay ug pagsag-ulo. Aron ipasayon ang pagsag-ulo sa binabang mga tradisyon, ang matag lagda o tradisyon gipamubo ngadto sa usa ka laktod nga prase. Kon mas diyutay ang mga pulong, mas maayo. Gisulayan nga makab-ot ang usa ka naandan, balaknon nga porma, ug ang mga prase kasagarang giyamyam, o giawit. Apan, nagkalamukat kini nga mga lagda, ug nagkalainlain kini pag-ayo taliwala sa mga magtutudlo.

Ang unang rabbi nga naghatag ug tino nga porma ug gambalay sa daghang nagkadaiya nga binabang mga tradisyon mao si Akiba ben Joseph (c. 50-135 K.P.). Maylabot kaniya, si Steinsaltz nagsulat: “Ang iyang mga katalirongan nagtandi sa iyang kalihokan ngadto sa trabaho sa usa ka mamumuo nga moadto sa umahan ug kuridas nga isulod sa iyang basket ang bisan unsang iyang makaplagan, dayon mopauli sa balay ug bahigbahigon ang kada matang. Natun-an ni Akiba ang daghang nagkalamukat nga mga tema ug giklasipikar sila ngadto sa tinong mga kategoriya.”

Sa ikaduhang siglo K.P.​—kapin sa 60 ka tuig human sa kalaglagan sa Jerusalem​—gipangunahan ni Bar Kokhba ang ikaduha nga Hudiyohanong dakong pag-alsa batok sa Roma. Sa makausa pa, ang pagrebelde mipahinabog katalagman. Si Akiba ug daghan sa iyang tinun-an ang naapil sa hapit usa ka milyong Hudiyong mga biktima. Nagun-ob ang bisan unsang paglaom nga tukoron pag-usab ang templo tungod kay gideklarar sa Romanong Emperador nga si Hadrian ang Jerusalem nga dili pasudlan sa mga Hudiyo, gawas sa panahon sa anibersaryo sa kalaglagan sa templo.

Ang Tannaim nga nabuhi human kang Akiba wala na gayod makakita sa templo sa Jerusalem. Apan ang nahan-ayng sumbanan sa pagtuon sa mga tradisyon sa binaba nga kasugoan maoy nahimong ilang “templo,” o sentro sa pagsimba. Ang buluhaton sa paglig-on niini nga gambalay sa binaba nga kasugoan nga gisugdan ni Akiba ug sa iyang mga tinun-an gipadayon sa kataposan sa mga Tannaim, si Judah ha-Nasi.

Ang Kahan-ayan sa Mishnah

Si Judah ha-Nasi maoy kaliwat ni Hillel ug Gamaliel.b Nga natawo sa panahon sa pag-alsa ni Bar Kokhba, nahimo siyang pangulo sa Hudiyohanong katilingban sa Israel sa hinapos sa ikaduhang siglo ug sa sinugdanan sa ikatulong siglo K.P. Ang titulo nga ha-Nasi nagkahulogang “ang prinsipe,” nga nagpaila sa baroganang iyang gihuptan sa mga mata sa iyang mga isigka-Hudiyo. Kanunay siyang gitawag sa yanong ngalan nga Rabbi. Si Judah ha-Nasi nangulo sa iyang kaugalingong eskuylahan ug sa Sanhedrin, una sa Bet She’arim ug sa ulahi sa Sepphoris sa Galilea.

Tungod kay nakaamgo nga ang umaabot nga mga panagsumpaki batok sa Roma mahimong makapameligro sa pagpasa mismo sa binaba nga kasugoan, si Judah ha-Nasi nakahukom nga hatagan kini ug usa ka gambalay nga makapaneguro sa preserbasyon niini. Iyang gitigom sa iyang eskuylahan ang labing hawod nga mga eskolar sa iyang panahon. Gidebatehan ang matag punto ug tradisyon sa binaba nga kasugoan. Ang mga sumaryo niini nga mga panaghisgot gilangkob diha sa mugbo kaayong mga prase, nga nagsunod sa estriktong sumbanan sa balaknon nga Hebreohanong prosa.

Kini nga mga sumaryo giorganisar ngadto sa unom ka dagkong mga dibisyon, o mga Han-ay, sumala sa pangunang mga topiko. Gibahinbahin kini ni Judah ngadto sa 63 ka bahin, o mga kabatbatan. Nakompleto na ang espirituwal nga katukoran. Hangtod niining puntoha, ang maong mga tradisyon kanunayng gipasa sa binaba nga paagi. Apan ingong dugang nga panalipod, gihimo ang kataposang lakang nga wala sukad himoa​—kana mao ang pagsulat nianang tanan. Kining talagsaong bag-ong sinulat nga gambalay nga nasudlan sa binaba nga kasugoan maoy gitawag nga Mishnah. Ang ngalang Mishnah naggikan sa Hebreohanong gamot nga sha·nahʹ, nga nagkahulogang “pagsubli,” “pagtuon,” o “pagtudlo.” Mao kini ang katumbas sa Aramaikong tena’ʹ, nga maoy gigikanan sa tan·na·’imʹ, ang termino nga gipadapat ngadto sa mga magtutudlo sa Mishnah.

Dili katuyoan sa Mishnah ang pagpahimutang ug usa ka tinong kalagdaan. Mas labaw kining naghisgot sa mga eksepsiyon, nga nagtuong nahibalo ang magbabasa sa pasukaranang mga prinsipyo. Sa pagkatinuod, nagsumaryo kini sa kon unsay gihisgotan ug gitudlo sa rabbinikong mga eskuylahan sa panahon ni Judah ha-Nasi. Gituyo ang Mishnah nga mahimong usa ka laraw sa binaba nga kasugoan alang sa dugang nga pagdebate, usa ka tigbayon nga porma, o pasukaranang gambalay, nga pagatukoran.

Inay nga magpadayag kon unsay gihatag kang Moises sa Bukid sa Sinai, ang Mishnah nagtaganag pagsabot sa kalamboan sa binaba nga kasugoan, usa ka ideyang nagsugod sa mga Pariseo. Ang impormasyon nga natala sa Mishnah naghatag ug mga katin-awan sa mga pahayag sa Kristohanon Gregong Kasulatan ug sa pipila ka panaghisgot tali ni Jesu-Kristo ug sa mga Pariseo. Apan, kinahanglang magbantay tungod kay ang mga ideya nga mabasa sa Mishnah nagsumbalik-silaw sa Hudiyohanong mga tinamdan niadtong ikaduhang siglo K.P. Ang Mishnah mao ang tulay tali sa panahon sa ikaduhang templo ug sa Talmud.

[Mga footnote]

[Kahon sa panid 26]

ANG MGA DIBISYON SA MISHNAH

Ang Mishnah nabahin ngadto sa unom ka Han-ay. Naglangkob kini sa 63 ka mas gagmay nga mga basahon, o mga kabatbatan, nga nabahin ngadto sa mga kapitulo ug mishnayot, o mga parapo (dili mga bersikulo).

1. ZERAIM (Mga Balaod sa Agrikultura)

Kini nga mga kabatbatan nag-apil ug mga panaghisgot bahin sa mga pag-ampo sa pagkaon ug may kalabotan sa agrikultura. Naglakip usab sila ug mga lagda maylabot sa ikapulo, mga pahat sa saserdote, pagpanghagdaw, ug mga tuig sa Igpapahulay.

2. MOED (Balaan nga mga Okasyon, Kasaulogan)

Ang mga kabatbatan niini nga Han-ay naghisgot sa mga balaod maylabot sa Igpapahulay, sa Adlaw sa Pagtabon sa Sala, ug ubang mga kasaulogan.

3. NASHIM (Kababayen-an, Balaod sa Kaminyoon)

Mga kabatbatan kini nga naghisgot sa kaminyoon ug diborsiyo, mga panaad, mga Nazareo, ug mga kaso sa gikatahapang pagpanapaw.

4. NEZIKIN (Mga Kadaot ug Sibil nga Balaod)

Ang mga kabatbatan niini nga Han-ay nagkobre ug mga ulohan nga maylabot sa balaod sa sibil ug katigayonan, mga korte ug mga silot, ang buluhaton sa Sanhedrin, idolatriya, mga panumpa, ug mga Etika sa mga Lider (Avot).

5. KODASHIM (Mga Halad)

Kini nga mga kabatbatan naghisgot sa mga tulumanon maylabot sa mga halad nga mananap ug lugas ug sa sukod sa templo.

6. TOHAROT (Mga Rituwal sa Paglunsay)

Kini nga Han-ay naglangkob sa mga kabatbatan nga naghisgot sa rituwal sa pagpaputli, pagkaligo, pagpanghunaw sa mga kamot, mga sakit sa panit, ug ang pagkahugaw sa lainlaing mga butang.

[Kahon sa panid 28]

ANG MISHNAH UG ANG KRISTOHANON GREGONG KASULATAN

Mateo 12:​1, 2: “Niana nga panahon milakaw si Jesus latas sa kaumahan sa igpapahulay. Gigutom ang iyang mga tinun-an ug misugod sa pagpangutlog mga uhay ug sa pagpangaon. Sa pagkakita niini ang mga Pariseo miingon kaniya: ‘Tan-awa! Ang imong mga tinun-an nagabuhat kon unsay dili subay sa balaod nga buhaton sa igpapahulay.’” Ang Hebreohanong Kasulatan wala magdili sa gihimo sa mga tinun-an ni Jesus. Apan diha sa Mishnah atong makaplagan ang listahan sa 39 ka kalihokan nga gidili sa mga rabbi sa Igpapahulay.​—Shabbat 7:2.

Mateo 15:3: “Sa pagtubag [si Jesus] miingon kanila: ‘Ngano man nga kamo usab nagalapas sa sugo sa Diyos tungod sa inyong tradisyon?’” Ang Mishnah nagpanghimatuod niini nga tinamdan. (Sanhedrin 11:3) Atong mabasa: “Mas labaw ang pagkaestrikto nga mapadapat sa [pagsunod sa] mga pulong sa mga Eskriba kay sa [pagsunod sa] mga pulong sa [sinulat nga] Kasugoan. Kon ang usa ka tawo moingon, ‘Dili obligado ang pagsul-ob ug mga pilakterya’ hinungdan nga makalapas siya sa mga pulong sa Kasugoan, dili siya sad-an; [apan kon moingon siya], ‘Kinahanglang dunay lima ka bahin ang pilakterya’, hinungdan nga iyang gidugangan ang mga pulong sa mga Eskriba, sad-an siya.”​—The Mishnah, ni Herbert Danby, panid 400.

Efeso 2:14: “Siya [si Jesus] ang atong pakigdait, siya kinsa naghimo sa duha ka pundok nga usa ug milaglag sa paril diha sa taliwala nga nag-ulang kanila.” Ang Mishnah nag-ingon: “Sulod sa Bantawan sa Templo mao ang rehasrehas nga ulang (ang Soreg), nga napulo ka dapal ang gitas-on.” (Middot 2:3) Gidid-an ang mga Hentil nga molapas niining puntoha ug mosulod sa sulod nga mga sawang. Mahimong kining parila ang gipasabot ni apostol Pablo sa mahulagwayong paagi sa pagsulat niya sa mga taga-Efeso niadtong 60 o 61 K.P., sa dihang nagbarog pa kini. Ang simboliko nga paril mao ang tugon sa Kasugoan, nga dugay nang nagbulag sa mga Hudiyo ug mga Hentil. Apan, pinasikad sa kamatayon ni Kristo sa 33 K.P., gibungkag ang maong paril.