Ugmara ang Pagsalig Kang Jehova—Pinaagi sa Makugihong Pagtuon sa Iyang Pulong
“Ibutang ninyo ang inyong mga kasingkasing sa tanang pulong nga akong ginasulti sa pagpasidaan kaninyo karong adlawa . . . Kay kini dili walay pulos nga pulong alang kaninyo, kay kini nagkahulogan sa inyong kinabuhi.”—DEUTERONOMIO 32:46, 47.
1, 2. (a) Unsang kalaoman ang giatubang sa Israel samtang sila nagkampo sa kapatagan sa Moab? (b) Unsang tambag ang gihatag ni Moises sa nasod?
ANG dugay nilang pagpuyo sa kamingawan hapit nang matapos. Ang nag-ikis-ikis nga subang Jordan na lang ang nakaulang niadto sa nasod gikan sa dugay-nang-gipaabot nga Yutang Saad. Alang sa pangulo sa nasod, si Moises, hinunoa, ang kalaoman nga mosulod nianang yutaa nakapukaw sa mahinuklogong pamalandong. Siya nakahinumdom nga asa nangagi ang nasod napandol tungod sa kakulang niinig pagsalig kang Jehova ug sa ingon wala makasulod sa Canaan.—Numeros 13:25-14:30.
2 Sa ingon gitigom ni Moises ang nasod didto sa kapatagan sa Moab. Tapos sa pagsubli sa kasaysayan sa ilang nasod ug pagsubli sa Kasugoan sa Diyos, gipahayag ni Moises ang iyang kinalabwang komposisyon. Sa pinulongan sa superlatibong pamalak, giawhag niya ang Israel sa pagsalig ug pagsugot kang Jehova, “usa ka Diyos sa pagkamatinumanon, nga kaniya walay inhustisya; matarong ug matul-id siya.” Sa kataposan, si Moises miawhag: “Ibutang ninyo ang inyong mga kasingkasing sa tanang pulong nga akong ginasulti sa pagpasidaan kaninyo karong adlawa, aron inyong sugoon ang inyong mga anak sa pagbantay sa pagbuhat sa tanan nga pulong niini nga kasugoan. Kay kini dili walay pulos nga pulong alang kaninyo, apan kini nagkahulogan sa inyong kinabuhi.”—Deuteronomio 32:4, 46, 47.
‘Pagbutang sa Ilang mga Kasingkasing’ sa Pulong sa Diyos
3, 4. (a) Ang mga Israelinhon angay ‘magbutang sa ilang mga kasingkasing’ sa unsa, ug unsay nalangkit niana? (b) Sa unsang paagi gipadapat sa ulahing mga kaliwatan ang tambag ni Moises?
3 Gitambagan ni Moises ang mga Israelinhon nga ‘ibutang ang ilang mga kasingkasing’ dili lamang sa iyang makapatandog nga awit kondili sa tanang sagradong sinulat. Kinahanglang sila “mamati pag-ayo” (Knox), “mosugot gayod” (Today’s English Version), o “magpalandong” (The Living Bible) sa Kasugoan sa Diyos. Pinaagi lamang sa pagkasinati sa bug-os niini nga sila ‘makasugo sa ilang mga anak sa pagbantay sa pagbuhat sa tanang pulong niini nga kasugoan.’ Sa Deuteronomio 6:6-8, si Moises misulat: “Kining mga pulonga nga akong gisugo kanimo karong adlawa kinahanglang ibutang sa imong kasingkasing; ug igasilsil mo kini sa imong anak . . . Ug ihigot mo kini ingong usa ka timaan sa imong kamot, ug kini magaalagad nga usa ka baat sa agtang sa tunga sa imong mga mata.”
4 Ang komentarista sa Bibliya si W.H. Davey naghisgot nga sa ulahing mga panahon, kining mga pulonga “gihubad nga literal sa mga Hudiyo, ug ang mga tugon diha kanila gigamit sa matuotuohong mga kagamitan. Ang pila ka bersikulo . . . gisulat sa sulatanang panit, ug gibutang sa bukton ug agtang panahon sa pag-ampo.” Ang maartihong mga kahon nga may kasulatan, o mga baat, gisul-ob sa panahon ni Jesus ug gigamit gihapon sa pila ka Hudiyong mga sekta karong adlawa. (Mateo 23:5) Apan, midugang si Davey: “Sa ilang kabuangan ang mga tawo tagbaw na lang nga daladalahon sa ilang mga lawas ang kopya sa mga pulong lamang sa kasugoan, inay ipadayag diha sa ilang mga kinabuhi sa pagbantay sa sugo nga nasulod niana.”
5. Unsa ang tukmang pagpadapat sa mga pulong ni Moises sa Deuteronomio 6:6-8?
5 Dili, dili pinaagi sa ilang literal nga mga kamot o agtang angay magpabilin ang Kasugoan sa Diyos kondili ‘diha sa ilang mga kasingkasing.’ Pinaagi sa pagbaton dili ra sa kahibalo niana, kondili sa dulot nga pagpabili niana, kanang Kasugoana kanunay nga makita, samag nahisulat sa usa ka papan nga bato atubangan sa ilang mga mata o nahigot sa ilang mga kamot.
Mga Tagana sa Pagkakat-on sa Kasugoan sa Diyos
6, 7. (a) Unsang mga tagana ang gihimo ni Jehova sa pagpasinati sa mga Israelinhon sa Moisesnong Kasugoan? (b) Sa unsang paagi maposible usab unta nga ang katawhan sa Diyos sa karaang panahon matudloan sa Pulong sa Diyos?
6 Ugaling, sa unsang paagi mahibaloan sa mga Israelinhon ang mga 600 ka tulomanon sa Kasugoan? Piho nga sa sinugdan tagsaon ra ang mga kopya niana. Ang umaabot nga hari sa Israel “magsulat diha sa usa ka basahon alang sa iyang kaugalingon sa usa ka kopya niini nga kasugoan . . . , ug kinahanglang iyang basahon kini sa tanang adlaw sa iyang kinabuhi, aron siya makakat-on sa pagkahadlok kang Jehova nga iyang Diyos aron sa pagbantay sa tanan nga pulong niini nga kasugoan.” (Deuteronomio 17:18, 19) Gihikay sa Diyos nga ang Kasugoan basahon matag ikapitong tuig sa Piyesta sa mga Tabernakulo. (Deuteronomio 31:10-13) Bisan tuod ang maong okasyon pihong makapalig-on, kadto talagsa kaayo mao nga dili makapasag lalom nga kahibalo.
7 Gihikay usab ni Jehova nga ang tribo ni Levi ‘magatudlo kang Jacob sa tanang hudisyal nga hukom sa Diyos ug sa Israel sa kasugoan sa Diyos.’ (Deuteronomio 33:8, 10; Itandi ang Malakias 2:7.) Sa pila ka okasyon, gihimo sa mga Levihanon ang mga kampanya sa pagpanudlo nga nag-alagad sa tibuok nasod. (2 Cronicas 17:7-9; Nehemias 8:7-9) Sa wala madugay, mopatim-aw nga labing menos ang mga bahin sa Pulong sa Diyos nabatonan usab sa katawhan sa katibuk-an.a Busa, ang salmista nakasulat: “Malipayon ang tawo . . . [kansang] kalipay anaa sa kasugoan ni Jehova, ug sa iyang kasugoan siya nagabasa sa ubos nga tingog sa adlaw ug sa gabii.” (Salmo 1:1, 2) Sa ingon ang tambag ni Moises nga ‘ibutang ang ilang mga kasingkasing sa Pulong sa Diyos’ motumbas nga usa ka sugo sa pagkugi sa pagtuon sa Bibliya.
‘Pagbutang sa Atong mga Kasingkasing’ sa Pulong sa Diyos Karong Adlawa
8. Sa unsang gidak-on ang Israel namati sa tambag ni Moises, ug unsay sangpotanan?
8 Ang Israel napakyas sa pagpamati sa tambag ni Moises. Sa dihang sa kataposan ang nasod nakatukod sa gingharian niini, lagmit ang kadaghanan sa iyang mga hari napakyas sa ‘pagsulat alang sa ilang kaugalingon sa usa ka kopya sa kasugoan ug pagbasa niini sa tanang adlaw sa ilang mga kinabuhi.’ Sa pagka ikapitong siglo W.K.P., sa mga adlaw ni Haring Josias, “ang basahon mismo sa kasugoan” nawala. (2 Hari 22:8-13) Ang dili-maayong panig-ingnan sa bahin sa mga pangulo sa nasod pihong nakapadali sa pagkatumpawak sa nasod sa apostasiya. Ingong katumanan sa pasidaan ni Moises, ang nasodnong katalagman nahitabo sa 607 W.K.P.—Deuteronomio 28:15-37; 32:23-35.
9. Sa unsang paagi ang kahimtang sa mga Kristohanon karon susama sa iya sa karaang mga Israelinhon?
9 Sama sa karaang mga Israelinhon, ang mga Kristohanon karong adlawa nagabarog sa utlanan sa usa ka yutang saad—ang matarong nga bag-ong kalibotan sa Diyos. (2 Pedro 3:13) Ang makapakurat nga mga hitabo anaa sa kapunawpunawan: ang pagpahayag sa “kalinaw ug kasegurohan,” ang pagkapukan sa “Dakong Babilonya,” ang pag-atake ni ‘Gog sa Magog.’ Kining mga hitaboa magbutang sa pagsulay sa atong pagsalig kang Jehova. Nan, dinalian nga atong ‘ibutang ang atong mga kasingkasing sa pulong sa Diyos’ karon!—1 Tesalonica 5:3; Pinadayag, kapitulo 18; Ezekiel, kapitulo 38.
10. Nganong ang pipila tingali magtinapolan sa personal nga pagtuon?
10 Hinuon, ang pagbuhat niana mahimong dakong hagit niining “mga panahon nga lisod sagubangon.” (2 Timoteo 3:1) Ang sekular nga trabaho, pagmatutog anak, tunghaan, ug mga responsabilidad sa kongregasyon ngatanan magkinahanglan sa dako natong panahon. Ingong sangpotanan, lagmit mangulipas kita sa atong kaugalingon ug maghinayhinay sa atong pagtuon sa Bibliya, nga mangatarongan nga ‘Ginabuhat ko ang igo aron dili masaway.’ Apan, ang Bibliya nagatambag sa mga Kristohanon: “Palandonga kining mga butanga; ibug-os ang imong hunahuna niana.” (1 Timoteo 4:15, 16) Ato karong palandongon ang gamhanang mga hinungdan sa pagbuhat niana.
Paglig-on sa Atong Relasyon Uban sa Diyos
11, 12. (a) Sa unsang paagi ang pagbatog mas suod nga kahibalo sa Diyos nag-apektar kang Job? (b) Nganong ang atong pagtan-aw sa Diyos mahimong mas tin-aw kay sa adlaw ni Job?
11 Si Job usa ka tawo nga “nahadlok sa Diyos ug nagapahilayo sa daotan.” Apan human si Jehova dugang magpadayag sa iyang kaugalingon sa usa ka alimpulos, si Job nakaingon: “Sa hungihong ako nakadungog mahitungod kanimo, apan karon nakita ko ikaw sa akong mata.” (Job 1:1; 42:5) Kita ba karong adlawa “makakita” sa Diyos, nga mao, molapaw pa sa yanong pagkaila, nga suod makasayod sa daghang bahin sa iyang personalidad? Makahimo gayod kita niana! Pinaagi sa mga panid sa Bibliya, si Jehova nagpadayag nga labaw pa sa iyang kaugalingon kay sa nasayran gani ni Job.
12 Kita nakabatog mas tin-awng pagsabot sa giladmon sa gugma sa Diyos, kay nahibalo nga iyang “gihigugma pag-ayo ang kalibotan nga iyang gihatag ang iyang bugtong nga Anak.” (Juan 3:16) Pinaagi sa mga tagna sa Bibliya, nakabaton kitag usa ka laraw sa mga kalihokan sa Diyos—hangtod sa kataposan sa Milenyo! (Pinadayag, mga kapitulo 18-22) Kita dunay rekord sa mga pakiglabot sa Diyos uban sa Kristohanong kongregasyon: ang iyang pagpasulod sa mga Hentil, iyang pagtudlo sa “matinumanon ug maalamong ulipon” sa pagpakaon sa iyang katawhan, iyang pagtawag sa “usa ka dakong panon” nga may paglaom nga mabuhing walay kataposan sa Paraiso sa yuta. (Mateo 24:45; Pinadayag 7:9, 14-17; Efeso 3:3-6) Tapos makalantaw sa laglom nga mga butang sa Diyos ug makapalandong sa iyang kahibulongang mga buhat alang kanato, kita makapatugbaw gayod: “Oh pagkalalom sa mga bahandi ug kaalam ug kahibalo sa Diyos!”—Roma 11:33.
13. Sa unsang paagi kita ‘makapangita sa Diyos,’ ug unsa ang mga kaayohan sa pagbuhat niana?
13 Ang salmista miingon: “Uban sa bug-os kong kasingkasing gipangita ko ikaw.” Atong mahimo ang sama pinaagi sa matag-adlaw nga pagtuon sa Kasulatanhong materyal; kana dakog mahimo sa paglig-on sa atong talikala sa relasyon uban kang Jehova. Ang makugihong pagtuon nagatabang usab sa paghimo sa atong dalan nga ‘matukod nga malig-on sa pagbantay sa mga lagda sa Diyos.’—Salmo 119:5, 10.
Pagtuon Mobulig Kanato sa Pagpanalipod sa Atong Pagtuo
14. Iilustrar ang bili sa ‘pagkaandam manalipod’ sa atong Kristohanong paglaom.
14 “Dili ko gusto nga kamong mga Saksi moanhi sa akong balay!” matud sa usa ka taga-Ghana nga lalaki ngadto sa duha nga miduaw sa iyang balay. Gikasab-an niya sa dugang ang mga Saksi tungod sa “dili pagdawat ug abuno sa dugo ug dili pagsaludar sa bandera sa nasod.” Ang maong mga pagtutol kasagarang mahibalag sa pagsangyaw sa kanataran. Salawayon kaayo—ug makauulaw—gayod kon kita dili makaarang sa “pagpanalipod atubangan sa tanan nga mangayog katarongan sa paglaom diha kaninyo”! (1 Pedro 3:15) Maayo na lang, ang maong mga Saksi nakagamit nga epektibo sa Bibliya sa pagpatin-aw sa tukmang hunahuna sa dugo ug sa unsang paagi itimbang sa Kristohanon ang pagtahod sa nasodnong mga simbolo uban sa paglikay sa pagsimbag diyosdiyos. Ang sangpotanan? Ang tawo nakadayeg sa ilang deretsong mga tubag. Karong adlawa, siya ug ang iyang asawa nagaalagad maoy bawtismadong mga Saksi.
15. Sa unsang paagi ang personal nga pagtuon nagasangkap kanato alang sa atong ministeryo?
15 Si Pablo miawhag: “Buhata ang imong maarangan sa pagpakita sa imong kaugalingon nga nahimut-an sa Diyos, usa ka magbubuhat nga walay igakaulaw, nga magagamit sa hustong paagi sa pulong sa kamatuoran.” Ang personal nga pagtuon mobulig kanato dili lamang sa pagpabilin sa dalan sa kinabuhi kondili aron usab “mahimong bug-os may katakos, masinangkapan sa hingpit” sa pagtabang sa uban sa pagbuhat niana.—2 Timoteo 2:15; 3:17.
Pagsukol sa mga Lit-ag ni Satanas
16. Unsa ang pila ka lit-ag ni Satanas nga ginaatubang sa katawhan ni Jehova?
16 Karong adlawa, tungod sa mga anunsiyo kita giatake sa mga panghaylo sa “pangibog sa unod ug sa pangibog sa mga mata ug sa pagpagawal sa pangabuhian sa usa.” (1 Juan 2:16) Ang imoralidad sa sekso gidayeg sa palaumagian sa balita ug kadaghanan aktibong gipasiugda sa mga kauban sa trabaho ug tunghaan. Ang makapukaw sa kasuko nga mga basahon sa mga apostata tingali ipadala sa atong mga balay nga wala hangyoa. Kay nahagit ang ilang kamausisaon, gibasa sa pila ka igsoon ang maong makapahugaw nga balasahon—nga nakadaot sa ilang pagtuo. Anaa usab ang hakog, unodnong “espiritu nga karon nagalihok diha sa mga anak sa pagkamasupilon.” Dali kaayo nga motakod kini, ug maugmad ang negatibo, hinawayon nga espiritu!—Efeso 2:2.
17, 18. Sa unsang paagi ang personal nga pagtuon makapugong kanato gikan sa ‘pagkaanod’?
17 Hinuon, diyutay ra ang magtuyo nga malit-agan ni Satanas. Bisan pa niana, pinaagi sa pagpasagad sa personal nga pagtuon, samag bangka nga nabadbad sa pondohanan niini, sila inanay “maanod” ug mahimong pangunang mga tumong sa atake ni Satanas. (Hebreohanon 2:1) Ang usa ka batan-ong igsoong lalaki, pananglitan, nakabuhat ug imoral nga buhat uban sa usa ka batan-ong babaye sa tunghaan. “Akong nasayran,” siya nahinumdom, “nga ang dakong hinungdan niadto mao nga ako gigutom sa espirituwal. Ako walay personal nga pagtuon. Kana ang hinungdan ako wala makasukol sa tentasyon.” Hinuon, ang programa sa personal nga pagtuon nakatabang sa igsoong lalaki nga mahimong lig-on sa espirituwal.
18 Si Satanas determinado sa paglaglag sa labing daghang katawhan sa Diyos kutob sa iyang maarangan. Pinaagi sa pagpakaon sa atong kaisipan kanunay sa maayong mga butang nga nagagikan sa Pulong sa Diyos ug sa iyang matinumanong piniyalan, kita makalikay nga hilit-agan. (Filipos 4:8) Ang mga pahinumdom sa paglikay sa materyalismo, imoralidad sa sekso, apostatang hunahuna, ug negatibong espiritu dagaya diha sa Bibliya ug sa mga basahon sa Watch Tower Society. Kon ihatag nato ang labaw sa kasagarang pagtagad, kita dili gayod ianod.
Mga Tagana Gikan sa Organisasyon ni Jehova sa Pagtabang Kanato
19. Ang Etiopianhong eunuko nagailustrar sa unsa mahitungod sa atong panginahanglan sa espirituwal nga giya?
19 Ang pagtuon hago nga trabaho. Busa kita makapasalamat nga ang organisasyon ni Jehova nagahatag kanatog dakong tabang. Sa bag-o pang katuigan giangkon sa pipila nga ang tagsatagsa angay tugotan sa paghubad sa Bibliya sa ilang kaugalingon. Hinunoa, ang Etiopianhong eunuko miila sa dayag sa iyang panginahanglan sa espirituwal nga giya. Ingong sinirkunsidahang proselita o kinabig, pihong siya dakog kahibalo sa Bibliya. Ang kamatuoran mismong siya nagsulay sa pagtuon sa butang nga lalom sama sa tagna sa Isaias 53 nagapaila niini. Bisan pa, sa gipangutana kon iya bang nasabtan ang iyang gibasa, siya miangkon: “Sa pagkamatuod, sa unsang paagi ako makasabot niana, gawas may magagiya kanako?”—Buhat 8:26-33.
20. (a) Unsa ang pipila sa mga tagana nga gihimo sa organisasyon ni Jehova sa pagtabang kanato sa atong personal nga pagtuon sa Bibliya? (b) Unsay imong pagbati bahin sa maong mga tagana?
20 Ang katawhan ni Jehova karong adlawa susamang nagkinahanglag espirituwal nga giya. Kay matinguhaon nga “magasulti nga may panaghiusa” kon mahitungod sa espirituwal nga mga butang, sila mahinangop sa tabang gihatag sa organisasyon ni Jehova—ug pagkadako kana nga tabang! (1 Corinto 1:10) Atong nabatonan ang kanunay nga agos sa impormasyon pinaagi sa mga magasing Bantayanang Torre ug Pagmata! Kita may daghang basahon ug brosyur nga nagahisgot sa nagkadaiyang topiko sa Bibliya. Ang tigsultig-Iningles nga mga magbabasa nabulahan ilabina nga nakabaton sa Watch Tower Publications Index 1930-1985, usa ka galamiton nga makatabang sa usa ka tawo nga ‘magpadayon sa pagpangita sa kaalam sama sa salapi ug sa nalubong nga bahandi.’—Proverbio 2:2-4.
21. (a) Sa unsang paagi gipaila ni apostol Pablo ang kaikag sa personal nga pagtuon? (b) Unsa ang pila ka sugyot sa pagpasayon sa personal nga pagtuon?
21 Gipahimuslan mo ba sa bug-os ang mga basahon sa Sosyedad pinaagi sa paggamit kanila alang sa pagtuon ug panukiduki? O ang maong mga basahon nagasilbi bang mga adorno lamang? Makaiikag, kas-a gitugon ni apostol Pablo si Timoteo nga “dad-on . . . ang mga linukot nga basahon, ilabina ang mga sinulat sa panit” ngadto niya sa Roma; lagmit, si Pablo nagtumong sa mga bahin sa Hebreohanong Kasulatan. (2 Timoteo 4:13) Pihong gusto niyang kadto sila anaa aron masayon ang pagtuon ug pagdukiduki. Kon wala pa nimo kana mahimo, nganong dili mosugod sa pagtigom sa imong kaugalingong librarya sa teokratikanhong mga basahon aron makahimo ka usab ug panukiduki? Hupti kanang mga basahona nga masayon kuhaon, maayong pagkahan-ay, hapsay, ug hinlo. Paggahin ug dapit nga matun-an nga maoy hilom ug ang suga hayag. Ieskedyul ang regular nga mga panahon alang sa personal nga pagtuon.
22. Nganong ang ‘pagbutang sa atong mga kasingkasing sa pulong sa Diyos’ labaw nga hinungdanon karong adlawa kay sukad masukad?
22 Sama sa mga Israelinhon nga nagkampo sa tabunok nga kapatagan sa Moab, kita nagabarog sa ngilit sa bag-ong kalibotan. Labaw kay sukad masukad kinahanglan kitang magtuon nga makugihon sa Pulong sa Diyos ug ‘palita ninyo ang kahigayonan’ alang sa pagtuon, nga tingali isakripisyo ang ubang intereses, sama sa pagtan-aw ug telebisyon. (Efeso 5:16) “Pangandoya ang walay-sambog nga gatas nga iya sa pulong,” mitambag si Pedro, “aron nga pinaagi niana kamo makatubo” dili lamang hangtod sa kahamtong kondili “hangtod sa kaluwasan.” (1 Pedro 2:2; itandi ang Hebreohanon 5:12-14.) Ang atong mga kinabuhi mismo nalangkit. Busa sukli ang bisan unsang kiling sa pagtinapolan sa personal nga pagtuon. Gamita kana ingong paagi sa pagpalalom sa imong gugma sa Diyos ug pagsalig kaniya; kini usa usab ka paagi sa pagpadako sa imong pagpabili sa organisasyon nga iyang gigamit sa pagtabang kanato. Oo, ‘ibutang ang imong kasingkasing’ sa Pulong sa Diyos, nga makugihon, regular. “Kini dili walay pulos nga pulong alang kanimo, kondili kini nagkahulogan sa imong kinabuhi.”
[Footnote]
a Ang mga tipak sa mga sudlanang yutang-kolonon, o ostraca, kasagarang gigamit sa panahon sa Bibliya ingong baratong sulatanan. Nagaingon ang The International Standard Bible Encyclopedia (1986): “Ang ostraca magamit gani sa kinapobrehang mga matang, si kinsa dili makaabot sa laing sulatanan.” Wala mahibaloi kon sa unsang gidak-on gigamit ang ostraca sa karaang mga Israelinhon sa pagsulat sa mga teksto sa Bibliya. Hinunoa, makaiikag nga nadiskobrehan sa Ehipto ang ikapitong-siglo K.P. nga ostraca nga may mga teksto sa Bibliya, nga nagpaila nga pinaagi niana ang kasagarang katawhan nakabaton sa mga bahin sa Bibliya.
Mga Punto nga Pagasublion
□ Nganong gitambagan ni Moises ang mga Israelinhon nga ‘ibutang ang ilang mga kasingkasing sa Pulong sa Diyos,’ ug sa unsang paagi ilang pagabuhaton kana?
□ Sa unsang paagi ang personal nga pagtuon nagalig-on sa atong relasyon uban sa Diyos ug nagatabang kanato sa pagpanalipod sa atong pagtuo?
□ Unsa ang papel sa personal nga pagtuon sa atong pagsukol sa mga lit-ag ni Satanas?
□ Ang organisasyon ni Jehova naghimo sa unsang mga tagana sa pagpasayon sa atong pagtuon sa Pulong sa Diyos?
[Hulagway sa panid 11]
Inay isulat ang Kasugoan sa Diyos diha sa ilang mga kasingkasing, gihigot sa mga Hudiyo ang mga sudlanan nga naundan sa kasulatan