Jerusalem sa Panahon sa Bibliya—Unsay Gibutyag sa Arkeolohiya?

ANG makaiikag dagkong mga kalihokan sa arkeolohiya nagakahitabo sa Jerusalem, ilabina sukad sa 1967. Daghan sa nakalotang mga dapit karon gibuksan sa publiko, busa atong duawon ang pipila niini ug tan-awon kon sa unsang paagi ang arkeolohiya sibo sa kasaysayan sa Bibliya.

Jerusalem ni Haring David

Ang dapit nga gihisgotan sa Bibliya ingong Bukid sa Zion, nga niana gitukod ang karaang Siyudad ni David, daw walay importansiya sa dakong siyudad sa modernong Jerusalem. Ang mga pagpangalot sa Siyudad ni David, nga gipangunahan ni anhing propesor Yigal Shiloh tali sa 1978-85, nagbutyag ug dagkong hinagdanhagdan-nga-batong tinukod, o nagsuportar nga paril, sa sidlakang bahin sa bungtod.

Si Propesor Shiloh nangangkon nga kini tingali mao ang mga nahibilin sa dako kaayong ilalom nga bahin sa pundasyon sa tinukod sa hinagdanhagdang mga paril nga niana ang mga Jebusihanon (mga molupyo sa wala pa ang pagpangdaog ni David) nagtukod ug usa ka kuta. Gipatin-aw niya nga ang hinagdanhagdan-nga-batong tinukod nga iyang nakaplagan sa ibabaw niining hinagdanhagdang mga paril maoy iya sa bag-ong kuta nga gitukod ni David sa dapit sa kuta sa mga Jebusihanon. Sa 2 Samuel 5:​9, atong mabasa: “Si David mipuyo sa kuta, ug kini gitawag nga Siyudad ni David; ug si David misugod sa pagtukod sa tibuok palibot gikan sa Bungtod ug pasulod.”

Duol niining tinukod mao ang mga ganghaan sa karaang mga sistema sa tubig sa siyudad, nga ang mga bahin niini daw sukad pa sa panahon ni David. Ang ubang mga pahayag sa Bibliya bahin sa sistema nga tunel sa tubig sa Jerusalem nakapatunghag mga pangutana. Pananglitan, gisultihan ni David ang iyang mga tawo nga “bisan kinsa nga mobuntog sa Jebusihanon, paadtoa siya, pinaagi sa tunel sa tubig, aron makaabot” sa kaaway. (2 Samuel 5:​8) Gibuhat kini sa komander ni David nga si Joab. Unsa gayoy buot ipasabot sa ekspresyong “tunel sa tubig”?

Ang ubang mga pangutana gibangon bahin sa gibantog nga Tunel sa Siloam, nga lagmit kinalot sa mga inhenyero ni Haring Ezequias sa ikawalong siglo W.K.P. ug gipunting sa 2 Hari 20:​20 ug 2 Cronicas 32:30. Sa unsang paagi nakaarang sa pagtagbo ang duha ka tem sa mga tigtunel, nga nagkalot sa isigkatumoy? Nganong mipili sila sa pagpalikoliko sa tunel, nga mas nagpataas sa tunel kay sa tul-id? Giunsa nila pagkuhag igong hangin nga mahanggab, ilabina kay sila nagagamit ug mga lamparahan nga de-lana?

Ang magasing Biblical Archaeology Review nagtanyag sa posibleng mga tubag sa maong mga pangutana. Si Dan Gill, usa ka geologo nga gipangutana bahin sa pagkalot, gikutlo nga nag-ingon: “Ang ilalom sa Siyudad ni David mao ang maayong-pagkaugmad kinaiyanhong sistema sa karst. Ang karst maoy usa ka geolohikanhong pulong nga naghubit sa hulpahulpa nga lugar, mga langob ug mga agianan sa tubig nga naporma tungod sa pag-agos sa tubig ilalom sa yuta sa dihang kini mosuhop ug moagos diha sa mga bato sa ilalom sa yuta. . . . Ang among geolohikanhong pagsusi sa ilalom sa yutang mga kanalkanal sa tubig sa ilalom sa Siyudad ni David nagpakita nga kini gidisenyo pagtuyo pinaagi sa mahanason nga pagpadako sa tawo sa natural (karstic) nga mga agianan sa tubig nga maoy resulta sa pagkakankan sa yuta ug sa mga tabaytabay nga nahimong bahin sa gigamit nga sistema sa suplay sa tubig.”

Mahimong motabang kini sa pagpatin-aw kon sa unsang paagi gikalot ang Tunel sa Siloam. Lagmit gisunod niini ang naglikolikong natural nga agianan sa tubig ilalom sa bungtod. Ang mga tem nga nagtrabaho sa isigkatumoy mahimong nagkalot ug temporaryong tunel pinaagi sa pag-usab sa naglungtad nang mga langob. Unya ang nagbahadang tunel gikalot aron moagos ang tubig gikan sa tubod sa Gihon ngadto sa Linaw sa Siloam, nga lagmit nahimutang sulod sa mga paril sa siyudad. Kini maoy tinuod nga abilidad sa inhenyeriya sanglit ang kalainan sa gitas-on sa isigkatumoy maoy 32 sentimetros lamang luyo sa gilay-on niini nga 533 metros.

Dugay nang gidawat sa mga eskolar nga ang pangunang abiyo sa tubig sa karaang siyudad mao ang tubod sa Gihon. Kini nahimutang sa gawas sa paril sa siyudad apan duol lang kaayo nga kahimoan ug tunel ug mahimong kalotan ug 11 ka metros nga tabaytabay, nga kakuhaan ug tubig sa mga molupyo nga dili na mogawas pa sa nagapanalipod nga mga paril. Kini nailhang Warren’s Shaft, ginganlan sa ngalan ni Charles Warren, nga nakadiskobre sa sistema niadtong 1867. Apan kanus-a gihimo ang tunel ug ang shaft? Naglungtad na ba kini sa panahon ni David? Mao ba kini ang tunel sa tubig nga gigamit ni Joab? Si Dan Gill nagtubag: “Sa pagsulay kon ang Warren’s Shaft sa pagkatinuod usa ka natural nga lungag, gianalisar namo ang tipak sa apogong bato gikan sa dili-tupong nga mga paril niini alang sa carbon-14. Blangko kini, nga nagpaila nga ang tipak maoy kapin na sa 40,000 ka tuig ang gidugayon: Kini naghatag ug dili malalis nga ebidensiya nga ang shaft wala kalota sa tawo.”

Makitang mga Ebidensiya sa Panahon ni Ezequias

Si Haring Ezequias nabuhi sa dihang ang nasod sa Asirya nagapangdaog sa tanang maagian niini. Sa ikaunom nga tuig sa iyang pagmando, giparot sa mga taga-Asirya ang Samaria, ang kaulohan sa napulo-ka-tribong gingharian. Walo ka tuig sa ulahi (732 W.K.P.) mibalik na usab ang mga taga-Asirya, nga naghulga sa Juda ug Jerusalem. Ang 2 Cronicas 32:​1-8 nagbatbat sa estratehiya sa pagpanalipod ni Ezequias. Aduna bay bisan unsang makitang pamatuod niining yugtoa?

Oo, niadtong 1969, si Propesor Nahman Avigad nakadiskobre sa makitang mga ebidensiya gikan niining yugtoa. Ang mga pagkalot nagbutyag sa usa ka seksiyon sa dakong paril, ang unang bahin maoy 40 metros ang gitas-on, 7 metros ang gilapdon, ug, sumala sa pagbanabana, 8 metros ang gihabogon. Ang paril nagbarog sa bahin nga kabatoan ug sa bahin sa gigubang mga balay nga bag-o pang gitukod. Kinsay nagtukod sa paril ug kanus-a? “Duha ka kasulatan sa Bibliya nagtabang kang Avigad sa pagtino sa petsa ug katuyoan sa paril,” nagtaho ang magasin sa arkeolohiya. Kini nga mga kasulatan mabasa: “Dugang pa, siya nagbatog kaisog ug nagtukod sa gilumpag nga paril ug nagpatindog ug mga torre sa ibabaw niana, ug sa gawas mao ang laing paril.” (2 Cronicas 32:5) “Gub-on usab nimo ang mga balay sa paglig-on sa paril.” (Isaias 22:10) Karong adlawa ang mga bisita makakita sa bahin niining gitawag ug Dakong Paril sa Hudiyohanong Kuwartel sa Karaang Siyudad.

Ang lainlaing mga pagpangalot nagbutyag usab nga ang Jerusalem niining panahona mas dako kay sa gihunahuna niadto, lagmit tungod sa pag-abot sa mga kagiw gikan sa amihanang gingharian human kini maparot sa mga taga-Asirya. Gibanabana ni Propesor Shiloh nga ang siyudad sa mga Jebusihanon nagkobre sa luna sa mga 6 ka ektarya. Sa panahon ni Solomon kini nagkobre sa halos 16 ka ektarya. Sa panahon ni Haring Ezequias, 300 ka tuig sa ulahi, ang nakutaang luna sa siyudad midako ngadto sa mga 60 ka ektarya.

Mga Sementeryo sa Panahon sa Unang Templo

Ang mga sementeryo sa panahon sa Unang Templo, sa ato pa, sa wala pa laglaga sa mga taga-Babilonya ang Jerusalem niadtong 607 W.K.P., maoy laing tuboran sa impormasyon. Ang talagsaong mga kaplag nakit-an sa dihang ang usa ka grupo sa lubnganang mga langob sa mga bakilid sa Walog sa Hinnom nakalotan niadtong 1979/80. “Sa tibuok kasaysayan sa panukiduki sa arkeolohiya sa Jerusalem, mao kini ang usa sa diyutay kaayo nga Unang Templo nga mga tipiganan nga nakit-an uban sa tanang sulod niini. Kini nasudlan sa kapig usa ka libong butang,” nag-ingon ang arkeologong si Gabriel Barkay. Siya nagpadayon: “Ang kinalalimang damgo sa matag arkeologo nga nagkalot sa Israel, ug ilabina sa Jerusalem, mao ang pagkadiskobre ug sinulat nga materyal.” Duha ka gagmayng basahong linukot nga plata ang nakit-an, nga nasudlan sa unsa?

Si Barkay nagbatbat: “Sa dihang nakita ko ang nahikyad nga platang tinabas ug gibutang kini ubos sa nagapadakong bildo, nakita ko ang ibabaw nga natabonan sa pino kaayong pagkasulat nga mga letra, nga gikudlit sa hait nga instrumento diha sa nipis kaayo ug talandogong palid sa plata. . . . Ang Balaang Ngalan nga tin-awng makita sa sinulat naglangkob sa upat ka Hebreohanong letra nga gisulat sa karaang sinulatang Hebreohanon, yod-he-waw-he.” Sa ulahing publikasyon, si Barkay midugang: “Sa among katingala ang duha ka platang plaka gisulatan sa mga bendisyon nga halos susama sa biblikanhong Panalangin sa Saserdote.” (Numeros 6:​24-26) Kini ang unang higayon nga nakit-an ang ngalan ni Jehova diha sa sinulat nga nadiskobrehan sa Jerusalem.

Giunsa pagpetsa sa mga eskolar kining linukot nga basahong plata? Sa dakong bahin maoy pinaagi sa arkeolohikanhong konteksto nga niana kini nadiskobrehan. Kapin sa 300 ka piraso sa mga kulon nga matino ang petsa ang nakit-an sa tipiganan, nga nagpunting sa ikapito ug ikaunom nga siglo W.K.P. Ang sinulat, kon itandi sa ubang may petsang mga sinulat, nagpaila sa samang yugto. Ang mga basahong linukot gipasundayag sa Museyo sa Israel sa Jerusalem.

Kalaglagan sa Jerusalem sa 607 W.K.P.

Ang Bibliya naghisgot sa kalaglagan sa Jerusalem niadtong 607 W.K.P. diha sa 2 Hari kapitulo 25, 2 Cronicas kapitulo 36, ug Jeremias kapitulo 39, nga nagtaho nga ang kasundalohan ni Nabukodonosor nagsunog sa siyudad. Ang dili pa dugayng mga pagpangalot nagpamatuod ba niining makasaysayanhong asoy? Sumala kang Propesor Yigal Shiloh, “ang ebidensiya [sa paglaglag sa Babilonya sa Jerusalem] diha sa Bibliya . . . gipaluyohan sa tin-aw kaayong pamatuod sa arkeolohiya; sa bug-os nga kalaglagan sa nagkalainlaing mga tinukod, ug sa pagkasunog nga nag-ugdaw sa nagkalainlaing mga bahin sa mga balay nga gama sa kahoy.” Siya dugang pa nga mikomento: “Ang mga ilhanan niini nga kalaglagan nakit-an sa matag pagpangalot nga gihimo sa Jerusalem.”

Ang mga bisita makakita sa nahibilin niini nga kalaglagan nga nahitabo kapin sa 2,500 ka tuig kanhi. Ang Israelite Tower, ang Burnt Room, ug ang Bullae House maoy mga ngalan nga popular sa arkeolohikanhong mga dapit nga gitipigan ug gibuksan sa publiko. Ang mga arkeologong si Jane M. Cahill ug David Tarler nagsumaryo diha sa librong Ancient Jerusalem Revealed: “Ang dagkong pagpanglaglag sa Jerusalem sa mga taga-Babilonya maoy dayag dili lamang sa bagang mga lut-od sa mga nauling nga mga ginuba nga nakalotan diha sa mga tinukod sama sa Burnt Room ug Bullae House, apan usab diha sa lalom nga mga tumpag nga bato gikan sa nangahugnong mga tinukod nga nakit-an nga nagtabon sa sidlakang bakilid. Ang biblikanhong kahubitan sa kalaglagan sa siyudad . . . nagpaluyo sa ebidensiya sa arkeolohiya.”

Busa, ang larawan sa Bibliya sa Jerusalem gikan sa panahon ni David hangtod sa kalaglagan niini niadtong 607 W.K.P. sa daghang paagi gipalig-on sa arkeolohikal nga mga pagpangalot nga gihimo sa panahon sa miaging 25 ka tuig. Apan komosta ang Jerusalem sa unang siglo K.P.?

Jerusalem sa Adlaw ni Jesus

Ang mga pagpangalot, ang Bibliya, ang unang siglong Hudiyong historyador nga si Josephus, ug ang ubang mga tinubdan nagtabang sa mga eskolar sa paghulagway sa Jerusalem sa adlaw ni Jesus, sa wala pa kini laglaga sa mga Romano niadtong 70 K.P. Usa ka hulad, nga gipakita luyo sa dakong hotel sa Jerusalem, sa kanunay ginabag-o sumala sa ginabutyag sa bag-ong mga pagpangalot. Ang pangunang bahin sa siyudad mao ang Bantawan sa Templo, nga gipadako nga doble ni Herodes kon itandi nianang sa panahon ni Solomon. Kadto ang kinadak-ang hinimog-tawo nga plataporma sa karaang kalibotan, mga 480 metros por 280 metros. Ang pipila ka mga bato sa tinukod motimbang ug 50 ka tonilada, ang usa halos 400 ka tonilada ug “dili matumbasan sa gidak-on bisan diin sa karaang kalibotan,” sumala sa usa ka eskolar.

Dili ikatingala nga ang pipila ka tawo nakurat sa dihang sila nakadungog nga si Jesus nag-ingon: “Hugnoa kini nga templo, ug sulod sa tulo ka adlaw ako magapatindog niini.” Sila naghunahuna nga siya nagtumong sa dakong tinukod nga templo, bisag siya nagpasabot “sa templo sa iyang lawas.” Busa, sila miingon: “Kini nga templo gitukod sulod sa kap-atag-unom ka tuig, ug ikaw magapatindog niini sulod sa tulo ka adlaw?” (Juan 2:​19-​21) Ingong resulta sa mga pagpangalot sa mga palibot sa Bantawan sa Templo, ang mga bisita karon makakita na sa mga bahin sa paril ug sa ubang mga bahin sa arkitektura gikan sa panahon ni Jesus ug gani makalakaw pa sa mga ang-ang nga lagmit iyang giagian paingon sa habagatang bahin nga mga ganghaan sa templo.

Dili halayo sa kasadpang paril sa Bantawan sa Templo, sa Hudiyohanong Kuwartel sa Karaang Siyudad, mao ang duha ka nindot nga napasig-uling mga dapit nga gikalotan sa unang siglo K.P., nga nailhan ingong ang Burnt House ug ang Kuwartel ni Herodes. Human madiskobre ang Burnt House, ang arkeologong si Nahman Avigad misulat: “Tin-aw na karon nga kini nga tinukod gisunog sa mga Romano niadtong 70 A.D., sa panahon sa kalaglagan sa Jerusalem. Sa unang higayon sa kasaysayan sa mga pagpangalot sa siyudad, nahibaloan ang dayag ug tin-aw nga ebidensiya sa arkeolohiya sa pagkasunog sa siyudad.”​—Tan-awa ang mga letrato sa panid 12.

Ang pipila niini nga mga diskobre naghatag ug ideya sa pipila ka mga hitabo sa kinabuhi ni Jesus. Ang mga tinukod nahimutang sa Ibabaw nga Siyudad, diin nagpuyo ang adunahang mga tawo sa Jerusalem, lakip ang hataas nga mga saserdote. Ang daghang pangrituwal nga mga kaligoanan nakit-an diha sa mga balay. Usa ka eskolar nag-ingon: “Ang daghang kaligoanan nagpamatuod sa estriktong pagsunod sa kasugoan sa rituwal nga paghinlo nga gibatasan sa mga molupyo sa Ibabaw nga Siyudad sulod sa panahon sa Ikaduhang Templo. (Kini nga kasugoan girekord sa Mishnah, nga nagdeboto sa napulo ka kapitulo sa mga detalye sa mikveh.)” Kini nga impormasyon motabang kanato sa pagpabili sa mga komento ni Jesus niini nga mga rituwal sa mga Pariseo ug sa mga eskriba.​—Mateo 15:​1-​20; Marcos 7:​1-​15.

Ang talagsaon ubay-ubayng gidaghanon sa dagkong sudlanang bato nakit-an usab sa Jerusalem. Si Nahman Avigad nag-ingon: “Nan, nganong kalit kining mitungha ug sa ingon ka daghan diha sa panimalay sa Jerusalem? Ang tubag nag-agad sa katibuk-an sa halakhah, ang Hudiyohanong kasugoan sa rituwal nga pagputli. Ang Mishnah nagtug-an kanato nga ang mga sudlanang bato maoy lakip niadtong mga butang nga dili arang mahugawan . . . Ang bato yanong dili arang mahugawan sa rituwal.” Gisugyot nga kini nagpatin-aw kon nganong ang tubig nga gihimong bino ni Jesus gisulod sa mga sudlanang bato imbes sa kulonong mga sudlanan.​—Levitico 11:​33; Juan 2:6.

Ang pagduaw sa Museyo sa Israel magpakita sa duha ka talagsaong mga ossuary o mga sudlanan sa mga bukog. Ang Biblical Archaeology Review nagpatin-aw: “Ang mga ossuary gigamit ilabina sa mga usa ka gatos ka tuig sa wala pa ang Romanhong paglaglag sa Jerusalem niadtong 70 K.P. . . . Ang patay gibutang sa usa ka pangpang nga gikulit diha sa bungbong sa lubnganang langob; human madunot ang unod, ang mga bukog kolektahon ug ibutang sa usa ka ossuary​—usa ka sudlanan nga sagad giadornohan ug anapog.” Ang duha nga gipasundayag nakit-an niadtong Nobyembre 1990 sa usa ka lubnganang langob. Ang arkeologong si Zvi Greenhut nagtaho: “Ang pulong . . . ‘Caifa’ sa duha sa mga ossuary diha sa lubnganan nakita dinhi sa unang higayon sa konteksto sa arkeolohiya. Lagmit kini mao ang ngalan sa pamilya sa Hataas nga Saserdote nga Caifas, nga gihisgotan . . . sa Bag-ong Testamento . . . Maoy gikan sa iyang balay sa Jerusalem nga gitugyan si Jesus ngadto sa Romanong prokurador nga si Poncio Pilato.” Usa ka ossuary nasudlan sa mga bukog sa usa ka tawo nga mga 60 anyos. Gibanabana sa mga eskolar nga kini sa pagkatinuod mao ang mga bukog ni Caifas. Usa ka eskolar nagpunting sa mga kaplag sa panahon ni Jesus: “Usa ka sensilyo nga nakit-an sa usa sa ubang mga ossuary gipagama ni Herodes Agripa (37-44 K.P.). Ang duha ka ossuary nga Caifas lagmit masubay sayo pa sa pagsugod sa siglo.”

Si William G. Dever, propesor sa arkeolohiya sa Near Eastern sa Unibersidad sa Arizona, mikomento mahitungod sa Jerusalem: “Dili paghinobra ang pag-ingon nga kita labawng nakakat-on sa arkeolohikal nga kasaysayan niining hinungdanong dapit sa miaging 15 ka tuig kay sa nangaging 150 ka tuig kon tiponon.” Daghan sa pangunang mga kalihokan sa arkeolohiya sa Jerusalem sa panahon sa dili pa dugayng mga dekada tinong nagtanyag ug mga kaplag nga nagpaluyo sa kasaysayan sa Bibliya.

[Picture Credit Line sa panid 9]

Hulad sa Siyudad sa Jerusalem sa panahon sa Ikaduhang Templo - nahimutang sa nataran sa Holyland Hotel, Jerusalem

[Hulagway sa panid 10]

Ibabaw: Habagatan-kasadpang kanto sa Bantawan sa Templo sa Jerusalem

Tuo: Pagkanaog sa Warren’s Shaft