Ang “Agora”—Ang Labing Hinungdanong Dapit sa Karaang Atenas

ANG intelektuwal nga komunidad sa Atenas nagubot! Ang bag-ong mga ideya kanunayng gipublikar sa agora, o merkado, sa maong Gresyanhong siyudad. Apan, niining panahona lahi kaayo kini. Sanglit mao pay pag-abot sa siyudad, ang usa ka Hudiyong lalaki morag “usa ka magmamantala sa langyawng mga bathala.” Nagpahayag siya ug talagsaong mga butang ngadto “kanilang nahitabong atua didto.” “Unsay buot isulti niini nga witwitan?” nangutana ang mapahitas-ong mga Epicureano ug ang seryosog-dagway nga mga Stoico. Oo, ang agora sa Atenas mao ang lugar diin gihimo ang mga lantugi bahin sa halos bisan unsang ulohan sa silong sa adlaw nga mahimong apilan ni bisan kinsa. Apan ang pagpailaila ug wala mailhi sukad nga mga diyos​—dili, sobra ra kaayo kini!​—Buhat 17:17, 18.

Mao kana ang matahapong reaksiyon sa mga taga-Atenas sa dihang si apostol Pablo nagsugod pagsangyaw sa unang higayon sa agora sa Atenas. Naghisgot siya bahin kang Jesu-Kristo ug sa pagkabanhaw. Apan, alang sa morag bukas-ug-hunahuna nga kultura sa Atenas unsay nakapatalagsaon kaayo sa pagpresentar ug bag-ong mga ideya diha sa agora?

Ang Atenas Nakabaton sa Plasa Niini

Sa pagkatinuod ang talagsaon mao ang agora mismo ug ang hinungdanong papel nga gidula niini diha sa relihiyoso ug publikong kinabuhi sa mga taga-Atenas. Ang agora sa Atenas maoy hanayhay nga dapit nga mga 10 ektaryas nga nahimutang amihanan-kasadpan sa Acropolis. Morag sa sayong bahin sa ikaunom nga siglo W.K.P., sa buhi pa ang estadista ug magbabalaod sa Atenas nga si Solon, kining maong luna gipili ingong puwesto sa plasa sa siyudad. Ang pag-establisar sa demokrasya sa Atenas, uban sa nag-uswag nga paghatag ug gibug-aton niini sa sibil nga kinabuhi, mitultol sa pagdagsang sa kalihokang pagpanukod panahon sa unang katuigan sa misunod nga siglo. Naghatag kini sa agora ug bag-ong puwersa ug mas hinungdanong papel nga dulaon.

Ang Gregong pulong nga a·go·raʹ naggikan sa usa ka berbo nga nagkahulogang “pagtipon, pagtigom.” Kini mohaom sa paggamit sa agora ingong pangunang tigomanan sa siyudad. Ang agora nahimong hinungdanong bahin sa sosyal ug publikong kinabuhi. Mao kini ang nahimutangan sa sibil nga administrasyon ug sa hukmanan, ang pangunang dapit alang sa pamatigayon ug negosyo, ang dapit diin gisalida ang Gregong drama, usa ka lugar diin gihimo ang atletikong mga pasundayag, ug usa ka paboritong tigomanan alang sa intelektuwal nga panaghisgot.

Gusto ba nimong mosuroy sa bilin sa mga templo, portiko, estatwa, monyumento, ug publikong mga tinukod sa agora sa Atenas? Sa paningkamot nga susihon ang kagahapon sa agora, biyaan nato ang kasaba ug kaguliyang sa modernong-adlawng siyudad ug subayon ang batoong mga dalan, taliwala sa hilom nga mga gun-ob nga marmol, sa kinulitang mga bato, ug sa kahugnoong mga agianan nga gituboan ug mga sagbot ug ihalas nga mga hilba.

Mga Templo, Halaran, ug Patron nga mga Diyosdiyos

Ang mga bisita nahingangha sa pagkadaghan sa mga templo, halaran, ug mga santuwaryo nga gipahinungod sa lainlaing mga diyosdiyos. Kining tanan naghimo sa agora nga pangunang sentro sa pagsimba, ikaduha lamang sa Acropolis. Panahon sa Bulawanong Yugto sa klasikong Atenas, ang relihiyon nakasulod sa matag bahin sa publikong kinabuhi. Kini nagpasabot nga ang lainlaing mga diyos nga gitudlo ingong “patron nga mga diyosdiyos” sa mga departamento sa gobyerno ug administratibong mga serbisyo gihatagag mga santuwaryo sa templo diha sa agora.

Nagbuntaog sa taliwala niining maong mga tinukod mao ang Templo ni Hephaestus. Ang diyosa nga si Atena gilangkit kang Hephaestus. Kining duha ka diyosdiyos gisimba dinhi ingong patron nga mga diyos sa arte ug kinamot nga mga trabaho. Ang arkeolohikal nga mga diskoberiya sa pagpamanday ug metal ug paghimog mga kasangkapan nga kulonon palibot niining temploha naglangkit niana kang Hephaestus, ang Gregong diyos sa arte nga nagkinahanglan sa paggamit ug kalayo. Lagmit sa ikapitong siglo K.P., kining maayong pagkapreserbar nga templo gihimong Gregong Ortodoksong Simbahan ni San Jorge, bisan tuod wala kini gamitang ingon niana karong adlawa.

Siyempre, ang agora nagkinahanglan ug kaugalingong patron nga diyosdiyos. Kini mao si Zeus Agoraios, ang gihunahunang tig-inspirar sa publikong pakigpulong nga ngadto kaniya gipahinungod ang gidayandayanang altar nga kinulit sa bililhong Pentelic nga marmol. (Itandi ang Buhat 14:11, 12.) Diha sa duol ang altar sa Inahan sa mga Diyos nga sa matag kiliran niini nahimutang ang talagsaong han-ay sa mga monyumento sa mga bayani.

Sa unahan ug diyutay, makita nato ang gamay nga Ionikong templo. Ang geograpo nga si Pausanias nagpaila niana ingong Templo ni Apolos ang Amahan. Ngano? Tungod kay sumala sa karaang Gregong leyenda, siya ang amahan ni Ion, ang magtutukod sa Ionian nga rasa nga niana nahimong bahin ang mga taga-Atenas.a Niining kapasidara, si Apolos maoy usa sa patron nga mga diyosdiyos sa administratibong organisasyon sa estado, ilabina may kalabotan sa lainlaing mga panag-igsoonay nga naglungtad diha sa siyudad.

Sa amihanan, makita nato ang anapog nga mga bilin sa mas gamayng templo, nga gitukod sa tungatunga sa ikaupat nga siglo W.K.P. Gisimba dinhi si Zeus ug Atena Phatrios, ang pangunang mga diyos sa napanunod sa katigulangan nga relihiyosong mga panag-igsoonay. Ang pagpamembro niini halos maoy kinahanglanon sa pagkamolupyo sa Atenas. Tabok sa karsada, makita nato ang mga bilin sa usa ka altar sa Dose ka Diyos.

Sa haduol nga Stoa ni Zeus Eleutherios, ang pangunang Gregong diyosdiyos gipasidunggan na usab, niining panahona ingong diyos sa kagawasan ug kaluwasan. Kining maong portiko, o stoa, maoy popular nga paseyohanan ug tigomanan. Ang bantogang pilosopo nga si Socrates gikaingon nga nakigkita sa iyang mga higala niining maong stoa, diin sila makapanglingkod ug makaestoryahanay o makalakawlakaw. Ang daghang pahinungod ug mga halad nga gihimo sa pagdayandayan niining maong stoa, sama sa mga taming sa mga manggugubat nga nangamatay sa pagpakig-away aron sa pagdepensa sa Atenas, may direktang kalambigitan sa kaluwasan sa siyudad gikan sa mga kaaway niini o sa pagpatunhay sa kagawasan niini.

Ang Panathenaean nga Dalan

Mitabok nga paambihas sa agora mao ang lapad, batoong dalan nga gitawag ug Panathenaean nga Dalan. Ang ngalan ug linaing kinaiya niini gikuha gikan sa nasodnong pista sa Atenas, ang Panathenaea. Panahon niini nga pista ang belo sa diyosang si Atena gidala subay niining dalana gikan sa Balay sa Prosesyon (tupad sa ganghaan sa siyudad) ngadto sa Acropolis. Ang usa ka kinulit diha sa Parthenon motabang kanato sa paghanduraw sa kasadya ug kadako sa prosesyon sa pista​—ang kasundalohang mangangabayo, ang panglumba nga mga karwahe, ang ighahalad nga mga baka ug mga karnero, ang batan-ong mga lalaki ug mga babaye nga nagdala sa kasangkapan nga gamiton sa paghalad. Ang prosesyon gitan-aw sa mga molupyo sa Atenas ug sa ilang mga bisita, kang kansang kaharuhay gipangandaman pag-ayo sa mga arkitekto sa dihang gidisenyo ang agora. Pananglitan, ang mga portiko uban sa giang-angan nga mga atubangan ug mga hagdanan niini nag-atubang gayod sa agianan sa prosesyon. Ang daghang hagdan nga gihimo diha sa mga atubangan niini makapalingkod ug daghang tumatan-aw.

“Puno sa mga Idolo”

Uban sa daghan kaayong templo, mga estatwa, ug mga monyumento nga nagkatipon, dili ikahibulong nga ang “espiritu [ni apostol Pablo] sulod kaniya giabot ug kalagot sa pagkakita nga ang siyudad puno sa mga idolo.” (Buhat 17:16) Ang nakita ni Pablo pagsulod niya sa agora lagmit nga nakapakurat gayod kaniya. Ang mga estatwa nga nagsimbolo sa kinatawo sa diyos nga si Hermes daghan kaayo nga ang tibuok portiko, nga nailhang Stoa ni Hermes, gikinahanglan aron kasudlan niana. Ang mga sapot sa ubang dinibuhong mga imahen ni Hermes nagpasundayag ug mga swastika​—mga simbolo sa pertilidad ug kinabuhi. Dihay estatwa ni Venus Genetrix, ang diyosa sa seksuwal nga gugma, maingon man ang estatwa ni Dionysus nga dunay ubay-ubayng mga krus nga nagsimbolo sa kinatawo sa lalaki. Nagtimaan sa “pagkasagrado” sa agora mao ang mohon nga may palanggana nga gisudlag tubig nga “balaan” alang sa seremonyal nga paghinlo niadtong tanan nga manulod.

Tungod sa maong relihiyoso kaayong palibot, masabtan dayon nato kon nganong ang kahimtang ni Pablo makuyaw kaayo. Gikatahapan siya nga “usa ka magmamantala sa langyawng mga bathala,” ug ang balaod niadtong panahona nagmando nga ‘walay tawo ang magbaton ug laing mga diyos, o bag-ong mga diyos; ni siya sa kaugalingon magsimba sa bisan unsang laing mga diyos gawas kon kana gitugot sa katilingban.’ Nan, dili-ikatingala nga ang apostol gidala ngadto sa Areopago aron sukitsukiton.​—Buhat 17:18, 19.

Ang Sentro sa Administrasyon

Ang usa ka lingin nga tinukod nga gitawag ug Tholos mao ang nahimutangan sa gobyerno sa Atenas. Daghang tsirman sa siyudad ang matulog niining maong tinukod sa magabii aron anaa kanunay ang responsableng mga opisyal. Usa ka hugpong sa sumbanang mga timbangan ug sukdanan ang gitipigan diha sa Tholos. Ang mga pasilidad alang sa lainlaing mga departamento sa administrasyon nahimutang sa duol. Ang Balay sa Konseho nag-okupar ug usa ka ang-ang nga gitibhang sa usa ka luna sa bakilid amihanan-kasadpan sa Tholos. Didto, ang mga membro sa Konseho nga 500 magtigom nga niana sila mohimog mga buluhaton sa komite ug mag-andam ug mga balaodnon alang sa Asembliya.

Ang laing hinungdanong sibil nga tinukod mao ang Royal Stoa. Didto ang Royal Archon sa Atenas​—usa sa tulo ka punoang mga mahistrado sa siyudad​—nagmando. Gikan didto gidumala niya ang daghang administratibong mga responsibilidad maylabot sa relihiyoso ug legal nga mga butang. Kalagmitan kaayo, dinhi gibaoran si Socrates nga moatubang sa dihang gisumbong siya ug kawalay-pagtahod. Ang balaod sa mga katigulangan sa Atenas gikulit diha sa mga bungbong sa usa ka tinukod nga nag-atubang niana. Diha sa usa ka bato nga gibutang atubangan sa mao gihapong tinukod, ang mga archon, o punoang mga mahistrado, mobarog kada tuig aron manumpa sa ilang katungdanan.

Ang Stoa ni Attalus

Ang kinamaayohang pagkapreserbar nga tinukod sa agora mao ang Stoa ni Attalus. Sa batan-on pa, si Attalus, ang Hari sa Pergamo (ikaduhang siglo W.K.P.), nagtuon sa mga tunghaan sa Atenas, sama sa pipila ka ubang mga anak sa harianong mga panimalay sa Mediteranyo. Paglingkod niya sa trono, gihatag niya kining maanindot nga gasa​—ang Stoa ni Attalus​—ngadto sa siyudad nga nahimutangan sa iyang gieskuylahan.

Ang pangunang kagamitan sa Stoa ni Attalus mao ang pagtaganag inaptan ug maluhong paseyohanan alang sa impormal nga pakig-ubanay ug pagbayloay ug mga impormasyon. Ang mga salog ug hinagdanhagdang mga luna niini nagtagana ug ekselenteng mga dapit nga gikan niana makita ang mga prosesyon, samtang ang popularidad niini ingong paseyohanan lagmit nga nagtino usab sa kalamposan niini ingong shopping center. Ang mga tindahan lagmit gipaabangan sa Estado sa mga magpapatigayon aron ang tinukod magsilbing tuboran sa buhis.

Sanglit napasig-uli ngadto sa orihinal nga kahimtang niini, ang Stoa ni Attalus naghatag ug ekselenteng pananglitan sa geometrikong disenyo. Ang katibuk-ang sukod niini, ang maanindot nga pagkalainlain sa gidak-on tali sa ubos ug taas nga mga han-ay sa mga kolumna, ang makaiikag nga epekto sa kahayag ug landong, ug ang kaluho ug katahom sa mga materyales niini, ngatanan naghimo niining talagsaon. Ang kapuol namenosan sa lainlaing mga paagi, ilabina sa paggamit ug tulo ka lainlaing mga matang sa mga pangunang kolumna​—Doric, Ionian, ug Ehiptohanon.

Usa ka Dapit Alang sa Kultural nga mga Kalihokan

Ang usa ka tinukod nga nagsilbing entablado alang sa daghang kultural nga mga okasyon sa Atenas mao ang Konsiyerto. Kini maoy regalo ni Vipsanius Agrippa, ang umagad-nga-lalaki sa Romanong Emperador Agosto. Ang atubangang bahin niini binakbakan ug daghag kolor nga marmol. Ang awditoryum, nga kalingkoran ug duolan sa 1,000, dunay gidak-on nga mga 25 metros ug sa una giaptan nga walay mga haligi sa sulod. Mao kini ang usa sa maisogong mga eksperimento sa pagpang-atop nga nahibaloan sa karaang kalibotan! Apan, lagmit nga kadaghanan sa kalingawan nga gipasundayag didto maoy kuwestiyonable alang sa tinuod nga mga Kristohanon, uban sa ilang tag-as nga moral nga mga sukdanan.​—Efeso 5:3-5.

Kalagmitan, ang maukitong mga indibiduwal sa karaang kapanahonan miduaw sa Librarya ni Pantainos. Ang mga bungbong niini puno sa mga aparador diin ang sinulat ug kamot nga mga linukot nga basahon sa papiro ug panit sa mananap gitipigan. Ang kinadak-ang lawak sa librarya nag-atubang sa kasadpan, ug latas sa laray sa mga kolumna, ang usa makakita ug inaptang sawang​—usa ka maanindot nga dapit sa pagpamaseyo, pagbasa, o pagpamalandong. Nakaplagan ang usa ka sinulat diin makita diha niini ang duha sa mga lagda sa librarya. Kini maoy: “Wala gayoy libro nga kuhaon,” ug “[Ang librarya] abli sugod sa una hangtod sa ikaunom nga takna.”

Ang Agora Karong Adlawa

Ning bag-ong katuigan, ang agora halos bug-os nga nakubkoban sa American School of Classical Studies. Nahimutang nga malinawon ubos sa landong sa nagbuntaog nga Acropolis, nahimo kining paboritong dapit sa mga turista nga buot mosusi sa makadiyot sa kasaysayan sa karaang Atenas.

Ang duol nga Monastiraki Flea Market​—nga dili ra kaayo layo gikan sa agora ug sa Acropolis​—maoy pagsulod ngadto sa laing makalingawng kalibotan. Nagtagana kini sa bisita ug makapatingala apan makapahimuot nga kinaiya sa Gregong kasugiran ug Tungang-Sidlakan samag Oriental nga basar nga kalihokan ug baratilyong mga presyo. Ug, siyempre, ang bisita makakita sa mga Saksi ni Jehova didto nga malipayong naghimo sama gayod sa gihimo ni apostol Pablo kapin sa 1,900 ka tuig kanhi​—nga publikong nagsangyaw sa maayong balita sa Gingharian ‘kanilang atua didto.’

[Footnote]

[Kahon sa panid 28]

Komersiyo sa Atenas

Ang agora dili lamang mao ang intelektuwal ug sibil nga sentro sa Atenas kondili usab mao ang pangunang merkado sa siyudad. Ang Atenas nahimong sentro sa komersiyo, nga nabantog sa bili sa metal nga salapi niini ug sa pagkamabinantayon sa mga archon niini, nga giawtorisahan sa pagseguro nga ang tanang kasabotan sa pamatigayon maoy matinud-anon ug maangayon.

Ang Atenas nagbaligya sa laing nasod ug bino, lana sa olibo, dugos, marmol, ug industriyal nga mga produkto sama sa seramika ug giprosesong mga metal. Sa baylo, sa panguna kini mamalit sa laing nasod ug trigo. Sanglit ang Attica (ang rehiyon palibot sa Atenas) wala magpatungha ug igong abot nga ikapakaon sa mga molupyo niini, ang mga batakan sa komersiyo maoy estrikto. Ang merkado sa Piraeus (ang pantalan sa Atenas) kinahanglang dunay igong preskong pagkaon nga ikasuplay sa siyudad ug sa kasundalohan. Ug ang mga negosyante wala tugoti sa pagtipig ug mga suplay aron ibaligya kini sa mas mahal nga mga presyo panahon sa panginahanglan.