Unsa ka Tukma ang Kasaysayan sa Bibliya?

“AKO nagasulti sa tinuod, ako wala magbakak,” miingon ang usa ka magsusulat sa Bibliya ngadto sa batan-on niyang higala. (1 Timoteo 2:7) Ang ingon nga mga pahayag diha sa mga sulat ni Pablo usa ka hagit alang sa mga tigsaway sa Bibliya.a Kapin sa 1,900 ka tuig na ang milabay sukad gisulat ang mga sulat ni Pablo. Pagkatapos nianang tanan nga panahon, walay usang misugyot ug milampos sa pagpamatuod sa usa ka sayop nga punto diha sa iyang mga sulat.

Ang magsusulat sa Bibliya nga si Lucas nagpahayag usab ug kabalaka bahin sa katukma. Iyang gisulat ang usa ka asoy sa kinabuhi ug ministeryo ni Jesus nga gisundan sa iyang asoy nga ginganlag Mga Buhat sa mga Apostoles. “Nasubay ko uban ang katukma ang tanang butang sukad sa sinugdan,” misulat si Lucas.​—Lucas 1:3.

Mga Pamatuod sa Katukma

Ang mga tigsaway sa Bibliya naghagit sa katukma ni Lucas ingong historyano sa sinugdan sa ika-19ng siglo. Gawas pa, sila miangkon nga ang kasaysayan diha sa Mga Buhat gimaomao sa tungatunga sa ikaduhang siglo K.P. Ang Britanikong arkeologo nga si Sir William Mitchell Ramsay usa nga nagtuo niana. Apan human sa pag-usisa sa mga ngalan ug sa mga dapit nga gilakbitan ni Lucas, siya miangkon: “Inanay akong nadani nga sa lainlaing mga detalye ang asoy nagpadayag ug kahibulongang kamatuoran.”

Sa gisulat ni Ramsay ang mga pulong sa ibabaw, ang usa ka isyu bahin sa katukma ni Lucas nagpabilin nga wala mahusay. Kana maoy bahin sa suod nalangkit nga mga siyudad sa Iconio, Listra, ug Derbe. Gipasabot ni Lucas nga ang Iconio maoy lahi sa Listra ug Derbe, nga nagbatbat sa naulahi ingong “mga siyudad sa Licaonia.” (Buhat 14:6) Apan, sumala sa gipadayag sa nag-ubang mapa, ang Listra mas duol sa Iconio kay sa Derbe. Ang pila ka karaang historyano nagbatbat sa Iconio ingong bahin sa Licaonia; busa, ang mga tigsaway naglalis kang Lucas tungod sa dili paghimo usab niana.

Dayon, niadtong 1910, si Ramsay nakadiskobreg usa ka monyumento diha sa kagun-oban sa Iconio nga nagpakita nga ang pinulongan nianang siyudara maoy Prigianhon ug dili Licaonianhon. “Daghang ubang sinulat gikan sa Iconio ug sa iyang palibot ang nagpamatuod nga kon bahin sa rasa ang siyudad mabatbat nga Prigianhon,” matud ni Dr. Merrill Unger diha sa iyang librong Archaeology and the New Testament. Sa pagkatinuod, ang Iconio sa adlaw ni Pablo maoy Prigianhon sa kultura ug lahi sa “mga siyudad sa Licaonia,” diin ang mga tawo misulti “sa Licaonianhong pinulongan.”​—Buhat 14:6, 11.

Ang mga tigsaway sa Bibliya naglalis usab sa paggamit ni Lucas sa pulong “mga politarko” alang sa mga magmamando sa siyudad sa Tesalonica. (Buhat 17:6, potnot) Kining pulonga wala hisayri diha sa Gregong literatura. Dayon usa ka arko ang nakaplagan sa karaang siyudad nga may mga ngalan sa mga magmamando sa siyudad nga gibatbat nga “mga politarko”​—sa eksakto mao ang pulong nga gigamit ni Lucas. “Ang katukma ni Lucas nabayaw tungod sa pagkagamit sa pulong,” misaysay si W. E. Vine diha sa iyang Expository Dictionary of Old and New Testament Words.

Ang Paglawig ni Lucas sa Dagat

Ang mga hanas sa panakayan nagsusi sa mga detalye sa pagkalunod sa sakayan nga gibatbat sa Buhat kapitulo 27. Sumala kang Lucas, ang dakong sakayan nga gilawigan niya ug ni Pablo hing-abotan sa usa ka unos nga dumagsa duol sa gamayng pulo sa Cauda, ug ang mga manakayan nahadlok nga mapadpad ngadto sa makuyawng mga kamabwan sa amihanang baybayon sa Aprika. (Buhat 27:14, 17, potnot) Pinaagi sa mahanasong pagmaneobra sa sakayan, nadala nila ang sakayan palayo sa Aprika subay sa kasadpang dalan. Ang unos nagpadayong walay paglurang, ug sa kadugayan ang sakayan nasangyad sa pulo sa Malta, nga nakalawig ug distansiyang mga 870 kilometros. Ang mga hanas sa panakayan nagbanabana nga abtag kapin sa 13 ka adlaw aron ang usa ka dakong sakayang nagalawig sa unos makaabot nianang gilay-ona. Ang ilang kalkulasyon maoy uyon sa asoy ni Lucas, nga nag-ingon nga ang pagkalunod nahitabo sa ika-14ng adlaw. (Buhat 27:27, 33, 39, 41) Human sa pag-usisa sa tanang detalye sa paglawig ni Lucas sa dagat, ang tigyate nga si James Smith mihinapos: “Kini usa ka asoy sa tinuod nga mga hitabo, nga gisulat sa personal sa usang naglawig . . . Walay tawong dili tiglawig ang makasulat sa usa ka asoy sa paglawig sa dagat nga walay panagbangi sa tanang bahin niini, gawas lamang nga kana gikan sa aktuwal nga obserbasyon.”

Tungod sa maong mga kaplag, ang pila ka teologo andam manalipod sa Kristohanon Gregong Kasulatan ingong tukmang kasaysayan. Apan komosta ang sayosayong kasaysayan nga hikaplagan sa Hebreohanong Kasulatan? Daghang klerigo ang mouyon sa modernong pilosopiya ug mopahayag nga nasudlan kinig mga kasugiran. Bisan pa niana, ang ubay-ubayng detalye sa sayong kasaysayan sa Bibliya napamatud-an usab, sa kaulawan sa mga tigsaway. Tagda, pananglitan, ang pagkadiskobre sa niadto-nahikalimtan nga Empiryo sa Asirya.

[Footnote]

[Mapa sa panid 3]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PRIGIA

LICAONIA

Iconio

Listra

Derbe

DAGAT MEDITERANYO

CIPRO