Bansaya ang Imong Anak sa Hustong Paagi—Ug Himoa Kini Gikan sa Pagkamasuso!

“Ang yugto sa pagkamasuso sa walay duhaduha mao ang pinakatugob. Kinahanglang pahimuslan kini pinaagi sa edukasyon kutob sa maarangan ug sa masabtang paagi. Ang pag-usik niining yugtoa sa kinabuhi dili mabawi. Inay pasagdan ang sayong mga katuigan, atong katungdanan ang pagpalambo kanila uban ang bug-os nga pag-amping.”—Dr. Alexis Carrel.

ADUNAY panginahanglan sa pagprograma sa hunahuna ug kasingkasing. Tingali mahibulong ang mga tawo sa katingalahang mahimo sa kaisipan, apan ang Diyos nagatan-aw sa kasingkasing. Ang kahibalo nga anaa sa ulo may tendensiya nga mopaburot; ang gugma diha sa kasingkasing makalig-on. Ang utokan nagkinahanglan ug mahigugmaong mga kasingkasing, “kay gikan sa kadagaya sa kasingkasing magasulti ang baba.” Gikan niining malarawanong kasingkasing mogawas usab ang maayo ug daotang mga lihok. (Mateo 12:34, 35; 15:19; 1 Samuel 16:7; 1 Corinto 8:1) Busa samtang hinungdanon ang pagpukaw sa kaisipan sa mga bata, labi pang hinungdanon ang pagpasilsil ug gugma sa ilang mga kasingkasing.

Adunay kinaiyanhong starter alang niini diha sa pagkatawo. Gitawag kinig bugkos sa pagbati. Kugoson, halogon, hapohapon, ug pakig-estoryahan sa inahan ang iyang masuso. Ang masuso, sa baylo, motutok sa iyang inahan. Moturok ang bugkos sa pagbati, ang kinaiyahan sa pagkainahan mapukaw, ang bata mobating may kasegurohan. Ang ubang mga awtoridad nagtuo nga “adunay talandogong yugto sa unang lima ka minutos ug mga oras sa dihang matawo ang masuso nga bililhon aron masuod ang masuso ug ang inahan.”

Maayong pagsugod, apan sinugdanan lamang. Ang masuso walay mahimo, nagaagad lamang sa iyang inahan alang sa iyang dihadiha nga mga panginahanglan—sa pisikal ug emosyonal. Kon walay pagkaon magutman ang masuso; siya magutman usab sa emosyonal nga paagi. Ang paghalog, paggakos, pagduyanduyan, pagdula, pagpangga—tanan makadasig sa kaugmaran sa utok. Kini nga pagpukaw sama rag sustansiya sa utok. Kon wala kini modaot ang utok ug dili mouswag sa tibuok kinabuhi. Ug kon kini pasagdan mahimo usab kining masupilon, delingkuwente, ug mabangis. Ang pagtagad sa inahan mao ang hinungdanon sa bata ug sa katilingban—mas hinungdanon kay sa bisan unsang karera sa kalibotan!

Ang Bahin sa Amahan

Kinahanglang dili kalimtan ang amahan. Kon nag-apong siya sa pagkatawo, magsugod ang bugkos sa pagbati sa amahan ug sa masuso. Sa dihang molabay ang mga semana ug mga bulan, ang impluwensiya sa iyang bahin tulin nga modako, sumala sa gipakita ni Dr. T. Berry Brazelton, usa ka propesyonal sa natad sa kaugmaran sa bata.

“Ang matag bata nagkinahanglag inahan ug amahan,” matud pa niya, “ug ang matag amahan makahatag kalainan. Alang sa masuso, ang pagkaadunay aktibo, matinagdanong amahan dili sama sa pagbaton lamang ug dugang pagtagad sa inahan.” Siya mikutlo ug taho nga nagpakita sa kalainan sa mga paagi sa pag-atiman ug mga bata sa mga inahan ug mga amahan. “Ang mga inahan malumo ug maampingon, sa ilang mga masuso. Ang mga amahan, sa laing bahin, mas madulaon, magitikon ug mahagwaon sa ilang masuso kay sa mga inahan.”

Apan ang mga amahan mohatag sa ilang mga anak ug labaw pa kay sa kalingawan. “Kon aktibo ang amahan,” siya miingon, “ang bata modako nga malamposon sa tunghaan, maayong mopakatawa ug maayong makiangay sa ubang mga bata. May pagsalig siya sa iyang kaugalingon ug mas may panukmod sa pagkakat-on. Inig-abot niyag sayis ug siyete anyos, mas taas ang IQ sa bata.”

Nagsugo si Jehova nga Diyos ug suod nga relasyon sa pagtudlo tali sa amahan ug anak: “Kining mga pulonga nga akong gisugo kaninyo karon kinahanglang isilsil sa inyong mga kasingkasing; ug kinahanglang itudlo nimo kini sa dakong kakugi sa imong anak ug magasulti ka mahitungod niini sa magalingkod ka sa imong balay ug sa magalakaw ka sa dalan ug sa imong paghigda ug sa imong pagbangon.” (Deuteronomio 6:6, 7) Walay mahitabong kal-ang sa kaliwat dinhi!

Pagbansay Gikan sa Pagkamasuso

Adunay mga ang-ang kun mga hugna sa kaugmaran sa mga masuso sa molabay ang mga tuig gikan sa pagkatawo hangtod sa sayis anyos ang koordinasyon sa kaunoran, mga abilidad sa pagsulti, emosyonal nga mga katakos, abilidad sa pagdumdom, katakos sa paghunahuna, konsensiya, ug uban pa. Dihang kusog nga motubo ang utok sa masuso ug kining mga ang-anga usa-usa nga moabot, mao kana ang maayong higayon sa pagbansay niining nagkalainlaing mga katakos.

Mao kining panahona nga suyopon sa utok sa masuso kining mga abilidara o mga katakosa sama sa pagsuyop sa espongha ug tubig. Mahala, siya makakat-on sa pagmahal. Pakig-estoryahi ug basahi, siya makakat-on sa pagsulti ug sa pagbasa. Pasapatosi ug ski, mahimo siyang ekspertong tig-ski. Iladlad sa pagkamatarong, suphon niya ang matarong nga mga prinsipyo. Kon kining maayong mga ang-ang sa pagkakat-on molabay nga walay hustong pagpasulod ug impormasyon, kining mga hiyasa ug mga abilidara mas malisod unyang makat-onan sa ulahi.

Nahibalo niini ang Bibliya, busa kini nagtambag sa mga ginikanan: “Bansaya ang bata diha sa dalan nga iyang pagalaktan; ug bisan kon siya matigulang na dili siya mobiya gikan niana.” (Proverbio 22:6) Gihubad kini niining paagiha sa Kiel-Delitzsch nga komentaryo: “Hatagi ang bata ug instruksiyon nga angay sa Iyang paagi.” Ang Hebreohanong pulong nga gihubad “bansaya” nagkahulogan usab nga “sugdi” ug dinhi nagpakita ang pagsugod sa unang instruksiyon sa masuso. Ihatag kini sibo sa paagi sa bata, nga angay sa iyang paagi, sumala sa mga ang-ang sa iyang kaugmaran nga iyang giagian. Mao kini ang hustong panahon alang kaniya sa pagsuhop niini sa masayon nga paagi, ug ang iyang makat-onan niining maumolong mga tuig tingali magpabilin diha kaniya.

Mao usab kini ang opinyon sa kadaghanang mga estudyante sa tawhanong kaugmaran: “Kami walay gipakitang malig-ong katakos diha sa pagdukiduki sa kaugmaran sa bata sa pag-usab sa sayo nga sumbanan sa personalidad, o sa unang sosyal mga tinamdan.” Sila miadmiter nga mahitabo kini, apan “malagmit, kini wala nay solusyon.” Apan, daghang mga eksipsiyon ang nahitabo, pinaagi sa gahom sa kamatuoran nga mopatunghag kausaban.—Efeso 4:22, 24; Colosas 3:9, 10.

Ang pinulongan mao ang maayong pananglitan sa pagbansay nga ihatag sa tukmang panahon. Ang mga masuso sa genetikanhong paagi giprograma sa pagsulti, apan aron moobra sa labing maayong paagi, ang kinaiyanhong sistema sa utok kinahanglang padunggon kanunay ang masuso sa mga pinulongan sa hustong ang-ang sa kaugmaran. Ang pagtubo sa mga sentro sa pagsulti mogawas tali sa 6 ngadto sa 18 ka bulan kon pakig-estoryahan ang masuso sa mga hingkod sa tanang panahon. Gikan sa 12 ug 18 ka bulan mokusog ang iyang pag-uswag hangtod makasabot ang masuso nga ang mga pulong may mga kahulogan.

Siya makasabot sa mga pulong bisan dili pa siya makasulti. Sa yugto sa iyang ikaduhang tuig sa kinabuhi, kining nadunggan, o nakat-onan, nga bokabularyo tingali magsugod gikan sa pipila ka pulong ngadto sa ginatos-gatos. Gipahinumdoman ni apostol Pablo si Timoteo nga “gikan sa pagkamasuso ikaw nahibalo na sa balaang kasulatan.” (2 Timoteo 3:15) Ang literal nga kahulogan sa pulong “masuso” mao ang “dili makasulti.” Tingali gibasahan na si Timoteo sa Balaang Kasulatan samtang masuso pa siya, ug busa siya nahibalo sa daghang mga pulong sa Bibliya bisan dili pa makasulti niini.

Ang punto mao, adunay espisipikong mga panahon sa kaugmaran sa bata diin daling makat-onan ang pipila ka butang, halos ginasuyop lamang. Apan, kon molabay kining mga panahona nga dili kahatagag gikinahanglang pagpadasig, ang mga abilidad masugpo. Kon, pananglitan, dili makadungog ang mga bata ug pagsulti hangtod sa ulahing mga tuig, hinay silang makakat-on niini ug sa mahagong paagi, ug usahay dili na gayod makakat-on.

Basahi ang Imong Anak Gikan sa Pagkamasuso

Kanus-a nimo sugdan? Sukad sa sinugdan. Basahi ang imong bag-ong natawong bata. ‘Apan dili siya makasabot!’ Kanus-a nimo siya gipakig-estoryahan? ‘Aw, siyempre, dihadiha dayon.’ Nakasabot ba siya sa imong gisulti? ‘Aw, wala, apan . . . ’ Nan nganong dili nimo siya basahan?

Sabaka ang bata, ang imong bukton nagasapnay kaniya, kapti siyag maayo, mobati siyang may kasegurohan, gimahal. Ang imong pagbasa kaniya maoy makalipayng eksperyensiya kaniya. Kini mobilin ug impresyon. Iyang ilangkit ang gibating kalipay sa pagbasa. Maayong manundog ang mga masuso, ug ang mga ginikanan mao ang mga sulondan. Buot siyang mosundog kanimo. Gusto siyang mobasa. Magpatusotuso siyang nagabasa. Sa ulahi iyang masinati ang mga kalipay sa pagbasa.

Tungod niini may laing dakong kaayohan—siya dili mahimong giyanon sa telebisyon. Dili siya molingkod nga magsiga ang mata nga nagatan-aw sa libolibong mga dinunggabay, pinosilay, pagpamatay, panglugos, pakighilawas, ug panapaw. Makapalong siya sa TV; makabukas siyag libro ug makabasa. Dako kaayo kining kalamposan niining mga adlaw sa pagkadili-makabasa ug makasulat ug sa pagkagiyanon sa TV!

Nagkinahanglag Panahon ang Pagmahal ug Bata

Siyempre, nagkinahanglag panahon ang pagbasa sa mga bata. Ug nagkinahanglag panahon ang pagpakigdula sa imong bata, sa pagkigdula kaniyag pin-pin-de-sarapin ug sa paghadla kaniya, sa pagtan-aw kaniya nga nagasusisusi, nagapakitag bag-ong mga lihok, nangitag bag-ong mga butang, nagatagbaw sa pagkamausisaon, nagapukaw sa pagkamamugnaon. Ang pagkahimong ginikanan nagkinahanglan ug panahon. Ug maayong magsugod ka na samtang masuso pa ang imong anak. Kasagaran dinhi magsugod ang kal-ang sa kaliwat; sila dili maghulat hangtod nga modangat sa pagkatin-edyer. Si Robert J. Keeshan, nga magsisibya sa mga bata ingong si Kaptin Kangaroo, mipadayag kon sa unsang paagi mahitabo kini:

“Naghulat ang gamayng bata, nagsupsop sa kumagko, nagbitbit ug monyeka, nga gilayaan, sa pagpinaabot sa ginikanan. Gusto niyang isugilon ang nahitabo kaniya diha sa dulaanang kahon sa balas. Naghinamhinam siya sa pagsugilon sa kalipay nga iyang gibati nianang adlawa. Miabot ang panahon, ang ginikanan miabot. Gikapoy sa mga kalisod sa trabahoan ang ginikanan sa bata moingon, ‘Unya ra, pinangga. Daghan akog trabaho, hala tan-aw ug telebisyon.’ Ang labing gibalikbalik nga mga pulong diha sa kadaghanang mga panimalay sa Amerika mao, ‘Daghan akog trabaho, hala tan-aw ug telebisyon.’ Kon dili karon, nan kanus-a? ‘Unya ra.’ Apan ang unya ra talagsa rang moabot . . .

“Milabay ang mga tuig ug midako ang bata. Hatagan nato siya ug mga dulaan ug mga besti. Hatagan nato siya ug designer clothes ug stereo apan wala nato siya hatagi sa butang nga labi niyang gikinahanglan, ang atong panahon. Siya katorse-anyos na, ang iyang mga mata walay kinabuhi, may problema siya. ‘Pinangga, unsay nahitabo kanimo? Isulti nako, sige isulti nako.’ Ulahi na kaayo. Ulahi na kaayo. Gilabyan na kita sa gugma. . . .

“Sa dihang moingon kita sa bata, ‘Dili una karon, unya ra.’ Sa dihang moingon kita, ‘Hala tan-aw ug TV.’ Sa dihang moingon kita, ‘Daghan ka kaayog mga pangutana.’ Sa dihang mapakyas kita sa paghatag sa atong mga anak sa usa ka butang nga ilang gikinahanglan kanato, ang atong panahon. Sa dihang mapakyas kita sa pagmahal sa bata. Dili kay dili kita mapinanggaon. Kita okupado lamang kaayo sa pagpakitag pagmahal sa bata.”

Tinuod, ang pagmahal ug bata nagkinahanglag panahon. Dili lamang panahon sa pagpakaon sa iyang lawas ug kalan-on ug sa pagpabesti kaniya kondili sa paghatag sa iyang kasingkasing ug gugma. Dili gugma nga tinimbang, sinukod, ug pinahatpahat kondili nagaawas ug “sobra sa gikinahanglang gugma,” nga maoy pagtawag niana ni Burton L. White, awtor sa The First Three Years of Life. Siya miingon: “Dili maalamon sa nagatrabahong mga ginikanan sa paghatag sa pangunang katungdanan sa pagmatuto ug bata ngadto sa laing tawo, ilabina diha sa mga sentro sa pagbantay ug bata. Karon, daghan ang nasuko kanako tungod nianang pulonga, apan ang akong gitagad mao ang labing maayo alang sa mga masuso.” Iyang giisip kini nga mao “labing maayo alang sa mga masuso,” apan bisag nahibalo nga maayo kini dili kini posible tungod sa panalapi nga diin ang usa o duha ka ginikanan kinahanglang motrabaho.

Pagdisiplina—Usa ka Talandogong Ulohan!

Daghan usab ang nasuko sa Bibliya tungod sa tambag niini bahin sa disiplina. “Kadtong nagahawid sa iyang bunal nagadumot sa iyang anak, apan kadtong nahigugma kaniya nagakastigo kaniya.” (Proverbio 13:24) Niining bersikuloha ang potnot sa New International Version Study Bible nag-ingon: “bunal. Tingali usa ka pulong-pasumbingay alang sa disiplina sa tanang matang.” Ang Vine’s Expository Dictionary of Old and New Testament Words nagbatbat sa “bunal” nga “setro, nga simbolo sa pagmando.”

Lakip sa pagdumala sa ginikanan ang pagpalo, apan dili sa tanang panahon nga gikinahanglan kini. Sumala sa 2 Timoteo 2:24, 25, gisugo ang mga Kristohanon nga “magmaaghop sa tanan, . . . nga nagatudlo uban sa kalumo.” Ang pulong “nagatudlo” dinhi gihubad gikan sa Gregong pulong alang sa disiplina. Ang disiplina kinahanglang ihatag sumala sa mga pagbati sa bata. “Ug kamong mga amahan, ayaw ninyo pagsuk-a ang inyong mga anak, kondili matutuon hinoon ninyo sila uban sa pagbansay ug pagpahamatngon ni Jehova.”—Efeso 6:4.

Ang mga sikologo nga nagalaban sa pagkamatugoton moingon nga kon imong paloon ang imong bata imong gikaligotgotan sila. Dili kini tinuod. Dulumtanan ang pagkamatugoton. Nakapabaha kinig delingkuwensiya ug kriminalidad sa mga bata sa tibuok yuta ug nakahatag kaguol sa milyonmilyong mga ginikanan. Sama sa gipamulong sa Proverbio 29:15: “Ang batang pinasagdan nagapakaulaw sa iyang inahan.” Ilalom sa ulohang “Istrikto kontra sa matugotong mga ginikanan,” si Dr. Joyce Brothers miingon:

“Ang dili pa dugayng pagtuon diha sa mga 2,000 ka kinto ug siksto gradong mga bata—diin ang pipila kanila gimatuto sa istriktong mga ginikanan, ang uban sa mga ginikanang matugoton—may katingalahang mga resulta. Ang mga bata nga istriktong pagkadisiplina may hataas nga pagtamod sa kaugalingon ug mga malamposon, sa katilingbanon ug sa akademikong paagi.” Nagmahay ba sila sa ilang istriktong mga ginikanan? Wala, “sila nagtuo nga ang mga balaod sa ginikanan gihatag alang sa ikaayo sa mga bata—ug maoy pagpakita sa gugma sa ginikanan.”

Si White miingon nga kon istrikto ka sa imong anak, wala kay angay nga kahadlokan nga “dili ka niya higugmaon kay sa kon matugoton ka pa. Ang mga bata sa unang duha ka tuig sa kinabuhi dili daling mapalayo gikan sa ilang pangunang tig-alima; bisag paloon nimo siya kanunay, imong makita nga modangop gihapon sila kanimo.”

Ang Labing Maayong Pahimangno sa Tanan

Mao ikaw. Ang imong pananglitan. Ikaw ang pangunang sulondan sa imong anak. Mas mamati siya kanimo kon unsa ka ug dili sa imong isulti. Siya makadungog sa imong mga pulong, apan sundogon niya ang imong mga lihok. Ang imong anak tigsundog. Busa, unsay imong gusto nga mahimo siya? Mahigugmaon, maluluton, mahinatagon, matuonon, utokan, kugihan, tinun-an ni Jesus, magsisimba ni Jehova? Bisan unsa pa kana, ipakita nga ingon ka niana.

Busa, bansaya ang imong anak gikan sa pagkamasuso, sa dihang kusog pang motubo ang iyang utok, nga nagasuyop ug impormasyon ug mga pagbati alang sa hunahuna ug kasingkasing. Apan kon milabay na kanang maumolong tuig ug wala mapasilsil ang diyosnong personalidad diha sa imong anak, nan unsa? Ayaw kaguol. Mahimo gihapon ang kausaban ug nagakahitabo diha sa milyonmilyon, sa batan-on ug tigulang, pinaagi sa gahom sa Diyos: “Hukasa ang inyong daang personalidad uban sa batasan niini,” nag-ingon ang Pulong sa Diyos, “ug isul-ob ang bag-ong personalidad, nga ginabag-o pag-usab diha sa tukmang kahibalo sibo sa dagway sa Usa nga nagbuhat niini.”—Colosas 3:9, 10.

[Mga Letrato sa panid 8]

Uban sa amahan: Panahon sa pagbasa, panahon sa pagdula

[Letrato sa panid 10]

Makalingaw ang panahon sa pagkaligo