Kapitulo 8

Siyensiya: Nakapamatuod ba Kini nga Sayop ang Bibliya?

Niadtong 1613 ang Italyanong siyentista nga si Galileo nagmantala sa usa ka sinulat nga hiilhang “Letters on Sunspots.” Niini, siya nagpresentar sa ebidensiya nga ang yuta nagtuyok libot sa adlaw, inay kay ang adlaw libot sa yuta. Sa pagbuhat niini, siya nagpalihok sa usa ka serye sa mga hitabo nga sa kataposan nagdala kaniya atubangan sa Romano Katolikong Inkisisyon ubos sa “init nga suspetsa sa erehiya.” Sa kaulahian siya napugos sa “pagbakwi.” Ngano nga ang ideya nga ang yuta nagtuyok libot sa adlaw giisip nga erehiya? Tungod kay ang mga nag-akusar kang Galileo nangangkon nga kini sukwahi sa kon unsa ang giingon sa Bibliya.

1. (Ilakip ang introduksiyon.) (a) Unsa ang nahitabo sa dihang si Galileo nagsugyot nga ang yuta nagtuyok libot sa adlaw? (b) Bisan pa nga ang Bibliya dili usa ka basahon sa siyensiya, unsa ang atong makaplagan kon itandi nato kini uban sa modernong siyensiya?

KINI katap nga gituhoan karon nga ang Bibliya dili siyentipikonhon, ug ang pipila nagpunting sa kasinatian ni Galileo sa pagpamatuod niini. Apan mao ba kini ang kaso? Sa pagtubag nianang pangutana, hinumduman nato nga ang Bibliya usa ka basahon sa tagna, kasaysayan, pag-ampo, kasugoan, tambag, ug kahibalo mahitungod sa Diyos. Wala kini mag-angkon nga usa ka siyentipikonhong basahon. Bisan pa niana, kon ang Bibliya nagtandog sa siyentipikonhong mga butang, ang gipamolong niini sa bug-os husto.

Ang Atong Planetang Yuta

2. Sa unsang paagi ang Bibliya naghubit sa puwesto sa yuta sa wanang?

² Palandonga, pananglitan, kon unsa ang giingon sa Bibliya mahitungod sa atong planeta, ang yuta. Sa basahon sa Job, mabasa nato: “[Ang Diyos] nagbuklad sa amihan latas sa dapit nga walay sulod, nga nagbitay sa yuta sa wala.” (Job 26:7) Itandi kini uban sa pahayag ni Isaias, sa dihang siya miingon: “Adunay Usa kinsa nagpuyo ibabaw sa lingin sa yuta.” (Isaias 40:22) Ang hulagway nga nagpasabot sa usa ka lingin nga yuta ‘nga nagbitay sa wala’ sa “dapit nga walay sulod” lig-ong nagpahinumdom kanato sa mga retrato nga gikuha sa mga astronaut sa lingin nga yuta nga naglutaw sa usa ka dapit nga walay sulod.

3, 4. Unsa ang tuyok sa tubig sa yuta, ug unsa ang giingon sa Bibliya niini?

³ Palandonga, usab, ang katingad-ang tuyok sa tubig sa yuta. Mao kini ang hubit sa Compton’s Encyclopedia kon unsa ang nahitabo: “Ang tubig . . . moalisngaw gikan sa nawong sa kadagatan ngadto sa atmospera . . . Ang kanunay naglihok nga hutuhot sa kahanginan sa atmospera sa yuta nagdala sa basabasa nga hangin ngadto sa ilaya. Sa dihang mabugnaw na ang tubig, ang inalisngaw mahimong dasok aron sa pagporma sa gagmay nga mga tulo sa tubig. Kasagaran makita kini ingon nga mga panganod. Naandan nga ang gagmay nga mga tulo sa tubig magkatingob sa pagporma ug ulan. Kon ang atmospera labihan ka bugnaw ra, ang manipis nga niyebe mao ang maporma inay kay sa ulan. Sa bisan hain nga hitabo, ang tubig nga nagpanaw gikan sa dagat mga gatosan o bisan mga linibo ka milya ang gilay-on mahulog sa nawong sa yuta. Niini kini matigom sa kasapaan o motuhop sa yuta ug mosugod sa panaw niini balik sa dagat.”¹

⁴ Kining kahibudnganang palakaw, nga nagpahinabo sa kinabuhi sa mamalang yuta nga posible, maayo kaayong pagkahubit mga 3,000 ka tuig kanhi sa yano, madayganong mga termino sa Bibliya: “Ang tanang mga sapa nagdagayday ngadto sa dagat, apan ang dagat wala mapuno; balik ngadto sa dapit diin nagdagayday ang mga sapa kini mamalik sa pagdagayday na usab.”​—Ecclesiastes 1:7, The New English Bible.

5. Sa unsang paagi ang komento sa salmista mahitungod sa kasaysayan sa kabukiran sa yuta talagsaong nunot sa panahon?

⁵ Tingali, mas kahibudnganan pa ang panabot sa Bibliya sa kasaysayan sa kabukiran. Nia ang giingon sa usa ka basahon sa geolohiya: “Gikan sa Una-Cambrian nga mga panahon hangtod sa pagkakaron, ang walay hunong nga palakaw sa katukuran ug kagun-oban sa kabukiran nagpadayon. . . . Wala lamang ang kabukiran nagtubo sa kahiladman sa nahanaw nang kadagatan, apan kini sagad nalubong sa hataas nga panahon tapos sa pagkaporma niini, ug unya nagtubo na usab.”² Itandi kini uban sa balaknon nga sinultihan sa salmista: “Uban sa lalom nga katubigan gitabonan mo [ang yuta] sama sa usa ka bisti. Ang katubigan anaa sa ibabaw sa mismong kabukiran. Ang kabukiran nagpadayon sa pagsaka, ang kapatagan sa walog nagpadayon sa pagkanaog​—ngadto sa dapit nga gipahaluna nimo alang kanila.”​—Salmo 104:​6, 8.

“Sa Sinugdan”

6. Unsang pahayag sa Bibliya ang harmonya uban sa karon siyentipikonhong mga teoriya mahitungod sa sinugdan sa uniberso?

⁶ Ang kinaunahang bersikulo sa Bibliya nagpahayag: “Sa sinugdan ang Diyos naglalang sa mga langit ug sa yuta.” (Genesis 1:1) Ang mga obserbasyon mitultol sa mga siyentista sa teoriya nga ang materyal nga uniberso sa pagkamatuod may sinugdan. Wala kini naglungtad na sa tanang panahon. Ang astronomo nga si Robert Jastrow, usa ka agnostiko sa relihiyosong mga butang, misulat: “Ang mga detalye nagkalahi, apan ang lintunganay nga mga elemento sa astronomikanhon ug biblikanhon nga mga talaan sa Genesis managsama: ang talikala sa mga hitabo nga nagsangko sa tawo misugod sa kakalit ug kahinali sa usa ka tinong punto sa panahon, sa usa ka kilab sa kahayag ug enerhiya.”³

7, 8. Bisan pa wala nag-admiter sa papel sa Diyos niining butang, napugos sa pag-admiter sa unsa ang daghang mga siyentista mahitungod sa sinugdan sa uniberso?

⁷ Tinuod, daghang mga siyentista, samtang nagtuo nga ang uniberso adunay sinugdan, wala nagdawat sa pahayag nga ang “ang Diyos naglalang.” Bisan pa niana, ang pipila karon nag-admiter nga kini malisod ang dipagtagad sa ebidensiya sa usa ka matang sa intelihensiya nga nagpaluyo sa tanang butang. Ang propesor sa pisika nga si Freeman Dyson nagkomento: “Sa dugang nga ako nagsusi sa uniberso ug nagtuon sa mga detalye sa arkitektura niini, dugang ebidensiya ang akong nakaplagan nga ang uniberso sa usa ka diwa nahibalong daan nga kita mangabot.”

⁸ Si Dyson nagpadayon sa pag-admiter: “Ingon nga usa ka siyentista, nabansay sa pamatasan sa hunahuna ug sinultihan sa ikakawhaan ka siglo inay kay sa ikanapulog-walo, wala ako mag-angkon nga ang arkitektura sa uniberso nagpamatuod sa paglungtad sa Diyos. Nag-angkon lamang ako nga ang arkitektura sa uniberso konsistente uban sa panaghap nga ang hunahuna nagdulag hinungdanong papel sa kalihokan niini.”⁴ Ang iyang komento dayag nga nagpakita sa matahapon nga tinamdan sa atong panahon. Apan sa paghiklin nianang katahap, ang usa makamatikod nga adunay talagsaong harmonya taliwala sa modernong siyensiya ug sa pahayag sa Bibliya nga “sa sinugdan ang Diyos naglalang sa mga langit ug sa yuta.”​—Genesis 1:1.

Kahimsog ug Kasanihan

9. Sa unsang paagi ang balaod sa Bibliya mahitungod sa makatakod nga sakit sa panit nagbanaag sa praktikal nga kaalam? (Job 12:​9, 16a)

⁹ Palandonga ang pagkobre sa Bibliya sa laing natad: kahimsog ug kasanihan. Kon ang usa ka Israelita adunay sakit sa panit nga gidudahan nga sanla, siya pinigon. “Sa tanang mga adlaw nga ang sakit anaa kaniya siya mahimong mahugaw. Siya dili mahinlo. Siya magapuyo nga mag-inusara. Sa gawas sa kampo ang iyang puloy-anang dapit.” (Levitico 13:46) Bisan ang nainpektar nga mga bisti gisunog. (Levitico 13:52) Niadtong mga adlawa, kini epektibo nga paagi sa pagsanta sa pagtakod sa sakit.

10. Sa unsang paagi ang daghan sa ubang kayutaan makabenepisyo sa pagsunod sa tambag sa Bibliya mahitungod sa kahindikan?

¹⁰ Ang lain importante nga balaod maylabot sa paghipos sa tawhanong hugaw, nga kinahanglan ilubong gawas sa kampo. (Deuteronomio 23:​12, 13) Walay duhaduha kining balaod nagluwas sa Israel gikan sa daghang mga balatian. Bisan karon, ang grabe nga mga suliran sa kahimsog gipahinabo sa ubang kayutaan sa dili hustong paghipos sa tawhanong hugaw. Kon ang katawhan sa maong kayutaan mosunod pa lamang sa balaod nga sinulat linibo ka tuig na kanhi sa Bibliya, magmaarang-arang ang ilang kahimsog.

11. Unsang tambag sa Bibliya sa mental nga kahimsog ang nakaplagan nga praktikal?

¹¹ Ang hataas nga sukdanan sa kahindikan sa Bibliya naglakip bisan pa sa mental nga kahimsog. Ang usa ka proverbio sa Bibliya nagkanayon: “Ang usa ka kalma nga kasingkasing mao ang kinabuhi sa unodnong organismo, apan ang kasina mao ang kadunotan sa kabukogan.” (Proverbio 14:30) Sa bag-o pang mga tuig, ang medikal nga panukiduki nagpasundayag nga ang atong pisikal nga kahimsog sa pagkatinuod apektado sa atong mental nga tinamdan. Pananglitan, si Doktora C. B. Thomas sa Unibersidad sa Johns Hopkins mituon sa kapin sa usa ka libo ka graduwado latas sa usa ka hugna sa panahon sa 16 ka tuig, nga nagbagay sa ilang sikolohikanhong mga kinaiya uban sa ilang pagkamatakdan sa balatian. Usa ka butang namatikdan niya: Ang mga graduwado nga daling matakdan sa balatian mao kadtong kinsa mas masuk-anon ug mas mabalak-on ubos sa kapit-os.⁵

Unsa ang Giingon sa Bibliya?

12. Ngano nga ang Simbahang Katoliko miinsister nga ang teoriya ni Galileo mahitungod sa yuta usa ka erehiya?

¹² Kon ang Bibliya tuman ka tukma sa mga natad siyentipikonhon, ngano nga ang Simbahang Katoliko miingon nga ang pagtulon-an ni Galileo nga ang yuta nagtuyok libot sa adlaw dili kasulatanhon? Tungod kana sa interpretasyon sa mga awtoridad sa pipila ka bersikulo sa Bibliya.⁶ Husto ba sila? Basahon nato ang duha ka pasahe nga gikutlo nila ug tan-awon ta.

13, 14. Unsang mga bersikulo sa Bibliya ang sayop nga gipadapat sa Simbahang Katoliko? Ipatin-aw.

¹³ Usa ka pasahe nag-ingon: “Ang adlaw nagsilang, ang adlaw nagsalup; unya ngadto sa dapit niini kini nagdali ug didto kini nagsilang.” (Ecclesiastes 1:​5, The Jerusalem Bible) Sumala sa argumento sa Simbahan, ang mga pulong sama sa “ang adlaw nagsilang” ug “ang adlaw nagsalup” nagkahulogan nga ang adlaw, dili ang yuta, mao ang naglihok. Apan bisan pa karon kita nag-ingon nga ang adlaw nagsilang ug nagsalup, ug ang kadaghanan kanato nahibalo nga ang yuta mao ang naglihok, dili ang adlaw. Kon kita maggamit sa mga pulong sama niini, yano lamang kita naghubit sa dayag nga lihok sa adlaw sama sa makita kini sa tawhanong maniniid. Ang magsusulat sa Bibliya nagbuhat sa susama ra.

¹⁴ Ang laing pasahe nagkanayon: “Nagpahaluna ka sa yuta sa mga patukoranan niini, nga dili matarog hangtod sa hangtod.” (Salmo 104:​5, The Jerusalem Bible) Kini giinterpretar nga nagkahulogan nga tapos sa paglalang niini ang yuta bisan kanus-a dili na malihok. Bisan pa, sa pagkamatuod, ang bersikulo nagpasiugda sa pagkapermanente sa yuta, dili sa pagkadili matarog niini. Ang yuta bisan kanus-a dili ‘matarog’ sa pagkawala, o malaglag, sama sa gilig-on sa ubang mga bersikulo sa Bibliya. (Salmo 37:29; Ecclesiastes 1:4) Kining kasulatan, usab, walay labot sa relatibo nga lihok sa yuta ug sa adlaw. Sa panahon ni Galileo, ang Simbahan, dili ang Bibliya, ang nagbabag sa libre siyentipikonhon nga panaghisgot.

Ebolusyon ug Paglalang

15. Unsa ang teoriya sa ebolusyon, ug sa unsang paagi kini nagsupak sa Bibliya?

¹⁵ Aduna, bisan pa, usa ka dapit diin ang daghan nagkanayon nga ang modernong siyensiya ug ang Bibliya desperado nga nagkabangga. Kadaghanan sa mga siyentista nagtuo sa teoriya sa ebolusyon, nga nagtudlo nga ang buhing butang naggikan sa usa ka yanong porma sa kinabuhi nga milungtad minilyon ka tuig na kanhi. Ang Bibliya, sa laing bahin, nagtudlo nga ang matag dako nga grupo sa buhing butang espesyal nga gilalang ug nagliwat lamang “sumala sa matang niini.” Ang tawo, matod niini, gilalang “gikan sa abug sa yuta.” (Genesis 1:21; 2:7) Kini usa ba ka tataw siyentipikonhong sayop sa Bibliya? Una pa kini desidihi, suod nga sud-ongon ta kon unsa ang nahibaloan sa siyensiya, batok sa kon unsa ang teoriya niini.

16-18. (a) Unsa ang usa ka obserbasyon nga gihimo ni Charles Darwin nga mitultol kaniya sa pagtuo sa ebolusyon? (b) Sa unsang paagi kita makapangatarungan nga kon unsa ang naobserbahan ni Darwin sa Kapuloan sa Galápagos wala magsupak sa kon unsa ang giingon sa Bibliya?

¹⁶ Ang teoriya sa ebolusyon gihimong popular sulod sa miaging siglo ni Charles Darwin. Sa didto siya sa Kapuloan sa Galápagos sa Pasipiko, si Darwin kusganon nga nadani sa nagkalahi nga klase sa mga finch (mga langgam) sa nagkalainlaing kapuloan, nga gisabot niya, naggikan tanan sa usa lamang ka klase sa kagikanan. Bahin nga maylabot niining obserbasyon, siya nag-ugmad sa teoriya nga ang tanang buhing butang naggikan sa usa ka orihinal, yano nga porma. Ang nagpaluyong puwersa luyo sa ebolusyon sa taastaas nga mga linalang gikan sa ubos, nagpahayag siya, mao ang natural nga pagpili, ang pagtunhay sa labing angay nga mabuhi. Salamat sa ebolusyon, nangangkon siya, nga ang mga mananap sa yuta naugmad gikan sa mga isda, mga langgam gikan sa mga mananap nga nagkamang, ug uban pa.

¹⁷ Sa pagkamatuod, kon unsa ang naobserbahan ni Darwin niadtong hilit nga kapuloan harmonya uban sa Bibliya, nga nagtugot sa panaglahi sulod sa usa ka panguna buhi nga matang. Ang tanan nagkalainlaing rasa sa katawhan, pananglitan, naggikan sa usa ka orihinal tawhanong pares lamang. (Genesis 2:​7, 22-24) Busa kini dili butang kahibudnganan nga kadtong nagkalahi nga klase sa mga finch naggikan sa usa ka kumon nga klase sa kagikan. Apan sila nagpabilin nga mga finch. Wala sila mahimong mga banog o mga agila.

¹⁸ Ni ang nagkalainlaing klase sa mga finch ni sa bisan unsa pa nga nakita ni Darwin nagpamatuod nga ang tanang buhing butang, ma pating man o kanaway, elepante o wati, nagbaton sa usa ka kumon nga kagikan. Bisan pa niana, daghang mga siyentista nag-angkon nga ang ebolusyon dili na usa ka teoriya lamang apan kini usa na ka kamatuoran. Ang uban, samtang nag-ila sa mga suliran sa teoriya, nag-ingon nga bisan unsaon sila magtuo niini. Kini ang popular nga buhaton. Kita, bisan pa, nanginahanglan nga mahibalo kon ang ebolusyon ba napamatud-an na sa gilapdon nga ang Bibliya napamatud-an nga sayop.

Napamatud-an Na ba Kini?

19. Ang rekord sa fossil ba nagpaluyo sa ebolusyon o sa paglalang?

¹⁹ Sa unsang paagi ang teoriya sa ebolusyon masulayan? Ang labing dayag nga paagi mao ang pagsusi sa rekord sa fossil (nabatong linubong sa kanhiay) sa pagtino kon ang usa ka anam-anam nga kausaban ba gikan sa usa ka matang ngadto sa lain sa pagkamatuod nahitabo. Nahitabo ba kini? Wala, sama sa prangka nga giadmiter sa usa ka gidaghanon sa mga siyentista. Ang usa, si Francis Hitching, misulat: “Kon mangita ka ug mga talikala taliwala sa pangunang mga grupo sa mga mananap, yanong wala kay makita.”⁷ Pagkadayag kining kakulang sa ebidensiya sa rekord sa fossil nga ang mga ebolusyonista nagpatunghag mga kapuli sa teoriya ni Darwin sa anam-anam nga kausaban. Ang kamatuoran mao, bisan pa, nga ang hinanali nga pagpadayag sa mga matang sa mananap sa rekord sa fossil nagpaluyo sa espesyal nga paglalang kapin pa kay sa ebolusyon.

20. Ngano ang paagi sa buhi nga mga selula sa pagsanay wala nagtugot alang sa ebolusyon nga mahitabo?

²⁰ Dugang pa, si Hitching nagpakita nga ang buhing mga linalang giprograma sa pagsanay sa ilang kaugalingon nga mao ra gihapon inay kay mahimong lain. Miingon siya: “Ang buhing mga selula nagsanay sa ilang kaugalingon uban sa halos bug-os nga katukma. Ang ang-ang sa sayop hilabihan ka diyotay nga walay hinimog-tawo nga makina ang mahimong susama niini. Apil na usab ang kinaiyang mga utlanan. Ang mga tanom makadangat sa usa ka gidak-on ug mohunong na sa pagdako pa. Ang mga langaw dili mahimong bisan unsa kondili mga langaw ra gihapon ilalom sa bisan unsa mang sirkumstansiya nga namugna na.”⁸ Ang mga mutasyon (kausaban) nga gipahinabo sa mga siyentista sa mga langaw latas sa daghang dekada napakyas sa pag-usab niini aron mahimong lain.

Ang Sinugdan sa Kinabuhi

21. Unsang konklusyon nga napamatud-an ni Louis Pasteur ang naghatag grabe nga suliran sa mga ebolusyonista?

²¹ Ang laing samag-tunok nga pangutana diin napakyas ang mga ebolusyonista sa pagtubag mao: Unsa ang sinugdan sa kinabuhi? Sa unsang paagi ang nahauna yanong porma sa kinabuhi​—gikan diin gikaingon nga kitang tanan naggikan​—naglungtad? Kasiglohan kanhi, kini wala nagpadayag nga suliran. Kadaghanan sa katawhan niadto naghunahuna nga ang mga langaw naggikan sa nagkadugta nga karne ug ang tapok sa karaang mga nuug dihadiha mahimong mga ilaga. Apan, kapin na sa usa ka gatos ka tuig kanhi, ang Pranses nga kemiko nga si Louis Pasteur tataw nga nagpasundayag nga ang kinabuhi naggikan lamang sa nag-unang kinabuhi.

22, 23. Sumala sa mga ebolusyonista, sa unsang paagi nagsugod ang kinabuhi, apan unsa ang gipakita sa kamatuoran?

²² Busa sa unsang paagi ang mga ebolusyonista nagpatin-aw sa tuboran sa kinabuhi? Sumala sa labing popular nga teoriya, ang usa ka sulagma nga kombinasyon sa mga kemikal ug enerhiya nagpahinabo sa dihadiha nga paglungtad sa kinabuhi minilyon ka tuig na kanhi. Kumosta na man ang prinsipyo nga napamatud-an ni Pasteur? Ang The World Book Encyclopedia nagpatin-aw: “Si Pasteur nagpakita nga ang kinabuhi dili mahimong maglungtad dihadiha ubos sa kemikal ug pisikal nga mga kahimtang nga presente sa yuta karon. Binilyon ka tuig kanhi, bisan pa, ang kemikal ug pisikal nga mga kahimtang sa yuta lahi ra kaayo”!⁹

²³ Bisan pa ubos sa lahi ra kaayo nga mga kahimtang, anaa ang usa ka dakong kal-ang taliwala sa dili-buhi nga butang ug sa labing yano buhi nga butang. Si Michael Denton, sa iyang basahon Evolution: A Theory in Crisis, miingon: “Taliwala sa usa ka buhi nga selula ug sa labing hataas nga ang-ang sa dili-biyolohikal nga sistema, sama sa usa ka kristal o sa manipis nga niyebe, anaa ang usa ka kang-a nga sama ka halapad ug kalubus taman sa posible nga mahanduraw.”¹⁰ Ang ideya nga ang dili-buhi nga materyal mahimong magbaton ug kinabuhi pinaagi sa wala damha nga sulagma hilabihan ka halayo aron mahimong imposible. Ang pagpatin-aw sa Bibliya, nga ‘ang kinabuhi naggikan sa kinabuhi’ sa pagkaagi nga ang kinabuhi gilalang sa Diyos, madanihon nga harmonya sa kamatuoran.

Nganong Dili ang Paglalang

24. Bisan pa sa mga suliran sa teoriya, ngano ang kadaghanan sa mga siyentista naghawid pa gihapon sa teoriya sa ebolusyon?

²⁴ Bisan pa sa mga suliran nga kinaiya sa teoriya sa ebolusyon, ang pagtuo sa paglalang giisip karon nga dili siyentipikonhon, bisan pa ngani salikwaut. Ngano kini? Ngano nga ang usa ka awtoridad sama kang Francis Hitching, kinsa prangka nga nagpunting sa kahuyangan sa ebolusyon, nagsalikway sa ideya sa paglalang?¹¹ Si Michael Denton nagpatin-aw nga ang ebolusyon, uban sa tanang mga kapakyasan niini, magpadayon nga itudlo tungod kay ang mga teoriya maylabot sa paglalang “naglangkit sa prangka labaw-natural nga mga kawsa.”¹² Sa ato pa, ang kamatuoran nga ang paglalang naglangkit sa Maglalalang naghimo niini nga dili madawat. Dayag, nga mao kini ang matang sa nagkaylap nga pangatarungan nga nahinagbo nato sa kaso sa mga milagro: Imposible ang mga milagro tungod kay kini milagroso!

25. Unsang kahuyangan sa ebolusyon, sa siyentipikonhong pagkasulti, ang nagpakita nga kini dili usa ka balido nga kapuli sa paglalang sa pagpatin-aw sa sinugdan sa kinabuhi?

²⁵ Gawas pa, ang teoriya sa ebolusyon mismo lalom nga gidudahan sa siyentipikonhong panlantaw. Si Michael Denton nagpadayon sa pag-ingon: “Ingon nga sa sukaranan usa ka teoriya sa pagtukod-usab sa kasaysayan, [ang teoriya sa ebolusyon ni Darwin] imposible nga matino pinaagi sa pag-experimento o direkta nga pagpaniid nga normal sa siyensiya. . . . Dugang pa, ang teoriya sa ebolusyon maylabot sa usa ka serye sa talagsaong mga hitabo, sa sinugdan sa kinabuhi, sa sinugdan sa intelihensiya ug uban pa. Ang talagsaong mga hitabo dili masubli ug dili mahimong ipailalom sa bisan unsang matang sa experimento sa pagsusi.”¹³ Ang kamatuoran mao nga ang teoriya sa ebolusyon, walay sapayan sa pagkapopular niini, puno sa mga kal-ang ug mga suliran. Wala kini maghatag sa maayong katarungan sa pagsalikway sa talaan sa Bibliya sa sinugdan sa kinabuhi. Ang kapitulo uno sa Genesis nagtagana sa kompleto rasonable nga talaan kon sa unsang paagi kining “dili masubli” “talagsaong mga hitabo” nahitabo sulod sa ‘mga adlaw’ sa paglalang nga nakatag latas sa kamilenyohan sa panahon.a

Kumosta Na Man ang Lunop?

26, 27. (a) Unsa ang giingon sa Bibliya mahitungod sa Lunop? (b) Gikan diin, sa bahin, ang mga tubig sa lunop?

²⁶ Daghan nagpunting sa lain gikaingon nga panagsupak taliwala sa Bibliya ug sa modernong siyensiya. Sa basahon sa Genesis, mabasa nato nga linibo ka tuig kanhi ang pagkadaotan sa mga tawo hilabihan nga ang Diyos nagtuyo sa paglaglag kanila. Bisan pa niana, siya naghatag instruksiyon sa matarung tawo nga si Noe sa pagtukod sa usa ka dako kahoy nga sakayan, sa usa ka arka. Unya ang Diyos nagdala sa usa ka lunop sa katawhan. Si Noe lamang ug ang iyang pamilya mao ang naluwas, uban sa mga hawas sa tanang matang sa mananap. Ang Lunop hilabihan ka dako nga “ang tanang tag-as nga kabukiran ilalom sa tibuok langit gisalanapan.”​—Genesis 7:19.

²⁷ Diin maggikan ang tanang tubig sa pagsalanap sa bug-os nga yuta? Ang Bibliya mismo nagtubag. Sayo sa palakaw sa paglalang, sa dihang ang hawan sa atmospera nagsugod pagkaporma, dihay “mga tubig . . . sa ilalom sa hawan” ug “mga tubig . . . sa ibabaw sa hawan.” (Genesis 1:7; 2 Pedro 3:5) Sa dihang miabot ang Lunop, ang Bibliya nag-ingon: “Ang mga ganghaan sa tubig sa mga langit nabuswang.” (Genesis 7:11) Dayag, nga ang “mga tubig . . . sa ibabaw sa hawan” nahulog ug nagtagana sa dakong tubig alang sa lunop.

28. Sa unsang paagi ang karaang mga alagad sa Diyos, lakip kang Jesus, nag-isip sa Lunop?

²⁸ Ang modernong mga basahon may hilig sa dipagtuo sa usa ka unibersohanon nga lunop. Busa mangutana kita: Ang Lunop ba usa lamang ka tinumutumo, o kini ba nahitabo gayod? Una pa tubagon kini, matikdan nato nga ang ulahing mga magsisimba ni Jehova midawat sa Lunop ingon nga matuod nga kasaysayan; wala sila mag-isip niini nga tinumutumo. Sila Isaias, Jesus, Pablo, ug Pedro lakip niadtong kinsa naghisgot niini ingon nga butang nahitabo gayod. (Isaias 54:9; Mateo 24:​37-39; Hebreohanon 11:7; 1 Pedro 3:​20, 21; 2 Pedro 2:5; 3:​5-7) Apan adunay mga pangutana nga kinahanglan tubagon mahitungod niining unibersohanon nga Lunop.

Ang mga Tubig sa Lunop

29, 30. Unsang mga kamatuoran mahitungod sa abiyo sa tubig sa yuta ang nagpakita nga posible ang Lunop?

²⁹ Una, dili ba ang ideya sa bug-os nga yuta nga gilunopan hilabihan ra? Dili. Sa pagkamatuod, sa pipila ka gilapdon ang yuta sa gihapon gilunopan. Kapitoan ka porsiyento niini gitabonan sa tubig ug 30 porsiyento lamang ang mamalang yuta. Dugang pa, 75 porsiyento sa tab-ang tubig sa yuta natrangkahan sa nabagtok nga yelo ug sa nagtabon nga yelo sa mga polo. Kon kining tanang yelo matunaw, ang nibel sa dagat mahimong mas hataas. Ang mga siyudad sama sa New York ug Tokyo mahanaw.

³⁰ Dugang pa, nag-ingon ang The New Encyclopœdia Britannica: “Ang kasarangan nga giladmon sa tanang kadagatan gibanabana nga 3,790 ka metro (12,430 ka pie), usa ka numero nga taas ra kaayo kay sa kasarangan nga gihabogon sa yuta ibabaw sa nibel sa dagat, nga 840 ka metro (2,760 ka pie). Kon ang kasarangan nga giladmon padaghanon pinaagi sa kalapdon sa nawong niini, ang gidak-on sa Dagat sa Kalibotan maoy 11 ka beses sa gidak-on sa yuta ibabaw sa nibel sa dagat.”¹⁴ Busa, kon ang tanang butang patagon​—kon ang kabukiran patagon ug ang lalom nga mga hulpa sa dagat pun-on​—ang dagat motabon sa bug-os nga yuta sa giladmon nga linibo ka metro.

31. (a) Alang sa Lunop nga mahitabo, unsa man ang kahimtang sa una-Lunop nga yuta? (b) Unsa ang nagpakita nga kini posible nga ang kabukiran mas mubo ug ang mga hulpa sa dagat mas mabaw una pa ang Lunop?

³¹ Alang sa Lunop nga mahitabo, ang una-Lunop nga mga hulpa sa dagat kinahanglan mas mabaw, ug ang kabukiran mas mubo kay sa kon unsa kini karon. Posible ba kini? Buweno, ang usa ka basahon nagkanayon: “Diin ang kabukiran sa kalibotan karon makapalipong sa kahabogon, ang kadagatan ug ang kapatagan sa makausa, minilyon ka tuig kanhi, miinat sa usa ka patag nga makapasum-ol. . . . Ang kalihokan sa mga plata sa kontinente nagpahinabo sa yuta sa pag-alsa sa mga gitas-on diin ang labing malahutayon lamang sa mga mananap ug mga tanom ang mahimong mabuhi ug, sa pikas nga bahin, sa pag-unlod ug mahiluna sa tinago nga katahom sa ilalom sa nawong sa dagat.”¹⁵ Sanglit ang kabukiran ug ang mga hulpa sa dagat nagsaka-kanaog, dayag kini nga sa usa ka panahon ang kabukiran dili sama ka hatag-as kon sa unsa kini karon ug ang dakong mga hulpa sa dagat dili sama ka lalom.

32. Unsa ang nahitabo sa mga tubig sa Lunop? Ipatin-aw.

³² Unsa ang nahitabo sa mga tubig tapos sa Lunop? Kini gipaawas ngadto sa mga hulpa sa dagat. Sa unsang paagi? Ang mga siyentista nagtuo nga ang mga kontinente nahaluna sa dakong mga plata. Ang kalihokan niining mga plata makapahinabo sa mga kausaban sa nibel sa nawong sa yuta. Sa ubang mga dapit karon, adunay dakong mga dalama ilalom sa tubig kapin sa napulo ka kilometro [kapin sa 10 km] ang giladmon sa mga utlanan sa plata.¹⁶ Dayag nga​—tingali gipahinabo sa Lunop mismo​—ang mga plata milihok, ang kahiladman sa dagat naunlod, ug ang dakong mga trensera nabuksan, nga nagtugot sa tubig nga mahubas sa yuta.b

Mga Ilhanan sa Lunop?

33, 34. (a) Unsang ebidensiya ang napanag-iya na sa mga siyentista nga mahimong ebidensiya alang sa Lunop? (b) Makatarunganon ba ang pag-ingon nga mahimong sayop ang pagbasa sa ebidensiya sa mga siyentista?

³³ Kon tugtan nato nga ang usa ka dakong lunop mahimong nahitabo, ngano ang mga siyentista wala makakaplag ug mga ilhanan niini? Tingali nakakaplag sila, apan sila nag-interpretar sa ebidensiya sa lain nga paagi. Pananglitan, ang ortodoxo nga siyensiya nagtudlo nga ang nawong sa yuta nausab sa porma sa daghang mga dapit pinaagi sa gamhanang glacier (yelo) sulod sa usa ka serye sa mga panahon sa yelo. Apan ang dayag nga ebidensiya sa kalihokan sa yelo mahimo usahay nga resulta sa aksiyon sa tubig. Nan, lagmit nga ang pipila ka ebidensiya sa Lunop sayop nga gibasa nga ebidensiya sa panahon sa yelo.

³⁴ Ang susamang mga sayop nahimo. Mahitungod sa panahon kanus-a ang mga siyentista nag-ugmad sa ilang teoriya sa mga panahon sa yelo, mabasa nato: “Sila nakakaplag sa mga panuigon sa yelo sa tagsa ka hugna sa geolohikanhong kasaysayan, agig subay sa pilosopiya sa pagkasama. Ang maampingong pagsusi usab sa ebidensiya ning bag-ong mga tuig, bisan pa, nagsalikway sa daghan niining mga panahon sa yelo; ang mga pormasyon nga kanhi giila ingon nga glacial nga katiguman sa yuta, bato ug uban pa giinterpretar usab ingon nga mga hapnig nga gipahaluna sa mga agos sa lapok, mga pagpangatumpag sa ilalom sa dagat ug sa lapokong mga sulog: ang mga dahili sa lapokong tubig nga nagdalag binanlas, balas ug graba ngadto sa kahiladman sa lalom nga dagat.”¹⁸

35, 36. Unsang ebidensiya sa rekord sa fossil ug sa geolohiya ang mahimong maylabot sa Lunop? Ipatin-aw.

³⁵ Ang laing ebidensiya alang sa Lunop dayag nga naglungtad sa rekord sa fossil. Sa usa ka panahon, sumala niining rekord, ang dakong samag-sable ug ngipon nga mga tigre nag-ukoy sa ilang tukbonon sa Europa, ang mga kabayo nga mas dako pa kay sa bisan unsa karon nga buhi naglaaglaag sa Amihanang Amerika, ug ang dako kaayo nga mga elepante nanghugpa sa Siberia. Unya, libot sa kalibotan, ang mga matang sa mga mananap nga sus-an nahanaw ra. Sa samang panahon, adunay usa ka hinanali nga kausaban sa klima. Mga tinagpulo ka linibo sa dako kaayo nga mga elepante ang namatay ug kalit nga nabagtik sa katugnaw sa Siberia.c Si Alfred Wallace, usa ka iladong katalirungan ni Charles Darwin, nagpalandong nga ang maong susama ka kanat nga kalaglagan gipahinabo sa pipila ka talagsaong hitabo sa tibuok kalibotan.¹⁹ Daghan ang nangatarungan nga kining hitabo mao ang Lunop.

³⁶ Mitimaan ang usa ka editoryal sa magasin nga Biblical Archaeologist: “Importante nga hinumduman nga ang sugilanon sa usa ka dakong lunop usa sa labing kanat nga mga tradisyon sa tawhanong kultura . . . Bisan pa niana luyo sa labing karaang mga tradisyon nga nakaplagan sa mga tinubdan sa Haduol nga Silangan, aduna gayod usa ka aktuwal nga lunop nga hilabihan ka dako nga penetsahan gikan sa usa sa mga hugna sa panahon sa abunda nga ulan . . . daghang mga linibo ka tuig kanhi.”²⁰ Ang mga hugna sa panahon sa abunda nga ulan maoy mga panahon kanus-a ang nawong sa yuta mas basa kay sa karon. Ang mga lanaw sa tab-ang tubig libot sa kalibotan mas dako kanhi. Kini usa ka teoriya nga ang kabasa gipahinabo sa durong mga ulan nga nalangkit uban sa kataposan sa mga panahon sa yelo. Apan ang uban nagsugyot nga sa usa ka okasyon, ang hilabihan ka basa sa nawong sa yuta resulta sa Lunop.

Ang Katawhan Wala Malimot

37, 38. Sa unsang paagi ang usa ka siyentista nagpakita nga, sumala sa ebidensiya, ang Lunop mahimong nahitabo, ug sa unsang paagi kita nahibalo nga kini nahitabo?

³⁷ Ang propesor sa geolohiya nga si John McCampbell makausa misulat: “Ang lintunganay nga kalahian taliwala sa Biblikanhong kalaglagan [sa Lunop] ug sa ebolusyonaryo nga unipormitaryanismo dili tungod sa pinasukad-hitabo nga kasayuran sa geolohiya kondili sa interpretasyon sa maong kasayuran. Ang interpretasyon nga gipalabi nag-agad ug dako sa kasinatian ug sa mga dahum-daan sa indibiduwal nga estudyante.”²¹

³⁸ Nga ang Lunop tinuod nga nahitabo makita sa kamatuoran nga ang katawhan wala makalimot niini. Libot sa kalibotan, sa mga dapit nga halagyo ra sama sa Alaska ug sa Kapuloan sa Habagatang Kadagatan, adunay karaang mga sugilanon mahitungod niini. Ang nitibo, una-Columbus nga mga buhilaman sa Amerika, maingon man sa Karaang mga Lumulupyo sa Australia, tanan adunay mga sugilanon mahitungod sa Lunop. Samtang ang pipila sa mga talaan nagkalahi sa detalye, ang pasukaranang kamatuoran nga ang yuta gilunopan ug pipila lamang ka tawo ang naluwas sa usa ka hinimog-tawo nga sakayan makita sa halos tanang bersiyon. Ang bugtong katin-awan alang sa maong kanat nga pagdawat mao nga ang Lunop usa ka hitabo sa kasaysayan.d

39. Unsang dugang pruweba ang nakita nato sa kamatuoran nga ang Bibliya mao ang Pulong sa Diyos, dili sa tawo?

³⁹ Busa, sa hinungdanong mga bahin ang Bibliya harmonya uban sa modernong siyensiya. Diin adunay panagsupak taliwala sa duha, ang ebidensiya sa mga siyentista kwestiyonable. Diin sila nagkauyon, ang Bibliya sagad labihan ka tukma nga kinahanglan motuo kita nga kini nakabaton sa kasayuran niini gikan sa usa ka labaw-tawhanon nga intelihensiya. Sa pagkamatuod, ang panag-uyon sa Bibliya uban sa napamatud-an nga siyensiya nagtagana sa dugang ebidensiya nga kini pulong sa Diyos, dili sa tawo.

Kapitulo 9

Mga Tagna nga Nangatuman

Ang mga tawo dili makatagna sa umaabot uban sa bisan unsang kapihoan. Sa makadaghan ang ilang mga paningkamot sa pagpanagna makaluluoy nga napakyas. Busa ang usa ka basahon sa mga tagna nga nangatuman nakadani sa atong pagtagad. Kanang basahon mao ang Bibliya.

1. (Ilakip ang introduksiyon.) Unsa ang gipamatud-an sa kamatuoran nga ang Bibliya nagrekord sa mga tagna nga natuman?

DAGHANG mga tagna sa Bibliya ang nangatuman sa detalyado nga ang mga mananaway nangangkon nga kini gisulat tapos sa katumanan. Apan ang maong mga pangangkon dili matuod. Ang Diyos, kay labing gamhanan, may bug-os nga katakos sa pagpanagna. (Isaias 41:​21-26; 42:​8, 9; 46:​8-10) Ang mga tagna sa Bibliya nga nangatuman maoy ebidensiya sa langitnong pagkadinasig, dili sa ulahi nga pagsulat. Atong tan-awon karon ang pipila ka talagsaong tagna nga natuman​—nga nagtaganag dugang pruweba nga ang Bibliya maoy pulong sa Diyos, dili sa tawo lamang.

Ang Pagkadistiyero sa Babilonya

2, 3. Unsa ang mitultol kang Haring Ezechias sa pagpakita sa tanang mga bahandi sa iyang balay ug dominyo ngadto sa mga embahador gikan sa Babilonya?

² Si Ezechias nahimong hari sa Jerusalem sulod sa mga 30 ka tuig. Niadtong 740 W.K.P. siya nakasaksi sa kalaglagan sa iyang amihanang silingan ang Israel sa mga kamot sa Asirya. Niadtong 732 W.K.P. siya nasinati sa nagluwas nga gahum sa Diyos, sa dihang ang Asiryahanong hana sa pagbihag sa Jerusalem napakyas, uban sa malaglagong mga resulta sa mananakop.​—Isaias 37:​33-38.

³ Karon, si Ezechias nagdawat sa usa ka delegasyon gikan kang Merodach-baladan, hari sa Babilonya. Sa dayag, ang mga embahador diha sa pagpahalipay kang Ezechias sa iyang pagkaayo gikan sa usa ka grabe nga sakit. Lagmit, usab, si Merodach-baladan nakakita kang Ezechias ingon nga usa ka posible nga alyado batok sa gahum sa kalibotan sa Asirya. Walay gihimo si Ezechias sa pagwagtang sa maong ideya sa dihang siya nagpakita sa nagduaw nga mga Babilonyahanon sa tanang bahandi sa iyang balay ug dominyo. Lagmit siya, usab, gusto ug mga alyado batok sa posible nga pagbalik sa mga Asiryahanon.​—Isaias 39:​1, 2.

4. Unsang makapasubong sangpotanan sa sayop ni Ezechias ang gitagna ni Isaias?

⁴ Si Isaias mao ang nangunang manalagna nianang panahon, ug dihadiha siya nakasabot sa kawalay kaalam ni Ezechias. Siya nahibalo nga ang labing seguro nga depensa ni Ezechias mao si Jehova, dili ang Babilonya, ug nagsulti kaniya nga ang iyang akto sa pagpakita sa mga Babilonyahanon sa iyang bahandi mosangko ngadto sa trahedya. “Ang mga adlaw mangabot,” nag-ingon si Isaias, “ug ang tanan nga anaa sa imong balay ug kanang gipanigom sa imong mga amahan hangtod niining adlawa aktuwal nga pagadad-on ngadto sa Babilonya.” Si Jehova naghukom: “Walay butang mahabilin.”​—Isaias 39:​5, 6.

5, 6. (a) Unsa ang giingon ni Jeremias sa paglig-on sa tagna ni Isaias? (b) Sa unsang paagi ang mga tagna nila Isaias ug Jeremias natuman?

⁵ Balik sa ikawalong siglo W.K.P., walay purohan nga matuman kanang tagna. Usa ka gatos ka tuig sa ulahi, bisan pa, ang kahimtang nausab. Ang Babilonya mipuli sa Asirya ingon nga dominante nga gahum sa kalibotan, samtang ang Juda nahimong labihan ka ubos, sa relihiyosong pagkasulti, nga ang Diyos mihikaw sa iyang panalangin. Karon, ang laing manalagna, si Jeremias, gidasig sa pagsubli sa pasidaan ni Isaias. Si Jeremias nagpahibalo: “Akong dad-on [ang mga Babilonyahanon] batok niining yuta ug batok sa mga pumuluyo niini . . . Ug ang tanan niining yutaa mahimong usa ka dapit sa kagun-oban, usa ka tumong sa kahibulong, ug kining mga nasod mag-alagad sa hari sa Babilonya sa kapitoan ka tuig.”​—Jeremias 25:​9, 11.

⁶ Mga upat ka tuig tapos gilitok ni Jeremias ang tagna, ang mga Babilonyahanon naghimo sa Juda nga bahin sa ilang imperyo. Tulo ka tuig tapos niana, ilang gidala ang pipila ka Hudiyong mga bihag, uban sa pipila ka bahandi sa templo sa Jerusalem, ngadto sa Babilonya. Walo ka tuig sa ulahi, mialsa ang Juda ug sa makausa pa gisakop sa hari sa Babilonya, si Nabukodonosor. Niining panahona, ang siyudad ug ang templo niini gilaglag. Ang tanang bahandi niini, ug ang mga Hudiyo mismo, gidala ngadto sa halayong Babilonya, sama sa gitagna nila Isaias ug Jeremias.​—2 Cronicas 36:​6, 7, 12, 13, 17-21.

7. Sa unsang paagi ang arkiyolohiya nagpamatuod sa katumanan sa mga tagna nila Isaias ug Jeremias mahitungod sa Jerusalem?

⁷ Nakamatikod ang The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land nga sa dihang natapos na ang Babilonyahanong pagsulong, “ang kalaglagan sa siyudad [sa Jerusalem] bug-os.”¹ Nagpahayag ang arkiyologo nga si W. F. Albright: “Ang pagkubkob ug ang pagpanuhid sa ibabaw sa Juda nagpamatuod nga ang mga lungsod sa Juda wala lamang sa bug-os laglaga sa mga Kaldeahanon sa ilang duha ka pagsulong, kondili kini wala okupaha usab sulod sa mga kaliwatan​—lagmit wala bisan kanus-a sa kasaysayan.”² Busa, ang arkiyolohiya naglig-on sa makapakugang nga katumanan niining tagna.

Ang Gidangatan sa Tiro

8, 9. Unsang tagna ang gilitok ni Ezequiel batok sa Tiro?

⁸ Si Ezequiel maoy lain karaang magsusulat kinsa mirekord sa langitnon dinasig nga mga tagna. Siya mitagna gikan sa kataposan sa ikapito ka siglo W.K.P. ngadto sa ika-unom​—nga mao, sulod sa mga tuig dayon na sa kalaglagan sa Jerusalem ug unya sulod sa panahon sa unang mga dekada sa pagkadistiyero sa mga Hudiyo sa Babilonya. Bisan ang uban sa modernong mga mananaway miuyon nga ang basahon gisulat kapin o kulang niining panahon.

⁹ Si Ezequiel mirekord sa kahibudnganan nga tagna mahitungod sa kalaglagan sa amihanang silingan sa Israel ang Tiro, kinsa kanhi higala sa katawhan sa Diyos nga nahimong kaaway na. (1 Hari 5:1-9; Salmo 83:​2-8) Siya misulat: “Mao kini ang giingon sa Soberano Ginoong Jehova, ‘Ania ako batok kanimo, O Tiro, ug akong dad-on batok kanimo ang daghang mga nasod, sama sa dagat nga nagpasaka sa mga balod niini. Ug sila tino nga maglumpag sa mga paril sa Tiro ngadto sa kagun-oban ug gub-on ang iyang mga torre, ug akong kagison ang iyang abug gikan kaniya ug maghimo kaniya nga usa ka nagsilak, hubo nga nawong sa usa ka bato. . . . Ug ang imong mga bato ug ang imong mga tigkahoy ug ang imong mga abug sila magbutang sa mismong taliwala sa katubigan.’”​—Ezequiel 26:​3, 4, 12.

10-12. Kanus-a ang tagna ni Ezequiel sa kaulahian natuman, ug sa unsang paagi?

¹⁰ Tinuod ba kini nga nahitabo? Buweno, pipila ka tuig tapos gilitok ni Ezequiel ang tagna, ang hari sa Babilonya, si Nabukodonosor, milikos sa Tiro. (Ezequiel 29:​17, 18) Kini, bisan pa, dili masayon nga paglikos. Ang Tiro sa bahin nahaluna sa dakong yuta (ang bahin nga ginganlag Daang Tiro). Apan bahin sa siyudad atua sa usa ka pulo mga walo ka gatos ka metro layolayo sa baybayon. Si Nabukodonosor milikos sa pulo sulod sa 13 ka tuig una pa kini sa kaulahian nagpasakop kaniya.

¹¹ Niadto, bisan pa, sa 332 W.K.P. nga ang tagna ni Ezequiel sa kaulahian natuman sa tanang mga detalye niini. Nianang panahona, si Alejandro nga Bantogan, ang konkistador gikan sa Macedonia, nagsakop sa Asya. Ang Tiro, lig-on sa lugar niini sa pulo, misukol kaniya. Dili buot ni Alejandro nga mobilin ug lagmit nga kaaway sa iyang luyo, apan siya dili buot nga mag-usik ug mga tuig sa paglikos sa Tiro, sama sa gihimo ni Nabukodonosor.

¹² Sa unsang paagi iyang gisulbad kining suliran sa militar? Mihimo siya ug usa ka yutang tulay, o dike, tabok ngadto sa pulo, aron ang iyang mga sundalo makatabok ug makaataki sa pulo-siyudad. Matikdi, bisan pa, kon unsa ang iyang gigamit sa paghimo sa dike. Nagtaho ang The Encyclopedia Americana: “Uban sa mga tinumpag sa bahin sa siyudad sa dakong yuta, nga iyang giguba, siya mihimo ug usa ka dakong dike niadtong 332 aron sa pagsumpay sa pulo ngadto sa dakong yuta.” Tapos sa usa ka mubong panahon sa paglikos, ang pulo-siyudad nalaglag. Dugang pa, ang tagna ni Ezequiel natuman sa tanang mga detalye niini. Bisan ang ‘mga bato ug mga tigkahoy ug mga abug’ sa Daang Tiro ‘gibutang sa mismong taliwala sa katubigan.’

13. Sa unsang paagi ang usa ka magpapanaw sa ika-19 ka siglo naghubit sa dapit sa karaang Tiro?

¹³ Ang usa ka magpapanaw sa ika-19 ka siglo mikomento sa kon unsa ang nahabilin sa karaang Tiro sa iyang adlaw, nga nag-ingon: “Sa orihinal nga Tiro nga nailhan ni Solomon ug sa mga manalagna sa Israel, walay usa ka timaan ang nahabilin gawas sa iyang gitabas-bato nga mga lubnganan sa kabakiliran sa kabukiran, ug sa mga paril nga patukoranan . . . Bisan ang pulo, nga gihimo ni Alejandro nga Bantogan, sa iyang paglikos sa siyudad, ngadto sa usa ka lawis pinaagi sa pagpuno sa tubig taliwala niini ug sa dakong yuta, walay bisan unsang mailhang nahabilin sa mas unang panahon kay sa nianang sa mga Krusada. Ang modernong lungsod, tanan niini bag-o pa, nag-okupar sa amihanang katunga sa kon unsa ang kanhi pulo, samtang halos tanan sa nahabilin nga nawong sa yuta natabonan sa dili maila nga mga gun-ob.”³

Turno sa Babilonya

14, 15. Unsang mga tagna ang girekord nila Isaias ug Jeremias batok sa Babilonya?

¹⁴ Balik sa ikawalong siglo W.K.P. si Isaias, ang manalagna kinsa nagpasidaan sa mga Hudiyo sa ilang taliabot nga pagkabihag sa Babilonya, mitagna usab sa usa ka butang makapakugang: ang bug-os nga pagkahanaw sa Babilonya mismo. Iyang gitagna kini sa tataw nga detalye: “Ania ako nagpukaw batok kanila sa mga Medyahanon . . . Ug ang Babilonya, ang dayandayan sa mga gingharian, ang katahom sa garbo sa mga Kaldeahanon, mahimong sama sa Sodoma ug Gomorra sa paglumpag kanila sa Diyos. Siya bisan kanus-a dili na pagatawoan, ni siya pagapuy-an pa sulod sa kaliwatan tapos sa kaliwatan.”​—Isaias 13:​17-20.

¹⁵ Ang manalagna Jeremias usab mitagna sa pagkahulog sa Babilonya, nga mahitabo daghang mga tuig sa ulahi. Ug siya naglakip sa usa ka makapainteres nga detalye: “Anaay kalaglagan ibabaw sa iyang katubigan, ug kinahanglan kini mamala. . . . Ang gamhanang mga lalaki sa Babilonya miundang sa pagpakig-away. Sila nagpadayon sa paglingkod sa ilang lig-ong mga dapit. Ang ilang kusog naughan.”​—Jeremias 50:38; 51:30.

16. Kanus-a nabihag ang Babilonya, ug pinaagi ni kinsa?

¹⁶ Niadtong 539 W.K.P., ang panahon sa pagmando sa Babilonya ingon nga pangunang gahum sa kalibotan natapos sa dihang ang makusog Persiyahanon nga magmamando nga si Ciro, inubanan sa kasundalohan sa Medya, nagmartsa batok sa siyudad. Ang nagsugat kang Ciro, bisan pa, lisod buntogon. Ang Babilonya gilikosan sa dakong mga paril ug daw dili mabangbang. Ang dakong suba sa Euprates, usab, nag-agos latas sa siyudad ug naghimog importante nga amot sa mga depensa niini.

17, 18. (a) Sa unsang paagi dihay “kalaglagan ibabaw sa katubigan [sa Babilonya]”? (b) Ngano ang ‘gamhanang mga lalaki’ sa Babilonya ‘mihunong sa pagpakig-away’?

¹⁷ Ang Gregong magsasaysay nga si Herodotus naghubit kon sa unsang paagi si Ciro nagsulbad sa suliran: “Iyang gipahaluna ang usa ka bahin sa iyang kasundalohan sa usa ka punto diin ang suba nag-agos pasulod sa siyudad, ug ang laing pundok sa luyo sa dapit diin kini naggikan, uban sa mga orden sa pagmartsa pasulod sa lungsod pinaagi sa pagtabok sa sapa, sa dihang mahimo nang mabawmabaw . . . Iyang gipasimang ang Euprates pinaagi sa usa ka kanal ngadto sa usa ka hulpa [usa ka artipisyal nga lanaw nga gikalot sa kanhi nag-una nga magmamando sa Babilonya], nga niadto usa ka lamakan, diin ang suba nahubashubas na ngadto sa gilapdon nga ang natural nga agianan sa sapa mahimo nang matabok. Dihadiha ang mga Persiyahanon kinsa gibilin alang sa katuyoan sa tampi sa suba sa Babilonya, misulod sa sapa, nga karon nahubashubas na ngadto sa tungatunga sa paa sa tawo, ug sa ingon nakasulod sa lungsod.”⁴

¹⁸ Niining paagi ang siyudad nahulog, sama sa gipasidaan nila Jeremias ug Isaias. Apan tagda ang detalyadong katumanan sa tagna. Anaa ang literal nga ‘kalaglagan ibabaw sa iyang katubigan, ug sila namala.’ Kining pagkahubashubas sa mga tubig sa Euprates ang nakapahinabo kang Ciro sa pagsulod sa siyudad. ‘Ang gamhanang mga lalaki’ ba ‘sa Babilonya miundang sa pagpakig-away,’ sama sa gipasidaan ni Jeremias? Ang Bibliya​—maingon man ang Gregong mga magsasaysay nga sila Herodotus ug Xenophon​—nagrekord nga ang mga Babilonyahanon sa aktuwal nagkombira sa dihang ang Persiyahanong pagsulong nahitabo.⁵ Ang Kronikas ni Nabonidus, usa ka opisyal cuneiform nga sinulat, nag-ingon nga ang mga tropa ni Ciro misulod sa Babilonya nga “walay pagpakig-away,” lagmit nagpasabot nga walay dakong away.⁶ Dayag, nga ang gamhanang mga lalaki sa Babilonya walay dakong nahimo sa pagpanalipod kaniya.

19. Ang tagna nga ang Babilonya “bisan kanus-a dili pagatawoan” natuman ba? Ipatin-aw.

¹⁹ Kumosta na man ang tagna nga ang Babilonya “bisan kanus-a dili na pagatawoan” pa? Wala kana matuman dihadiha niadtong 539 W.K.P. Apan sa walay kapakyasan ang tagna natuman. Tapos sa pagkahulog niya, ang Babilonya nahimong sentro sa pipila ka pag-alsa, hangtod niadtong 478 W.K.P. sa dihang siya gilaglag ni Jerjes. Sa kataposan sa ika-upat nga siglo, si Alejandro nga Bantogan nagplano sa pagtukod usab kaniya, apan siya namatay una pa nahimo ang dakong pag-uswag. Sukad niadto, ang siyudad nag-anam-anam na ug kalusno. Duna gihapon ing mga tawo nga nagpuyo didto sa unang siglo sa atong Kumong Panahon, apan karon ang tanan nga nahabilin sa karaang Babilonya mao ang usa ka bugdo sa mga gun-ob sa Iraq. Bisan pa kon ang iyang mga gun-ob bahin nga tukoron-usab, ang Babilonya mahimo na lamang usa ka butang ikapakita sa turista, dili usa ka buhi, gahub nga siyudad. Ang iyang awaaw nga dapit nagsaksi sa pangataposan nga katumanan sa dinasig nga mga tagna batok kaniya.

Ang Martsa sa mga Gahum sa Kalibotan

20, 21. Unsang tagna ang nakita ni Daniel mahitungod sa martsa sa mga gahum sa kalibotan, ug sa unsang paagi kini natuman?

²⁰ Sa ika-unom ka siglo W.K.P., sulod sa Hudiyong pagkadistiyero sa Babilonya, ang laing manalagna, si Daniel, gidasig sa pagrekord sa pipila ka talagsaong panan-awon nga nagtagna sa umaabot nga dagan sa mga hitabo sa kalibotan. Sa usa, gihubit ni Daniel ang pipila ka simboliko nga mga mananap nga nagpuli sa usa ug usa sa talan-awon sa kalibotan. Ang usa ka manolonda nagpatin-aw nga kining mga mananap naglandong sa martsa sa mga gahum sa kalibotan gikan nianang panahon padayon. Nagpamolong mahitungod sa pangataposang duha ka mananap, siya nagkanayon: “Ang karnero nga laki nga nakita nimo nga nagpanag-iya sa duha ka sungay nagbarog alang sa mga hari sa Medya ug Persiya. Ug ang balhibuon laki nga kanding nagbarog alang sa hari sa Gresya; ug ang dakong sungay nga anaa taliwala sa mga mata niini, kini nagbarog alang sa unang hari. Ug tapos kanang usa naputol, sa pagkaagi nga adunay upat nga sa ulahi mitindog puli niini, adunay upat ka gingharian gikan sa iyang nasod nga motindog, apan dili uban sa iyang gahum.”​—Daniel 8:​20-22.

²¹ Kining matagnaon pasiunang-lantaw tukma nga natuman. Ang Babilonyahanong Imperyo gipukan sa Medo-Persiya, nga, 200 ka tuig sa ulahi, mihatag luna alang sa Gregong gahum sa kalibotan. Ang Gregong Imperyo gipangunahan ni Alejandro nga Bantogan, “ang dakong sungay.” Bisan pa niana, tapos sa kamatayon ni Alejandro, ang iyang mga heneral nag-ilogay sa ilang kaugalingon alang sa gahum, ug sa kaulahian ang halapad nga imperyo nabali ngadto sa upat ka gamay nga imperyo, sa “upat ka gingharian.”

22. Sa usa ka maylabot nga tagna sa martsa sa mga gahum sa kalibotan, unsang dugang gahum sa kalibotan ang gitagna?

²² Sa Daniel kapitulo 7, ang usa ka susamang panan-awon layong naglantaw sa umaabot. Ang Babilonyahanong gahum sa kalibotan gihulagwayan sa usa ka liyon, ang Persiyahanon sa usa ka oso, ug ang Grego sa usa ka leopardo nga may upat ka pako sa likod niini ug upat ka ulo. Unya, nakita ni Daniel ang lain ihalas nga mananap, “makahahadlok ug mabangis ug hilabihan pagkakusganon . . . , ug kini adunay napulo ka sungay.” (Daniel 7:​2-7) Kining ika-upat ihalas nga mananap naglandong sa gamhanan Romanhong Imperyo, nga misugod pagkaugmad mga tulo ka siglo tapos si Daniel nagrekord niining tagna.

23. Sa unsang paagi ang ika-upat ihalas nga mananap sa tagna ni Daniel “lahi gikan sa tanan ubang gingharian”?

²³ Ang manolonda mitagna mahitungod sa Roma: “Mahitungod sa ika-upat nga mananap, adunay ika-upat nga gingharian nga magaabot sa yuta, nga lahi gikan sa tanan ubang mga gingharian; ug kini maglamoy sa tanang yuta ug magyatak niini ug magdugmok niini.” (Daniel 7:23) Si H. G. Wells, sa iyang basahon A Pocket History of the World, miingon: “Kining bag-o Romanhong gahum nga nagbangon sa pagdominar sa kasadpang kalibotan sa ikaduha ug unang siglo B.C. maoy sa daghang mga bahin usa ka lahi nga butang gikan sa bisan unsa sa dakong mga imperyo nga kaniadto naglungtad na sa sibilisadong kalibotan.”⁷ Kini misugod ingon nga usa ka republika ug nagpadayon ingon nga usa ka monarkiya. Dili sama sa nag-unang mga imperyo, kini dili lalang sa usa lamang ka konkistador apan walay lunga nga nagpadayon sa pagtubo latas sa mga siglo. Kini midugay ug taas, mas taas pa ug nagkontrolar sa mas dakong teritoryo kay sa bisan unsang nag-unang imperyo.

24, 25. (a) Sa unsang paagi ang napulo ka sungay sa ihalas nga mananap nagpadayag? (b) Unsang panagsangka taliwala sa mga sungay sa ihalas nga mananap ang nakitang daan ni Daniel?

²⁴ Unsa, bisan pa, ang mahitungod sa napulo ka sungay niining dako kaayong mananap? Miingon ang manolonda: “Mahitungod sa napulo ka sungay, gikan nianang gingharian adunay napulo ka hari nga motindog; ug adunay usa pa nga motindog tapos kanila, ug siya mismo mahimong lahi gikan sa mga nahauna, ug tulo ka hari iyang pakaulawan.” (Daniel 7:24) Sa unsang paagi kini nahitabo?

²⁵ Buweno, sa dihang ang Romanhong Imperyo misugod sa pagpaubos sa ikalimang siglo K.P., kini dihadiha wala pulihi sa laing gahum sa kalibotan. Hinonoa, kini nabungkag sa daghang mga gingharian, sa “napulo ka hari.” Sa kaulahian, ang Imperyo Britaniko mipildi sa tulo ka ribal nga imperyo sa Espanya, Pransiya, ug sa Holanda aron mahimong dakong gahum sa kalibotan. Sa ingon niana ang bag-ong ‘sungay’ nagpakaulaw sa “tulo ka hari.”

Mga Tagna ni Daniel​—Tapos sa Nahitabo?

26. Kanus-a giangkon sa mga mananaway nga ang Daniel gisulat, ug ngano?

²⁶ Ang Bibliya nagpakita nga ang basahon ni Daniel gisulat sulod sa ika-unom ka siglo W.K.P. Bisan pa niana, ang mga katumanan sa mga tagna niini labihan ka tukma nga ang mga mananaway nangangkon nga kini gisulat tapos sa mga 165 W.K.P., sa dihang ang pipila sa mga tagna natuman na.⁸ Walay sapayan sa kamatuoran nga ang bugtong matuod nga katarungan alang sa paghimo niining pangangkon mao nga ang mga tagna ni Daniel natuman, kining ulahi nga petsa alang sa pagsulat sa Daniel gipresentar ingon nga usa ka lig-on nang kamatuoran sa daghang mga sinulat nga reperensiya.

27, 28. Unsa ang pipila ka kamatuoran nga nagpamatuod nga ang Daniel wala isulat niadtong 165 W.K.P.?

²⁷ Batok sa maong teoriya, bisan pa, kinahanglan timbangtimbangon nato ang mosunod nga mga kamatuoran. Nahauna, ang basahon gipasabot sa Hudiyong mga sinulat nga gipahigayon sulod sa ikaduhang siglo W.K.P., sama sa nahaunang basahon sa mga Makabeo. Usab, kini gilakip sa Gregong Septuagint bersiyon, diin ang paghubad niini gisugdan sa ikatulong siglo W.K.P.⁹ Ikatulo, ang mga tinipik sa mga kopya sa Daniel lakip sa sagad makitang mga sinulat sa mga Linukot sa Patay nga Dagat​—ug kining mga tinipik gituhoan nga penetsahan sa mga 100 W.K.P.¹⁰ Tataw nga, sa wala madugay tapos ang Daniel gikaingon nga gisulat, kini kanat na nga ilado ug respetado: kusganong ebidensiya nga kini gisulat dugay na kay sa giingon sa mga mananaway niini.

²⁸ Dugang pa, ang Daniel naundan sa mga detalye sa kasaysayan nga wala hibaloi sa usa ka ikaduhang-siglo nga magsusulat. Talagsaon mao ang kaso ni Belsasar, ang magmamando sa Babilonya kinsa gipatay sa dihang ang Babilonya nahulog niadtong 539 W.K.P. Ang panguna dili-Biblikanhong mga tinubdan sa atong kahibalo sa pagkahulog sa Babilonya mao sila Herodotus (ikalimang siglo), Xenophon (ikalima ug ika-upat nga siglo), ug si Berossus (ikatulong siglo). Walay mausa niini kanila ang nahibalo kang Belsasar.¹¹ Pagkadili makatarunganon nga ang usa ka ikaduhang-siglo nga magsusulat makabaton ug kasayuran nga wala mabatoni niining nag-unang mga awtor! Ang rekord mahitungod kang Belsasar sa Daniel kapitulo 5 lig-on nga argumento nga si Daniel nagsulat sa iyang basahon una pa kining ubang mga magsusulat nagsulat sa ilaha.a

29. Ngano kini imposible nga ang basahon sa Daniel gisulat tapos sa katumanan sa mga tagna niini?

²⁹ Sa kaulahian, dunay pipila ka tagna sa Daniel nga natuman dugay na tapos sa 165 W.K.P. Usa niini mao ang tagna mahitungod sa Romanhong Imperyo nga gihisgotan sa unahan. Ang lain mao ang talagsaong tagna nga nagtagna sa pag-abot ni Jesus, ang Mesiyas.

Ang Pag-abot sa Usa nga Dinihogan

30, 31. (a) Unsang tagna ni Daniel ang nagtagna sa panahon sa pagpadayag sa Mesiyas? (b) Sa unsang paagi nato makalkulo, pinasukad sa tagna ni Daniel, ang tuig kanus-a angay magpadayag ang Mesiyas?

³⁰ Kining tagna girekord sa Daniel, kapitulo 9, ug mabasa ingon sa mosunod: “Ang kapitoan ka semana [sa mga tuig, o upat ka gatos ug kasiyaman ka tuig] ang gitagal ibabaw sa imong katawhan ug ibabaw sa imong balaang siyudad.”b (Daniel 9:​24, The Amplified Bible) Unsa ang mahitabo sulod niining 490 ka tuig? Mabasa nato: “Gikan sa paggula sa sugo sa pagpasig-uli ug sa pagtukod sa Jerusalem hangtod [sa pag-abot sa] usa nga dinihogan, usa ka prinsipe, maoy pito ka semana [sa mga tuig], ug kan-uman-ug-duha ka semana [sa mga tuig].” (Daniel 9:​25, AB) Busa kini maoy usa ka tagna mahitungod sa panahon sa pag-abot sa “usa nga dinihogan,” sa Mesiyas. Sa unsang paagi kini natuman?

³¹ Ang sugo sa pagpasig-uli ug sa pagtukod sa Jerusalem ‘migula’ sa “ikakaluhaan ka tuig ni Artajerjes nga hari” sa Persiya, nga mao, sa 455 W.K.P. (Nehemias 2:​1-9) Sa kataposan sa 49 ka tuig (7 ka semana sa mga tuig), ang dakong bahin sa himaya sa Jerusalem napasig-uli na. Ug unya, sa pag-ihap sa bug-os nga 483 ka tuig (7 ug 62 ka semana sa mga tuig) gikan sa 455 W.K.P., makadangat kita sa 29 K.P. Kini, sa pagkamatuod, mao “ang ikanapulog-lima ka tuig sa paghari ni Tiberio Caesar,” ang tuig kanus-a si Jesus gibawtismohan ni Juan nga Tigbawtismo. (Lucas 3:1) Nianang panahona, si Jesus sa publiko gipaila ingon nga Anak sa Diyos ug misugod sa iyang ministeryo sa pagwali sa maayong balita sa Hudiyong nasod. (Mateo 3:​13-17; 4:23) Siya nahimong “usa nga dinihogan,” o Mesiyas.

32. Sumala sa tagna ni Daniel, unsa ang gitas-on sa yutan-ong ministeryo ni Jesus, ug unsa ang mahitabo sa kataposan niini?

³² Ang tagna nagdugang: “Ug tapos sa kan-uman-ug-duha ka semana [sa mga tuig] ang usa nga dinihogan pagaputlon.” Kini usab nag-ingon: “Ug siya magasulod ngadto sa usa ka kusganon ug lig-on nga tugon uban sa daghan alang sa usa ka semana [pito ka tuig]; ug sa tungatunga sa semana iyang pahunongon ang halad ug ang pahinungud.” (Daniel 9:​26, 27, AB) Harmonya uban niini, si Jesus miadto lamang “sa daghan,” sa unodnong mga Hudiyo. Sa pila ka okasyon, siya usab nagwali sa mga Samaryahanon, kinsa mituo sa pipila sa Kasulatan apan nakaporma ug usa ka sekta nga lahi sa nagpangunang Judaismo. Unya, “sa tungatunga se semana,” tapos sa tulo ug tunga ka tuig nga pagwali, iyang gitugyan ang iyang kinabuhi ingon nga usa ka halad ug busa “pagaputlon.” Kini nagkahulogan sa kataposan sa Kasugoan ni Moises uban sa mga halad ug sa mga gasa nga pahinungud. (Galacia 3:​13, 24, 25) Busa, pinaagi sa iyang kamatayon gipahinabo ni Jesus nga “mapahunong ang halad ug ang pahinungud.”

33. Hangtod sa unsang gidugayon si Jehova makiglabot lamang uban sa mga Hudiyo, ug unsang hitabo ang nagtimaan sa kataposan niining hugna sa panahon?

³³ Bisan pa niana, sulod sa laing tulo ug tunga ka tuig ang bag-o natawo Kristohanong kongregasyon nagwali lamang sa mga Hudiyo ug, sa ulahi, sa paryente nga mga Samaryahanon. Niadtong 36 K.P., bisan pa, sa kataposan sa 70 ka semana sa mga tuig, si apostol Pedro gigiyahan sa pagwali sa usa ka Hentil, si Cornelio. (Buhat 10:​1-48) Karon, ang “tugon uban sa daghan” dili na limitado sa mga Hudiyo. Ang kaluwasan giwali usab ngadto sa dili tinuli nga mga Hentil.

34. Harmonya uban sa tagna ni Daniel, unsa ang nahitabo sa unodnong Israel sanglit sila nagsalikway sa Mesiyas?

³⁴ Sanglit ang Hudiyong nasod nagsalikway kang Jesus ug nagkonsabo sa pagpatay kaniya, si Jehova wala manalipod kanila sa dihang ang mga Romanhon mianha ug naglaglag sa Jerusalem niadtong 70 K.P. Busa, ang dugang mga pulong ni Daniel natuman: “Ug ang katawhan sa lain nga prinsipe kinsa moanha moguba sa siyudad ug sa santuaryo. Ang kataposan niini mag-abot uban sa usa ka baha, ug bisan ngadto sa kataposan adunay gubat.” (Daniel 9:26b, AB) Kining ikaduhang “prinsipe” mao si Tito, ang Romanhong heneral kinsa naglaglag sa Jerusalem niadtong 70 K.P.

Dinasig nga Tagna

35. Unsang dugang mga tagna mahitungod kang Jesus ang natuman?

³⁵ Niining paagi, ang tagna ni Daniel sa 70 ka semana natuman sa usa ka talagsaon eksakto nga paagi. Sa pagkamatuod, daghan sa mga tagna nga girekord sa Hebreohanong Kasulatan natuman sulod sa unang siglo, ug ang usa ka gidaghanon niini maylabot kang Jesus. Ang dapit natawhan ni Jesus, ang iyang kadasig alang sa balay sa Diyos, ang iyang kalihokan sa pagwali, ang pagluib kaniya alang sa 30 ka pidaso sa pilak, ang paagi sa iyang kamatayon, ang kamatuoran nga giripahan ang iyang mga bisti​—tanan kining mga detalye gitagna sa Hebreohanong Kasulatan. Ang katumanan nila nagpamatuod sa walay duhaduha nga si Jesus mao ang Mesiyas, ug kini nagpasundayag na usab nga dinasig ang mga tagna.​—Miqueas 5:2; Lucas 2:​1-7; Zacarias 11:12; 12:10; Mateo 26:15; 27:35; Salmo 22:18; 34:20; Juan 19:​33-37.

36, 37. Unsa ang atong natun-an gikan sa kamatuoran nga ang mga tagna sa Bibliya natuman, ug unsang pagsalig ang gihatag kanato niining kahibalo?

³⁶ Sa pagkamatuod, ang tanang mga tagna sa Bibliya nga gitagal nga matuman natuman na. Ang mga butang eksakto nga nahitabo sa paagi nga ingon sa Bibliya kini mahitabo. Kini kusganong ebidensiya nga ang Bibliya mao ang Pulong sa Diyos. Kinahanglan ang kapin pa kay sa tawhanong kaalam luyo niadtong matagnaong mga pulong alang kanila nga mahimong tukma kaayo.

³⁷ Apan adunay ubang mga tagna sa Bibliya nga wala matuman niadtong mga panahon. Ngano? Tungod kay kini matuman pa sa atong kaugalingon nga adlaw, ug bisan sa atong umaabot. Ang pagkakasaligan niadtong karaang mga tagna naghimo kanato nga masaligon nga kining ubang mga tagna walay pakyas nga mamatuman. Sama sa atong makita sa mosunod nga kapitulo, kini sa pagkamatuod mao ang kaso.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 133]

Ang tanang mga tagna nga gitagal nga matuman natuman na. Ang mga butang eksakto nga nahitabo sumala sa giingon sa Bibliya nga kini mahitabo

[Hulagway sa panid 118]

Ang mga arkiyologo nakadiskobre nga hingpit ang kalaglagan sa Jerusalem pinaagi ni Nabukodonosor

[Hulagway sa panid 121]

Hulagway sa modernong Tiro. Halos wala nay salin pa nga nahabilin sa Tiro nga nailhan sa mga manalagna sa Israel

[Hulagway sa panid 123]

Ang mga turista kinsa mamisita sa dapit sa karaang Babilonya mga saksi sa katumanan sa mga tagna batok sa siyudad

[Mga hulagway sa panid 126]

Ang mga tagna ni Daniel sa martsa sa mga gahum sa kalibotan labihan ka tukma nga natuman nga ang modernong mga mananaway naghunahuna nga kini gisulat tapos sa katumanan

BABILONYA

PERSIYA

GRESYA

ROMA

BRITANYA

[Hulagway sa panid 130]

Si Daniel nagtagna sa eksaktong panahon kanus-a ang Mesiyas magpadayag sa Israel

Kapitulo 10

Usa ka Tagna sa Bibliya nga Nakita Ninyo nga Natuman

Sukad nahibulong ka ba ngano ang mga butang lahi kaayo karon kon itandi kini sila mga usa ka gatos ka tuig kanhi? Ang pipila ka butang mas maayo. Sa daghang kayutaan, ang mga balatian nga nagpatay sa miagi karon rutina na lamang nga gitambalan, ug ang kasarangang tawo nagpahimulos sa sukdanan sa kinabuhi nga wala damgoha sa iyang mga kagikanan. Sa laing bahin, ang atong siglo nakakita sa kinangil-arang mga gubat ug pipila sa kinangil-arang kabangisan sa tanang kasaysayan. Ang kauswagan sa katawhan​—bisan ang iyang padayon nga paglungtad​—gihulga sa pagdaghan sa populasyon, sa suliran sa kahugaw, ug sa usa ka halapad, internasyonal nga tinapok sa nukleyar, biyolohikal, ug kemikal nga mga hinagiban. Ngano ang ika-20 ka siglo lahi kaayo sa nag-unang kasiglohan?

1. (Ilakip ang introduksiyon.) (a) Sa unsang paagi ang ika-20 ka siglo lahi gikan sa nag-unang mga siglo? (b) Unsa ang makatabang kanato sa pagsabot ngano ang atong mga panahon labihan ka lahi?

ANG tubag niining pangutana maylabot sa usa ka talagsaong tagna sa Bibliya nga nakita nimo nga natuman. Kini usa ka tagna nga gilitok mismo ni Jesus ug, gawas nga naghatag pruweba sa pagkadinasig sa Bibliya, nagpakita nga kita nagkinabuhi haduol na sa mismo dramatikong mga kausaban sa talan-awon sa kalibotan. Unsa kining tagnaa? Ug sa unsang paagi kita nahibalo nga kini nagakatuman?

Ang Dakong Tagna ni Jesus

2, 3. Unsang pangutana ang gisukot sa mga disipolo ni Jesus kaniya, ug asa nato makaplagan ang iyang tubag?

² Ang Bibliya nagtug-an kanato nga sa hapit na ang kamatayon ni Jesus, ang iyang mga disipolo naghisgot sa mga tinukod sa dakong templo sa Jerusalem; sila nahaylo sa ilang gidakuon ug sa dayag nga pagkadurable. Apan si Jesus miingon: “Nakita ninyo kining tanang mga butang? Sa pagkamatuod ako mag-ingon kaninyo, Sa bisan unsang paagi walay usa ka bato nga napatong sa usa ka bato ang dili pagatumpagon.”​—Mateo 24:​1, 2.

³ Lagmit nahingangha ang mga disipolo ni Jesus sa iyang mga pulong ug sa ulahi mianha kaniya alang sa dugang kasayuran, nga nag-ingon: “Tug-ani kami, Kanus-a man kining mga butang mahitabo, ug unsa man ang ilhanan sa imong presensiya ug sa kataposan sa sistema sa mga butang?” (Mateo 24:3) Ang tubag ni Jesus makaplagan sa nahabilin nga bahin sa Mateo mga kapitulo 24 ug 25. Ang iyang mga pulong girekord, usab, sa Marcos kapitulo 13 ug sa Lucas kapitulo 21. Kini tataw mao ang labing importante nga tagna nga gilitok ni Jesus samtang dinhi siya sa yuta.

4. Mahitungod sa unsang nagkalainlaing butang nangutana ang mga disipolo ni Jesus?

⁴ Sa pagkamatuod, ang mga disipolo ni Jesus nangutana kapin pa sa usa ka butang. Nahauna, sila nagbangon sa pangutana: “Kanus-a man kining mga butang mahitabo?” nga mao, Kanus-a ang Jerusalem ug ang templo niini pagalaglagon? Dugang pa, buot nilang mahibaloan ang ilhanan nga magpasabot nga ang presensiya ni Jesus ingon nga Hari sa langitnong Gingharian sa Diyos misugod na ug nga ang kataposan niining sistema sa mga butang haduol na.

5. (a) Unsang unang katumanan ang anaa sa tagna ni Jesus, apan kanus-a ang iyang mga pulong makabaton sa ilang bug-os nga katumanan? (b) Sa unsang paagi gisugdan ni Jesus pagtubag ang pangutana sa mga disipolo?

⁵ Sa iyang tubag, gikonsiderar ni Jesus ang duha ka punto. Daghan sa iyang mga pulong aktuwal nga natuman balik sa unang siglo, sulod sa mga tuig nga mitultol ngadto sa makalilisang kalaglagan sa Jerusalem niadtong 70 K.P. (Mateo 24:​4-22) Apan ang iyang tagna magbaton ug mas dakong kahinungdanon sa ulahi, sa pagkamatuod sa atong kaugalingong mga adlaw. Unya, unsa ang giingon ni Jesus? Misugod siya pinaagi sa paglitok sa mga pulong nga girekord sa mga bersikulo 7 ug 8: “Ang nasod motindog batok sa nasod ug ang gingharian batok sa gingharian, ug adunay mga kanihit sa pagkaon ug mga linog sa nagkalainlaing mga dapit. Tanan kining mga butanga sinugdanan sa mga kasakit.”

6. Ang mga pulong ni Jesus sa Mateo 24:​7, 8 nagpahinumdom kanato sa unsang susamang tagna?

⁶ Tataw nga, ang presensiya ni Jesus ingon nga langitnong Hari pagatiman-an sa dakong kaguliyang sa yuta. Kini gilig-on sa usa ka susamang tagna nga makaplagan sa basahon sa Pinadayag: ang panan-awon sa upat ka magkakabayo sa Apokalipsis. (Pinadayag 6:​1-8) Ang nahauna niining mga magkakabayo naghulagway kang Jesus mismo ingon nga madaogong Hari. Ang ubang mga magkakabayo uban sa ilang mga kabayo naghulagway sa mga hitabo sa yuta nga magtimaan sa sinugdan sa paghari ni Jesus: gubat, gutom, ug ahat nga kamatayon pinaagi sa nagkalainlaing mga ahente. Nakita ba nato kining duha ka tagna nga natuman karon?

Gubat!

7. Unsa ang matagnaong gihulagwayan sa pagkabayo sa ikaduhang magkakabayo sa Apokalipsis?

⁷ Atong tan-awon sila nga mas suod pa. Nahauna, si Jesus miingon: “Ang nasod motindog batok sa nasod ug gingharian batok sa gingharian.” Kini tagna mahitungod sa gubat. Ang ikaduha sa upat ka magkakabayo sa Apokalipsis yanong naghulagway sa gubat. Mabasa nato: “Ang lain migula, usa ka kabayo nga kolor-kalayo; ug sa usa nga nagkabayo niini gitugotan ang pagkuha sa kalinaw gikan sa yuta sa pagkaagi nga sila magpinatyanay sa usa ug usa; ug ang usa ka dakong espada gihatag kaniya.” (Pinadayag 6:4) Karon, ang katawhan nag-away na ug mga gubat sulod sa mga linibo ka tuig. Ngano, nan, kining mga pulong magbaton ug linain nga kahinungdanon sa atong adlaw?

8. Nganong magdahom kita sa gubat ingon nga usa ka talagsaong bahin sa ilhanan?

⁸ Hinumdomi nga ang gubat sa iyang kaugalingon dili mao ang ilhanan sa presensiya ni Jesus. Ang ilhanan gilangkoban sa tanan nga mga detalye sa tagna ni Jesus nga mahitabo sa susamang hugna sa panahon. Apan ang gubat mao ang unang butang gihisgotan, busa magdahom kita nga kining bahina matuman sa usa ka talagsaong paagi nga makadapit sa atong pagtagad. Ug ang tagsatagsa mag-admiter nga ang mga gubat niining ika-20 ka siglo walay kasama sa tanan nangaging kasaysayan.

9, 10. Sa unsang paagi ang mga tagna mahitungod sa gubat gisugdan pagkatuman?

⁹ Pananglitan, walay nag-unang mga gubat​—bisan pa mapintas ug malaglagon​—ang nakaduol sa pagkamalaglagon sa duha ka gubat sa kalibotan sa ika-20 ka siglo. Aw, ang nahaunang gubat sa kalibotan sa kaulahian nakaangin sa mga 14 ka milyon, mas daghan pa sa entirong populasyon sa daghang mga yuta. Sa pagkamatuod, “gitugotan ang pagkuha sa kalinaw gikan sa yuta sa pagkaagi nga sila magpinatyanay sa usa ug usa.”

¹⁰ Sumala sa tagna, “ang usa ka dakong espada gihatag” sa magubaton ikaduhang magkakabayo sa Apokalipsis. Sa unsang paagi nagpadapat kana? Niini: Ang mga hinagiban sa gubat mas pa nga makapatay. Sinangkapan uban sa tanke, sa ayroplano, sa makamatay hilo nga gas, sa mga submarino, ug sa artileriya nga makapabuto sa mga kanyon latas sa daghang mga milya, ang tawo nahimong mas batid sa pagpatay sa iyang isigkatawo. Ug sukad sa nahaunang gubat sa kalibotan ang “dakong espada” nahimong mas malaglagon pa​—tungod sa paggamit sa maong mga butang sama sa mga komunikasyon sa radyo, radar, gamhanang mga riple, mga hinagiban nga bakteryolohikal ug kemikal, mga igpasirit ug kalayo, napalm, bag-ong mga tipo sa bomba, mga interkontinental ballistic missile, nukleyar nga mga submarino, abante nga mga ayroplano, ug dakong mga bapor de guerra.

“Sinugdanan sa mga Kasakit”

11, 12. Sa unsang paagi ang nahaunang gubat sa kalibotan yanong “sinugdanan sa mga kasakit”?

¹¹ Ang unang mga bersikulo sa tagna ni Jesus nagtiklop uban sa mga pulong: “Kining mga butanga sinugdanan sa mga kasakit.” Matuod kini mahitungod sa nahaunang gubat sa kalibotan. Ang kataposan niini niadtong 1918 wala magdalag dayong kalinaw. Wala madugay kini gisundan sa limitado apan mananapon nga mga aksiyon militar sa Etiopia, Libya, Espanya, Rusya, Indiya, ug sa ubang kayutaan. Unya miabot ang makalilisang ikaduhang gubat sa kalibotan, nga miangkon sa mga 50 ka milyon ka biktima nga militar ug sibilyan.

¹² Dugang pa, walay sapayan sa matag panahon nga mga sabotsabot sa kalinaw ug sa mga pagpaurong sa away, ang katawhan sa gihapon nagapakiggubat. Niadtong 1987 kini gitaho nga 81 ka dakong gubat ang gibugno sukad sa 1960, nga nagpatay sa 12,555,000 ka lalaki, babaye, ug kabataan. Ang tuig 1987 nakakita sa dugang mga gubat nga gibugno kay sa bisan unsang nag-unang tuig sa girekord nga kasaysayan.¹ Dugang pa, ang pagpangandam ug gastos militar, nga karon mokabat na sa $1,000,000,000,000 matag tuig, nakapahiwi sa ekonomiya sa kalibotan.² Ang tagna ni Jesus sa ‘nasod nga motindog batok sa nasod ug sa gingharian batok sa gingharian’ sa pagkamatuod nagakatuman. Ang mapula nga kabayo sa gubat nagpadayon sa iyang mabangis nga pagkabayo latas sa yuta. Apan kumosta na man ang ikaduhang bahin sa ilhanan?

Mga Kanihit sa Pagkaon!

13. Unsang makapasubong mga hitabo ang gitagna ni Jesus, ug sa unsang paagi ang panan-awon sa ikatulong magkakabayo sa Apokalipsis nagpaluyo sa iyang tagna?

¹³ Si Jesus mitagna: “Ug adunay mga kanihit sa pagkaon . . . sa nagkalainlaing mga dapit.” Tagda kon sa unsang paagi kini harmonya uban sa pagkabayo sa ikatulo sa upat ka magkakabayo sa Apokalipsis. Mahitungod kaniya mabasa nato: “Ug nakita ko, ug, tan-awa! usa ka maitom nga kabayo; ug ang usa nga nagkabayo niini may usa ka pares sa timbangan sa iyang kamot. Ug nadungog ko ang usa ka tingog nga daw sa taliwala sa upat ka buhi nga binuhat nga nagaingon: ‘Usa ka litro nga trigo alang sa usa ka denario, ug tulo ka litro nga sebada alang sa usa ka denario; ug ayaw unsaa ang lana nga olibo ug ang bino.’” (Pinadayag 6:​5, 6) Oo, labihang mga kanihit sa pagkaon!

14. Unsang dakong mga gutom sukad sa 1914 ang nagtuman sa tagna ni Jesus?

¹⁴ Posible ba kining tagna nagakatuman karon, samtang ang ubang kayutaan nakaangkon sa taas nga mga sukdanan sa kinabuhi? Ang usa ka pasiplat sa kalibotan sa linangkob wala magbilin ug duda mahitungod sa tubag. Sa kasaysayan, ang mga gutom gipahinabo sa mga gubat ug natural nga mga katalagman. Dili makapatingala, nan, nga ang atong siglo, nga nakabaton ug daghan sa pahat niini sa mga kalisdanan ug mga gubat, gihampak sa masubsob sa mga gutom. Daghang mga bahin sa yuta ang nag-antos sa maong mga katalagman sukad sa 1914. Ang usa ka report nagtala sa kapin sa 60 ka dakong gutom sukad sa 1914, sa mga lugar nga magkalagyo ra kaayo sama sa Gresya, sa Holanda, sa U.S.S.R., Nigeria, Chad, Chile, Peru, Bangladesh, Bengal, Kampuchea, Etiopia, ug Hapon.³ Ang pipila niining mga gutom naglungtad sa daghang mga tuig ug nagpahinabo sa minilyon ka kamatayon.

15, 16. Unsang ubang mga kanihit sa pagkaon ang sa pagkamatuod malaglagon karon?

¹⁵ Bisan pa ang grabe nga mga gutom sagad magbaton ug kanat nga publisidad, tapos sa pipila ka panahon mahanaw sila ug ang mga buhi mamalik ngadto sa normal nga kinabuhi. Bisan pa, ang lain mas matilimad-anon nga matang sa kanihit sa pagkaon naugmad niining ika-20 ka siglo. Kini dili kaayo dramatiko ug busa sagad ditagdon. Apan kini nagpadayon tuig ngadto sa laing tuig. Kini ang grabe nga hampak sa malnutrisyon nga nag-apektar ngadto sa ikalimang bahin sa populasyon sa atong planeta ug nagpatay taliwala sa 13 ngadto sa 18 ka milyon ka tawo matag tuig.⁴

¹⁶ Sa ato pa, kining matang sa kakulang sa pagkaon makanunayong nagpatay sulod sa duha ka adlaw sa samang gidaghanon sa mga tawo nga gipatay sa bomba atomika sa Hiroshima. Sa pagkamatuod, matag duha ka tuig, mas daghang mga tawo ang mamatay gikan sa mga epekto sa gutom kay sa tapo nga gidaghanon sa mga sundalo nga namatay sa Gubat sa Kalibotan I ug sa Gubat sa Kalibotan II. Aduna ba ing “mga kanihit sa pagkaon . . . sa nagkalainlaing mga dapit” sukad sa 1914? Oo, aduna!

Mga Linog

17. Unsang malaglagong linog ang nahitabo wala madugay tapos sa 1914?

¹⁷ Niadtong Enero 13, 1915, sa dihang ang nahaunang gubat sa kalibotan pipila pa lamang ka bulan, ang usa ka linog miuyog sa Abruzzi, Italya, ug nagkalas sa kinabuhi sa 32,610 ka tawo. Kining dakong katalagman nagpahinumdom kanato nga ang mga gubat ug mga kanihit sa pagkaon sa panahon sa presensiya ni Jesus pagaduyogan sa lain pa: “Adunay . . . mga linog sa nagkalainlaing mga dapit.” Sama sa gubat ug sa gutom, ang linog sa Abruzzi “sinugdanan sa mga kasakit” lamang.a

18. Sa unsang paagi ang tagna ni Jesus mahitungod sa mga linog natuman?

¹⁸ Ang ika-20 ka siglo usa ka siglo sa mga linog, ug salamat sa kaugmaran sa mga paagi sa mga balita, ang tanang katawhan nasinati kaayo sa kalaglagan nga gipahinabo nila. Sa paghisgot lamang sa pipila, ang 1920 nasinati sa 200,000 nga namatay sa usa ka linog sa Tsina; niadtong 1923, mga 99,300 ang namatay sa usa ka linog sa Hapon; niadtong 1935, ang laing linog nagpatay sa 25,000 sa kon unsa karon ang Pakistan, samtang 32,700 ang namatay sa Turkiya niadtong 1939. Dunay 66,800 ang naangin sa usa ka linog sa Peru niadtong 1970. Ug niadtong 1976, mga 240,000 (o, sumala sa pipila ka tinubdan, 800,000) ang namatay sa Tangshan, Tsina. Bag-o pa, niadtong 1988, dunay 25,000 ang namatay sa usa ka kusog nga linog sa Armenia.b Sa pagkamatuod, “mga linog sa nagkalainlaing mga dapit”!⁶

“Makamatay nga Hampak”

19. Unsang dugang detalye sa ilhanan ang gitagna ni Jesus ug gihulagwayan sa ika-upat nga makakabayo sa Apokalipsis?

¹⁹ Ang laing detalye sa tagna ni Jesus maylabot sa balatian. Ang ebanghelista nga si Lucas, sa iyang talaan, nagrekord nga si Jesus nagtagna sa “mga kamatay sa nagkalainlaing mga dapit.” (Lucas 21:11) Kini usab harmonya uban sa matagnaong panan-awon sa upat ka magkakabayo sa Apokalipsis. Ang ika-upat nga magkakabayo ginganlan nga Kamatayon. Siya naghulagway sa ahat nga kamatayon tungod sa pipila ka hinungdan, lakip ang “makamatay nga hampak ug . . . mga mapintas nga mananap sa yuta.”​—Pinadayag 6:8.

20. Unsang talagsaong epidemya ang bahin nga katumanan sa tagna ni Jesus mahitungod sa mga peste?

²⁰ Balik niadtong 1918 ug 1919, kapin sa 1,000,000,000 ka tawo ang nasakit sa trangkaso Espanyol, ug kapin sa 20,000,000 ang namatay. Ang sakit nagkalas ug mas daghang kinabuhi kay sa dakong gubat mismo.⁷ Ug ang “makamatay nga hampak,” o ‘peste,’ nagpadayon sa pagsakit niining kaliwatan, walay sapayan sa daghan kahibudnganang mga abanse sa medisina. Ngano kini? Alang sa usa ka butang, ang mas pobre nga mga yuta wala kanunay magpahimulos sa mga benepisyo sa siyentipikonhong pag-uswag. Ang pobre nga katawhan mag-antos ug mamatay sa mga balatian nga mahimong matambalan kon mas daghang salapi pa unta ang mabatonan.

21, 22. Sa unsang paagi ang katawhan sa dato nga kayutaan ug sa pobre nga kayutaan nag-antos sa “makamatay nga hampak”?

²¹ Busa, mga 150 ka milyon ka tawo libot sa kalibotan ang nag-antus sa malarya. Mga 200 ka milyon ang natakdan sa snail fever. Ang Chagas’ disease nagsakit sa mga napulo ka milyon ka tawo. Mga 40 ka milyon ang nag-antos sa river blindness. Ang grabe nga mga kalibanga nagpatay sa minilyon ka kabataan matag tuig.⁸ Ang tuberkulosis ug sanla sa gihapon usa ka dakong suliran sa kahimsog. Sa talagsaon, ang pobre niining kalibotan nag-antos sa ‘mga peste sa nagkalainlaing mga dapit.’

²² Apan mao usab ang dato. Ang trangkaso, pananglitan, nagsakit sa dato ug pobre nga managsama. Niadtong 1957 ang usa ka matang sa trangkaso nagpahinabo sa 70,000 ka kamatayon sa Tinipong Bansa lamang. Sa Alemanya gibanabana kini nga usa ka tawo sa unom ang sa kaulahian mag-antos sa kanser.⁹ Ang mga balatian nga gipasa pinaagi sa sekso usab nagdam-ag sa dato ug sa pobre. Ang gonorrhea, ang labing sagad gitaho makatakod nga balatian sa Tinipong Bansa, nagsakit sa labing daghan 18.9 porsiyento sa populasyon sa pipila ka bahin sa Aprika.¹⁰ Ang sipilis, chlamydia, ug herpes sa kinatawo mao ang pipila sa uban kanat gipasa pinaagi sa sekso nga “mga peste.”

23. Unsang “makamatay nga hampak” ang bag-o pa nakabihag sa mga ulohan?

²³ Sa bag-o pang mga tuig, ang “makamatay nga hampak” sa AIDS nalakip na sa listahan sa “mga peste.” Ang AIDS usa ka makalilisang nga balatian sanglit, hangtod niining pagsulat, walay makita nga tambal, ug ang gidaghanon sa mga biktima niini nagpadayon sa pagtubo. Si Dr. Jonathan Mann, direktor sa Linaing Programa sa WHO (Organisasyon sa Kahimsog sa Kalibotan) sa AIDS, nagkanayon: “Kami usab nagbanabana nga adunay mga lima ngadto sa 10 ka milyon ka tawo sa kalibotan karon ang natakdan sa human immunodeficiency virus (HIV).”¹¹ Sumala sa usa ka gipatik nga banabana, ang virus sa AIDS moataki sa bag-ong biktima matag minuto. Sa pagkamatuod “makamatay nga hampak”! Apan kumosta na man ang tagna mahitungod sa kamatayon pinaagi sa mapintas nga mga mananap?

“Ang Mapintas nga mga Mananap sa Yuta”

24, 25. (a) Sa unsang matang sa ‘mapintas nga mananap’ nagtumong ang manalagna Ezequiel? (b) Unsa ang giingon ni Jesus mahitungod sa “mapintas nga mga mananap” nga aktibo sa yuta sulod sa iyang presensiya?

²⁴ Ang kamatuoran mao, kon ang mapintas nga mga mananap hisgotan niining mga adlaw sa mga pamantalaan, kini tungod kay ang pipila ka klase nameligro o hapit nang mahanaw. “Ang mapintas nga mga mananap sa yuta” labi pang gihulga sa mga tawo kay sa mga tawo nga gihulga nila. Walay sapayan niini, sa pipila ka kayutaan ang mapintas nga mga mananap, sama sa mga tigre sa Indiya, sa gihapon padayon nga naningil sa tawhanong mga kinabuhi.

²⁵ Ang Bibliya, bisan pa, nagdapit sa atong pagtagad sa laing matang sa mapintas nga mananap nga nagpahinabo sa matuod nga kakuyaw sa bag-o pang mga tuig. Ang manalagna Ezequiel nagtandi sa mabangis nga mga tawo sa mapintas nga mga mananap sa dihang miingon siya: “Ang iyang mga prinsipe sa iyang taliwala sama sa mga lobo nga nagaluok sa tukbonon sa pag-ula sa dugo, sa paglaglag sa mga kalag alang sa katuyoan nga makakuhag dili matarung nga ganansiya.” (Ezequiel 22:27) Sa dihang siya nagtagna sa “pag-uswag sa pagkamalapason,” si Jesus, sa epekto, nag-ingon nga ang maong “mapintas nga mga mananap” mahimong aktibo sa yuta sa panahon sa iyang presensiya. (Mateo 24:12) Ang magsusulat sa Bibliya nga si Pablo nagdugang nga sa “kataposang mga adlaw” ang mga tawo mahimong “mga mahigugmaon sa salapi . . . walay pagpugong sa kaugalingon, mabangis, walay gugma sa pagkamaayo.” (2 Timoteo 3:​1-3) Mao ba kana ang kaso sukad sa 1914?

26-28. Unsang mga taho libot sa kalibotan ang nagpakita nga ang kriminal “mapintas nga mga mananap” nag-ukoy sa yuta?

²⁶ Mao gayod. Kon nagpuyo ka sa bisan hain dakong siyudad sa yuta, nahibalo ka na niini. Apan kon nagduda ka niini, palandonga lamang ang mosunod bag-ong mga kinutlo sa pamantalaan. Gikan sa Colombia: “Sa miaging tuig ang kapolisan nagrekord . . . ug mga 10,000 ka pagbuno ug 25,000 ka armadong pagpanulis.” Gikan sa Victoria, Australia: “Dakong Lukso sa Dakong Krimen.” Gikan sa Tinipong Bansa: “Ang Pagpamatay sa New York Nagpadulong sa Usa ka Rekord nga Gitas-on.” “Ang Detroit nagpuli sa Gary, Ind., sa miaging tuig ingon nga dakong siyudad uban sa kinatas-ang tanto sa pagbuno sa nasod​—58 matag 100,000 ka lumulupyo.”

²⁷ Gikan sa Zimbabwe: “Ang pagbuno sa mga batang masuso nakadangat sa krisis nga gidakuon.” Gikan sa Brazil: “Daghan ang krimen dinhi, ug daghan ang nagdalag hinagiban, nga ang balita sa kapintas dili na karon makapaukyab.” Gikan sa New Zealand: “Ang seksuwal nga pag-ataki ug mapintas nga krimen nagpadayon nga usa ka pangunang kabalaka sa kapolisan.” “Ang nibel sa kapintas sa mga taga-New Zealand nganha sa usa ug usa mahimo lamang ikahubit nga linuug.” Gikan sa Espanya: “Ang Espanya naglayog uban sa nagtubong suliran sa krimen.” Gikan sa Italya: “Ang Sicilian nga Mafia, tapos nasango, nagbalik sa balod sa pagpamatay.”

²⁸ Kini usa lamang ka diyotay nga panig-ingnan sa mga taho sa pamantalaan nga nagpadayag dayon nang pagpatik niining basahon. Sa pagkamatuod, ang “mapintas nga mga mananap” nag-ukoy sa yuta, nga nagpahinabo sa katawhan sa pagpangurog alang sa ilang kahilwasan.

Pagwali sa Maayong Balita

29, 30. Unsa ang relihiyosong kahimtang sa Kakristiyanohan, sa katumanan sa tagna ni Jesus?

²⁹ Kumosta ang relihiyon sulod niining malisod nga panahon sa presensiya ni Jesus? Sa usa ka bahin, si Jesus nagtagna nga adunay pag-uswag sa relihiyosong kalihokan: “Daghang mini nga mga manalagna ang motungha ug magpahisalaag sa daghan.” (Mateo 24:11) Sa laing bahin, siya nagtagna nga sa Kakristiyanohan sa katibuokan, ang interes sa Diyos anaa sa kinaubsan. “Ang gugma sa dakodakong gidaghanon mabugnaw.”​—Mateo 24:12.

³⁰ Kini sa pagkamatuod naghubit kon unsa ang nagakahitabo karon sa Kakristiyanohan. Sa usa ka bahin, ang pangunang mga simbahan bisan diin napakyas tungod sa kakulang sa pagpaluyo. Sa kanhi kusganon Protestante nga kayutaan sa amihanang Europa ug Inglaterra, ang relihiyon halos patay na. Sa samang panahon, ang Simbahang Katoliko nag-antos sa kakulang sa mga pari ug sa nagkakupos nga pagpaluyo. Sa laing bahin, adunay mga pagsulbong sa pundokpundok relihiyosong mga elemento. Ang mga kulto nga gipasukad sa mga relihiyon sa Silangan nagdaghan, samtang ang hakog nga mga ebanghelista sa telebisyon naghukhuk sa minilyon ka dolyar.

31. Unsa ang gitagna ni Jesus nga nagtabang pagpaila sa matuod nga mga Kristohanon karon?

³¹ Bisan pa, kumosta na man ang matuod nga Kristiyanidad, ang relihiyon nga gisugdan ni Jesus ug giwali sa iyang mga apostol? Kini sa gihapon maglungtad sulod sa presensiya ni Jesus, apan sa unsang paagi kini mailhan? Adunay pipila ka butang nga nagpaila sa matuod nga Kristiyanidad, ug ang usa gihisgotan sa dakong tagna ni Jesus. Ang matuod nga mga Kristohanon okupado sa usa ka tibuok kalibotan nga bulohaton sa pagwali. Si Jesus mitagna: “Ug kining maayong balita sa gingharian igawali ngadto sa tanan gipuy-an nga yuta alang sa usa ka pagpamatuod sa tanang mga nasod; ug unya magaabot ang kataposan.”​—Mateo 24:14.

32. Unsang grupo lamang ang nakatuman sa tagna ni Jesus nga girekord sa Mateo 24:14?

³² Kining pagwali nagakahitabo karon sa usa ka dakong gilapdon! Karong adlawa, ang relihiyosong grupo nga gitawag mga Saksi ni Jehova nagbuhat sa labihan ka kusganong kalihokan sa pagwali sa kasaysayan sa Kristiyanidad. (Isaias 43:​10, 12) Balik niadtong 1919, samtang ang mahunahunaon sa politika pangunang mga relihiyon sa Kakristiyanohan nagpaluyo sa alaot nga Liga sa Kanasoran, ang mga Saksi ni Jehova nangandam alang niining globonhong kampanya sa pagwali.

33, 34. Ngadto sa unsang gilapdon ang maayong balita sa Gingharian giwali na sa tibuok kalibotan?

³³ Dunay mga 10,000 lamang ka Saksi balik niadto, apan sila nahibalo nga kinahanglan buhaton ang bulohaton. Sa kaisog, sila nagpaigo sa katungdanan sa pagwali. Nakaamgo sila nga ang klerigo-layko nga pagbahin sukwahi sa mga sugo sa Bibliya ug sa apostolikanhong sundanan. Busa tanan sila, ngadto sa kataposan nga indibiduwal, nagtuon unsaon sa pagpakigsulti sa ilang mga silingan mahitungod sa Gingharian sa Diyos. Sila nahimong usa ka organisasyon sa mga magwawali.

³⁴ Samtang nagpadayon ang panahon, kining mga magwawali nag-antos sa labihan nga pagsupak. Sa Europa, sila gisupak sa nagkalainlaing matang sa mga rehimen nga totalitaryo. Sa Tinipong Bansa ug sa Canada, nag-atubang sila sa mga hagit nga legal ug sa aksiyon sa magubtanong panon. Sa ubang kayutaan, sila nanginahanglan sa pagbuntog sa panatiko relihiyoso nga pagpihig ug sa mapintas nga paglutos sa malupigong mga diktador. Sa bag-o pang mga tuig, sila usab nanginahanglan sa pagsukol sa espiritu sa pagduda ug sa pagpatuyang sa kaugalingon nga naugmad. Apan sila nakalahutay ngadto sa punto diin, karon, anaa nay kapin sa tulo ug tunga ka milyon kanila sa 212 ka kayutaan. Sukad masukad wala pa gayod ang maayong balita sa Gingharian giwali sa maong kalapdon​—usa ka makapaalinggat nga katumanan niining bahin sa ilhanan!

Unsa ang Kahulogan Niining Tanan?

35. (a) Sa unsang paagi ang katumanan sa tagna karon nagtabang sa pagpasundayag sa langitnong pagkadinasig sa Bibliya? (b) Unsa ang kahulogan sa katumanan sa ilhanan nga gihatag ni Jesus alang sa atong adlaw?

³⁵ Walay duda nga kita nakakita sa katumanan sa dakong ilhanan nga gihatag ni Jesus. Kining kamatuoran nagdugang sa ebidensiya nga ang Bibliya sa pagkamatuod gidasig sa Diyos. Walay tawo ang makaarang sa pagtagna nga abante kaayo sa mga hitabo nga mahitabo sulod niining ika-20 ka siglo. Dugang pa, ang katumanan sa ilhanan nagkahulogan nga kita nagkinabuhi sa panahon sa presensiya ni Jesus ug sa kataposan sa sistema sa mga butang. (Mateo 24:3) Unsa ang kahulogan niini? Unsa ang nalangkit sa presensiya ni Jesus? Ug unsa ang sistema sa mga butang nga nagakatapos? Sa pagtubag niining mga pangutana, nanginahanglan kita sa pagpalandong sa lain kusganong ebidensiya sa pagkadinasig sa Bibliya: ang talagsaon suludnong harmonya niini. Atong hisgotan kini sa mosunod ug tan-awon sa unsang paagi ang pangunang tema sa Bibliya bisan karon nagakahiduol sa makapataha nga sangkoanan.

[Mga footnote]

Kapitulo 11

Ang Bug-os nga Harmonya sa Bibliya

Handurawa ang usa ka basahonan sa 66 ka basahon nga gisulat sa mga 40 ka nagkalainlaing tawo latas sa usa ka hugna sa panahon sa 1,600 ka tuig. Tulo ka pinulongan ang gigamit sa mga magsusulat kinsa nagpuyo sa pipila ka kayutaan. Ang tanang mga magsusulat adunay nagkalainlaing mga personalidad, mga abilidad, ug mga kagikanan. Apan sa dihang ang mga basahon nga gisulat nila sa kaulahian gitigom pagtingob, kini nahitabo nga, sa pagkamatuod, sila naglangkob lamang sa usa ka dakong basahon nga nagsunod sa usa ka pasukaranang tema gikan sa sinugdan hangtod sa kataposan. Malisod kana handurawon, dili ba? Apan, ang Bibliya mao kanang basahonan.

1. (Ilakip ang introduksiyon.) Unsang kahibudnganang harmonya ang nagpamatuod sa kamatuoran nga ang Bibliya gidasig sa Diyos?

WALAY matinud-anon nga estudyante ang mapakyas nga madani sa kamatuoran nga ang Bibliya, bisan pa usa ka katigoman sa nagkalainlaing mga basahon, usa ka hiniusa nga produksiyon. Kini nahiusa sa pagkaagi nga, gikan sa sinugdan hangtod sa kataposan, kini nagpasiugda sa pagsimba sa usa lamang ka Diyos kansang mga kinaiya bisan kanus-a dili mausab, ug ang tanang mga basahon niini nag-ugmad sa usa ka nagpatigbabaw nga tema. Kining tibuok nga harmonya maoy gamhanan nga ebidensiya nga ang Bibliya, sa pagkamatuod, mao ang Pulong sa Diyos.

2, 3. Unsang tagna nga gilitok sa Eden ang naghatag pasukaranan alang sa paglaom, ug unsang mga sirkumstansiya ang nagtultol sa paglitok sa maong tagna?

² Ang pasukaranang tema sa Bibliya gipaila sa unang mga kapitulo sa mismo unang basahon niini, ang Genesis. Didto, mabasa nato nga ang atong unang mga ginikanan, sila Adan ug Eva, gilalang nga hingpit ug gipahaluna sa paraiso nga tanaman, ang Eden. Si Eva, bisan pa, giduol sa usa ka bitin nga mihagit sa pagkamatarung sa mga balaod sa Diyos ug nagdani kaniya uban sa malansisong mga bakak sa kurso sa pagpakasala. Si Adan, misunod kaniya ug usab nagsupak sa Diyos. Ang resulta? Silang duruha gipalagpot sa Eden ug gihukman sa kamatayon. Karon kita nag-antos sa mga resulta nianang unang pag-alsa. Kitang tanan nakapanunod sa sala ug kamatayon gikan sa atong unang mga ginikanan.​—Genesis 3:​1-7, 19, 24; Roma 5:12.

³ Nianang masubo nga panahon, bisan pa, ang Diyos naglitok sa usa ka tagna nga naghatag pasukaranan alang sa paglaom. Ang tagna gilitok ngadto sa bitin, apan kini gilitok nga nadunggan nila Adan ug Eva aron nga sila makasugilon niini ngadto sa ilang kabataan. Ania ang giingon sa Diyos: “Akong ibutang ang panagkaaway taliwala kanimo ug sa babaye ug taliwala sa imong binhi ug sa iyang binhi. Siya magasamad kanimo sa ulo ug ikaw magasamad kaniya sa tikod.”​—Genesis 3:​15; Roma 8:​20, 21.

4. Unsang mga sumasalmot ang gihisgotan sa tagna ni Jehova sa Eden, ug sa unsang paagi sila maglihok sa usa ug usa latas sa kasiglohan?

⁴ Matikdi ang upat ka sumasalmot nga gihisgotan niining tema nga bersikulo: ang bitin ug ang binhi niini maingon man sa babaye ug sa iyang binhi. Kining mga sumasalmot mao ang pangunang mga magdudula sa mga hitabo sulod sa kaliboan ka tuig nga umaabot. Ang hugot nga panagkaaway molungtad taliwala sa babaye ug sa iyang binhi sa usa ka bahin ug sa bitin ug sa iyang binhi sa pikas. Kining panagkaaway molakip sa padayon nga panagsangka taliwala sa matuod nga pagsimba ug sa bakak, sa matarung nga kagawian ug sa pagkadaotan. Sa usa ka panahon, ang bitin makabaton ug daw bintaha sa dihang kini magsamad sa tikod sa binhi sa babaye. Sa kaulahian, bisan pa, ang binhi sa babaye magdugmok sa ulo sa bitin, ug ang Diyos mismo mabindikar sa dihang ang tanang timailhan nianang orihinal nga pag-alsa mawagtang na.

5. Sa unsang paagi kita nahibalo nga dili si Eva ang babaye sa tagna?

⁵ Kinsa ang babaye ug kinsa ang bitin? Ug kinsa ang ilang mga binhi? Sa dihang si Eva nakabaton sa iyang unang anak nga lalaki, si Cain, siya nagtuwaw: “Ako nakabaton ug usa ka lalaki uban sa panabang ni Jehova.” (Genesis 4:1) Lagmit siya nagbati nga siya ang babaye sa tagna ug nga kining anak nga lalaki mao ang mapamatud-an nga binhi. Si Cain, bisan pa, duna sa usa ka daotang espiritu susama nianang sa bitin. Nahimo siya nga usa ka mamumuno, nga nagpatay sa iyang kaugalingon manghod nga lalaki si Abel. (Genesis 4:8) Tataw, nga ang tagna dunay mas lalom, simboliko nga kahulogan nga ang Diyos lamang ang makapatin-aw. Ug kini iyang gibuhat, anam-anam sa usa ka panahon. Ang tanang 66 ka basahon sa Bibliya nag-amot sa usa o niana nga paagi sa pagbutyag sa kahulogan niini, ang unang tagna sa Bibliya.

Kinsa ang Bitin?

6-8. Unsang mga pulong ni Jesus ang nagtabang kanato sa pag-ila sa gahum luyo sa bitin? Ipatin-aw.

⁶ Una, kinsa ang bitin nga gihisgotan sa Genesis 3:15? Ang talaan nag-ingon nga ang literal nga bitin miduol kang Eva sa Eden, apan ang literal nga mga bitin dili makasulti. Duna gayod ing pipila ka gahum luyo nianang bitin, nga nagpahinabo niini sa pagbuhat sa kon unsa ang gibuhat niini. Unsa kanang gahum? Niadto lang sa unang siglo sa atong Kumong Panahon, sa dihang si Jesus nagbuhat sa iyang ministeryo dinhi sa yuta, nga tataw nga naila kon kinsa kanang gahum.

⁷ Sa usa ka okasyon, si Jesus nagsulti uban sa pipila nagpakamatarung sa kaugalingon Hudiyo relihiyosong mga lider kinsa nangandak nga sila mga anak ni Abraham. Apan, sila dili matarog nga supak sa kamatuoran nga giwali ni Jesus. Busa si Jesus miingon kanila: “Kamo gikan sa inyong amahan ang Yawa, ug buot kamo magbuhat sa mga tinguha sa inyong amahan. Kanang usa maoy usa ka mamumuno sa dihang siya nagsugod, ug siya wala magpabilin nga malig-on sa kamatuoran, tungod kay ang kamatuoran wala kaniya. Kon siya nagasulti sa bakak, siya nagasulti sumala sa iyang kaugalingon nga kinaiya, tungod kay siya usa ka bakakon ug ang amahan sa bakak.”​—Juan 8:44.

⁸ Ang mga pulong ni Jesus kusganon ug deretso sa punto. Siya naghulagway sa Yawa nga “usa ka mamumuno” ug “ang amahan sa bakak.” Karon, ang mismo unang girekord nga mga bakak mao kadtong gilitok sa bitin sa Eden. Kon kinsa man ang naglitok niadtong mga bakak sa pagkamatuod mao “ang amahan sa bakak.” Dugang pa, ang maong mga bakak misangpot sa kamatayon nila Adan ug Eva, nga naghimo nianang karaang bakakon nga mamumuno. Dayag, nan, nga ang gahum luyo sa bitin sa Eden mao si Satanas nga Yawa, ug si Jehova sa pagkamatuod nagsulti kang Satanas nianang karaang tagna.

9. Sa unsang paagi naglungtad si Satanas?

⁹ Ang uban nangutana: Kon ang Diyos maayo, nganong gilalang niya ang linalang sama sa Yawa? Ang mga pulong ni Jesus nagtabang usab kanato sa pagtubag nianang pangutana. Nag-ingon si Jesus mahitungod kang Satanas: “[Siya] usa ka mamumuno sa dihang siya nagsugod.” Busa sa dihang si Satanas namakak kang Eva, mao kana ang panahon kanus-a siya nagsugod ingon nga Satanas​—gikan sa usa ka Hebreohanon nga pulong nga nagkahulogan “tigsukol.” Ang Diyos wala maglalang kang Satanas. Ang usa ka kanhi matinumanong manolonda nagtugot sa sayop nga tinguha nga maugmad sa iyang kasingkasing ug sa ingon siya nahimong Satanas.​—Deuteronomio 32:4; itandi ang Job 1:​6-12; 2:1-10; Santiago 1:​13-15.

Ang Binhi sa Bitin

10, 11. Sa unsang paagi si Jesus ug ang apostol Juan nagtabang kanato sa pag-ila sa binhi sa Bitin?

¹⁰ Unsa, bisan pa, sa ‘binhi [o kaliwat] sa bitin’? Ang mga pulong ni Jesus usab nagtabang kanato sa pagsulbad niining bahin sa tanghaga. Nag-ingon siya sa Hudiyo relihiyosong mga lider: “Kamo gikan sa inyong amahan ang Yawa, ug buot kamo magbuhat sa mga tinguha sa inyong amahan.” Kining mga Hudiyo mga kaliwat ni Abraham, sama sa ilang gipangandak. Apan ang ilang daotang kagawian naghimo kanila nga espirituhanong mga anak ni Satanas, ang nagmugna sa sala.

¹¹ Ang apostol Juan, nga nagsulat nganha na sa kataposan sa unang siglo, klaro nga nagpatin-aw kinsa ang sakop sa binhi sa Bitin, si Satanas. Nagsulat siya: “Siya kinsa nagapadayon sa sala nagagikan sa Yawa, kay ang Yawa nagapakasala gikan sa sinugdan. . . . Ang mga anak sa Diyos ug ang mga anak sa Yawa mailhan pinaagi niining kamatuoran: Ang tagsatagsa kinsa wala nagapadayon sa pagkamatarung wala nagagikan sa Diyos, ni siya nga wala nahigugma sa iyang igsoon.” (1 Juan 3:​8, 10) Dayag, nga ang binhi sa Bitin aktibo kaayo latas sa tanan tawhanong kasaysayan!

Kinsa ang Binhi sa Babaye?

12, 13. (a) Sa unsang paagi gibutyag ni Jehova kang Abraham nga ang binhi sa babaye magpadayag taliwala sa iyang mga kaliwat? (b) Kinsa ang nakapanunod sa saad mahitungod sa Binhi?

¹² Kinsa, nan, ‘ang binhi [o kaliwat] sa babaye’? Kini ang usa sa labing hinungdanon nga mga pangutana nga sukad gisukot, kay mao ang binhi sa babaye ang sa kaulahian magdugmok sa ulo ni Satanas ug magwagtang sa tanan daotang mga epekto sa orihinal nga pag-alsa. Balik sa ika-20 ka siglo W.K.P., ang Diyos nagbutyag sa usa ka dakong timailhan kon kinsa kining usa ngadto sa matinumanong lalaki nga si Abraham. Tungod sa dakong pagtuo ni Abraham, ang Diyos naghimo sa usa ka serye sa mga saad kaniya mahitungod sa anak nga matawo kaniya. Ang usa niini naghimo niining tataw nga ‘ang binhi sa babaye’ nga ‘magsamad sa ulo sa bitin’ magpadayag taliwala sa mga anak ni Abraham. Ang Diyos nag-ingon kaniya: “Ang imong binhi magapanag-iya sa ganghaan sa iyang mga kaaway. Ug pinaagi sa imong binhi ang tanang mga nasod sa yuta tino nga magapanalangin sa ilang kaugalingon tungod sa kamatuoran nga namati ka sa akong tingog.”​—Genesis 22:​17, 18.

¹³ Samtang nanlabay ang mga tuig, ang saad ni Jehova kang Abraham gisubli ngadto sa anak ni Abraham nga si Isaac ug ngadto sa iyang apo nga si Jacob. (Genesis 26:​3-5; 28:​10-15) Sa kaulahian, ang mga kaliwat ni Jacob nahimong 12 ka tribo, ug ang usa niadtong mga tribo, ang Juda, nakadawat sa usa ka linaing saad: “Ang setro dili pagakuhaon gikan kang Juda, ni ang barras sa pagkapangulo gikan sa taliwala sa iyang mga tiil, hangtod si Shilo magaabot; ug ang pagkamasinugtanon sa katawhan maiya.” (Genesis 49:10) Dayag, nga ang Binhi magpadayag sa tribo ni Juda.

14. Unsang nasod ang giorganisar aron mahimong andam alang sa pag-abot sa Binhi?

¹⁴ Sa kataposan sa ika-16 ka siglo W.K.P., ang 12 ka tribo sa Israel giorganisar ngadto sa usa ka nasod ingon nga espesyal nga katawhan sa Diyos. Alang niining katuyoan, ang Diyos naghimo sa usa ka solemne nga tugon uban kanila ug naghatag kanila sa usa ka kodigo sa balaod. Ang pangunang katarungan alang niini mao ang pag-andam sa usa ka katawhan alang sa pag-abot sa Binhi. (Exodo 19:​5, 6; Galacia 3:24) Sukad niadto, ang panagkaaway taliwala ni Satanas ug sa Binhi sa babaye nakita sa pagkamabatukon sa mga nasod ngadto sa piniling katawhan sa Diyos.

15. Unsang pangataposang timailhan ang gihatag kon hain nga pamilya taliwala sa mga kaliwat ni Abraham ang magpatungha sa Binhi?

¹⁵ Ang pangataposang timailhan kon hain nga pamilya ang magpatungha sa Binhi gihatag sa ika-11 ka siglo W.K.P. Nianang panahona, ang Diyos nagsulti sa ikaduhang hari sa Israel, si David, ug nagsaad nga ang Binhi magagikan sa iyang kaliwatan ug ang trono niining Usa “lig-on nga pagatukuron hangtod sa panahon nga walay katinoan.” (2 Samuel 7:​11-16) Sukad nianang punto padayon, ang Binhi nagakaigong ikaingon nga anak ni David.​—Mateo 22:42-45.

16, 17. Sa unsang paagi gihubit ni Isaias ang mga panalangin nga dad-on sa Binhi?

¹⁶ Sa mga tuig nga nagsunod, ang Diyos nagbangon ug mga manalagna sa paghatag dugang dinasig nga kasayuran mahitungod sa pag-abot sa Binhi. Pananglitan, sa ikawalong siglo W.K.P., si Isaias misulat: “Kay alang kanato ang usa ka bata natawo, alang kanato ang usa ka anak nga lalaki gihatag; ug ang prinsipinhon nga pagmando igatungtong sa iyang abaga. Ug ang iyang ngalan pagatawgon Kahibulongang Magtatambag, Diyos nga Makagagahum, Amahan nga Walay Kataposan, Prinsipe sa Pakigdait. Sa kauswagan sa prinsipinhon nga pagmando ug sa pakigdait walay kataposan, ibabaw sa trono ni David ug ibabaw sa iyang gingharian.”​—Isaias 9:​6, 7.

¹⁷ Si Isaias dugang nagtagna mahitungod niining Binhi: “Uban sa pagkamatarung siya magahukom sa mga kabos, ug uban sa katul-id siya magahatag ug pagbadlong alang sa mga maaghup sa yuta. . . . Ug ang lobo aktuwal nga magapuyo sulod sa usa ka panahon uban sa nating kordero, ug uban sa nating kanding ang leopardo mismo magahigda, ug ang nating baka ug ang balhibuon nating liyon ug ang maayong pagkapakaon nga mananap mag-ipon silang tanan . . . Dili sila magabuhat ug bisan unsang kadaot o magapahinabo sa bisan unsang pagkaguba sa tanan nakong balaan nga bukid; tungod kay ang yuta tino nga mapuno uban sa kahibalo kang Jehova sama sa mga tubig nga nagatabon sa mismong dagat.” (Isaias 11:​4-9) Pagkadatong mga panalangin ang dad-on niining binhi!

18. Unsang dugang kasayuran mahitungod sa Binhi ang girekord ni Daniel?

¹⁸ Sa ika-unom ka siglo wala pa ang atong Kumong Panahon, si Daniel nagrekord sa usa ka dugang tagna mahitungod sa Binhi. Siya nagtagna sa panahon kanus-a ang usa nga sama sa anak sa tawo magpadayag sa langit ug miingon nga “gihatag kaniya ang pagkamagmamando ug dignidad ug gingharian, aron nga ang mga katawhan, nasodnong mga grupo ug mga pinulongan tanan mag-alagad kaniya.” (Daniel 7:​13, 14) Busa ang nagasingabot nga Binhi magpanunod sa usa ka langitnong gingharian, ug ang iyang harianong awtoridad maglakip sa bug-os nga yuta.

Ang Tanghaga Nasulbad

19. Unsang papel, sumala sa gibutyag sa manolonda, ang dulaon ni Maria sa pag-abot sa Binhi?

¹⁹ Ang pag-ila sa Binhi sa kaulahian gibutyag sa banagbanag sa atong Kumong Panahon. Sa tuig 2 W.K.P., ang usa ka manolonda nagpakita sa usa ka batan-on Hudiyo nga babaye nga ginganlan ug Maria, kinsa usa ka kaliwat ni David. Ang manolonda nagtug-an kaniya nga siya magapanganak sa usa ka espesyal kaayo nga bata ug miingon: “Kining usa mahimong dako ug pagatawgon nga Anak sa Hataas Uyamut; ug si Jehova nga Diyos magahatag kaniya sa trono ni David nga iyang amahan, ug siya magamando ingon nga hari ibabaw sa balay ni Jacob hangtod sa kahangtoran, ug walay kataposan ang iyang gingharian.” (Lucas 1:​32, 33) Busa ang hataas nga pagpaabot alang sa “binhi” sa kaulahian matapos na.

20. Kinsa ang sinaad nga Binhi, ug unsang mensahe ang iyang giwali sa Israel?

²⁰ Sa tuig 29 K.P. (petsa nga gipunting dugay na nga abante ni Daniel), si Jesus gibawtismohan. Unya ang balaang espiritu mikunsad kaniya, ug ang Diyos nag-ila kaniya ingon nga iyang Anak. (Daniel 9:​24-27; Mateo 3:​16, 17) Sulod sa tulo ug tunga ka tuig human niana, si Jesus nagpamatuod sa mga Hudiyo, nga nagmantala: “Ang gingharian sa mga langit haduol na.” (Mateo 4:17) Sulod nianang panahona, siya nagtuman sa pagkadaghang mga tagna gikan sa Hebreohanong Kasulatan nga wala nay luna sa pagduda nga siya sa pagkamatuod mao ang sinaad nga Binhi.

21. Unsa ang nasabtan sa unang mga Kristohanon kon kinsa ang Binhi?

²¹ Ang unang mga Kristohanon nakasabot niini ug maayo. Si Pablo nagpatin-aw ngadto sa mga Kristohanon sa Galacia: “Karon ang mga saad gipamolong ngadto kang Abraham ug sa iyang binhi. Kini wala mag-ingon: ‘Ug sa mga binhi,’ nga daw ingon ug daghan, apan ingon sa usa ra: ‘Ug sa imong binhi,’ nga mao si Kristo.” (Galacia 3:16) Si Jesus mao ang mahimong “Prinsipe sa Pakigdait” nga gitagna ni Isaias. Human siya sa kaulahian makaabot sa iyang Gingharian, ang hustisya ug pagkamatarung lig-onon sa tibuok kalibotan.

Kinsa, Nan, ang Babaye?

22. Kinsa ang babaye nga gipunting sa tagna ni Jehova sa Eden?

²² Kon si Jesus mao ang Binhi, kinsa ang babaye nga gipunting balik didto sa Eden? Sanglit ang gahum luyo sa bitin usa ka espirituhanong linalang, dili kita matingala nga ang babaye usab espirituhanon ug dili tawhanon. Ang apostol Pablo naghisgot mahitungod sa usa ka langitnong “babaye” sa dihang siya nag-ingon: “Apan ang Jerusalem sa itaas may kagawasan, ug siya ang atong inahan.” (Galacia 4:26) Ang ubang kasulatan nagpasabot nga kining “Jerusalem sa itaas” naglungtad na sulod sa mga milenyo. Siya mao ang langitnong organisasyon sa espirituhanong mga linalang ni Jehova, diin si Jesus naggikan sa pagtuman sa papel sa ‘binhi sa babaye.’ Kining matang lamang sa espirituhanon nga “babaye” ang makasugakud sa panagkaaway sa “orihinal nga bitin” sulod sa mga milenyo.​—Pinadayag 12:9; Isaias 54:​1, 13; 62:​2-6.

23. Ngano ang anam-anam nga pagbutyag sa kahulogan sa Edenhon nga tagna ni Jehova labihan ka kahibudnganan?

²³ Kining mubo tibuok nga kaugmaran nianang karaang tagna sa Genesis 3:15 usa ka gamhanang pamatuod sa dakong harmonya sa Bibliya. Kini sa pagkamatuod kahibudnganan nga ang tagna mahimong masabtan lamang kon atong ipahaluna ang mga hitabo ug mga gipamolong sa ika-20, sa ika-11, sa ika-8, ug sa ika-6 ka siglo W.K.P. uban sa mga gipamolong ug mga hitabo gikan sa unang siglo sa atong Kumong Panahon. Dili kini mahitabo nga sulagma lamang. Aduna gayod ing usa ka nagagiyang kamot luyo niining tanan.​—Isaias 46:​9, 10.

Ang Kahulogan alang Kanato

24. Unsa ang kahulogan alang kanato sa pag-ila sa Binhi?

²⁴ Unsa ang kahulogan niining tanan alang kanato? Buweno, si Jesus mao ang pangunang ‘binhi sa babaye.’ Kanang karaang tagna sa Genesis 3:15 nagtagna nga ang iyang tikod ‘pagasamaran’ sa Bitin, ug kini nahitabo sa dihang si Jesus namatay sa kahoy sa pagsakit. Ang usa ka samad dili dumalayon. Busa, ang daw kalamposan sa Bitin sa madali nahimong kapildihan sa dihang si Jesus gibanhaw. (Sama sa atong nakita sa Kapitulo 6, anaay dagayang ebidensiya nga kini sa pagkamatuod nahitabo.) Ang kamatayon ni Jesus nahimong pasukaranan alang sa kaluwasan sa matarung-kasingkasing nga katawhan, busa ang Binhi nahimong usa ka panalangin, sama sa gisaad sa Diyos kang Abraham. Apan kumosta na man ang mga tagna mahitungod kang Jesus nga magmando gikan sa usa ka langitnong gingharian ibabaw sa iyang tanan yutan-ong ginsakpan?

25, 26. Unsang isyu ang nalangkit sa panagkaaway taliwala sa ‘binhi sa babaye’ ug sa Bitin, sumala sa gibatbat sa Pinadayag?

²⁵ Sa usa ka buhi matagnaong panan-awon nga girekord sa Pinadayag kapitulo 12, ang sinugdan niining Gingharian gihulagway ingon sa pagkatawo sa usa ka bata nga lalaki sa langit. Niining Gingharian, ang sinaad nga Binhi nagbaton ug gahum ubos sa titulo nga Miguel, nga nagkahulogan “Kinsa ang Sama sa Diyos?” Siya nagpakita nga walay mausa ang makatarunganon nga makahagit sa pagkasoberano ni Jehova, sa dihang siya naglabog sa “orihinal nga bitin” gikan sa langit alang sa tanang panahon. Mabasa nato: “Busa sa ubos ang dakong dragon gitambog, ang orihinal nga bitin, ang usa nga ginganlan Yawa ug Satanas, kinsa nagpasalaag sa tibuok gipuy-an nga yuta.”​—Pinadayag 12:​7-9.

²⁶ Ang resulta mao ang kahupayan sa kalangitan apan kalisdanan sa yuta. “Karon miabot na ang kaluwasan ug ang gahum ug ang gingharian sa atong Diyos ug ang awtoridad sa iyang Kristo,” mao ang madaogong singgit. Dugang pa, mabasa nato: “Tungod niini magmalipayon kamong mga langit ug kamo kinsa nagpuyo kanila! Alaot ang yuta ug ang dagat, tungod kay ang Yawa nanaog na kaninyo, nga may dakong kasuko, nga nahibalo nga siya may hamubo na lamang nga panahon.”​—Pinadayag 12:​10, 12.

27. Kanus-a ang tagna mahitungod sa pagtambog kang Satanas gikan sa mga langit natuman? Sa unsang paagi kita nahibalo?

²⁷ Makaingon ba kita kon kanus-a kining tagna pagatumanon? Sa pagkamatuod, mao kana ang pangutana nga gibangon sa mga disipolo sa dihang nangutana sila kang Jesus mahitungod sa ‘ilhanan sa iyang presensiya ug sa kataposan sa sistema sa mga butang’​—ingon sa atong gihisgotan sa Kapitulo 10. (Mateo 24:3) Sama sa atong nakita, dagaya ang ebidensiya nga ang presensiya ni Jesus sa langitnong gahum sa Gingharian misugod na niadtong 1914. Sukad nianang panahona, nasinati kita nga “alaot ang yuta” sa pagkamatuod!

28, 29. Unsang dakong mga kausaban sa yutan-ong talan-awon ang sa gihapon anaa sa unahan, ug sa unsang paagi kita nahibalo nga sila mahitabo sa dili madugay?

²⁸ Apan tagda: Kanang langitnong singgit nagpahibalo nga si Satanas “may hamubo na lamang nga panahon.” Busa kanang orihinal nga tagna sa Genesis 3:15 nagpadayon ngadto sa dili masayop nga sangkoanan niini. Ang bitin, ang iyang binhi, ang babaye, ug ang iyang binhi tanan naila na. Ang Binhi ‘gisamaran sa tikod,’ apan siya naulian. Sa dili madugay, ang pagdugmok kang Satanas (ug sa iyang binhi) magsugod na ubos sa karon nagmando na nga Hari sa Diyos, si Kristo Jesus.

²⁹ Kini maglangkit sa dakong mga kausaban sa yutan-ong talan-awon. Uban kang Satanas, kadtong kinsa magpamatuod sa ilang kaugalingon nga iyang binhi pagawagtangon. Sama sa gitagna sa salmista: “Sa dili na madugay, ug ang usa nga daotan mawala na; ug pagasusihon mo ang iyang dapit, ug siya mawala diha.” (Salmo 37:10) Pagkaradikal nga kausaban kana! Unya, ang dugang mga pulong sa salmista matuman: “Apan ang mga maaghup mismo magapanag-iya sa yuta, ug sila sa pagkamatuod makakaplag sa ilang lalim nga kalipay sa kadagaya sa pakigdait.”​—Salmo 37:11.

30. Ngano ang mga madudahon kinsa nagduda sa pagkadinasig sa Bibliya ug bisan sa paglungtad sa Diyos mao ang mga dili realistiko?

³⁰ Niining paagi, ang “Prinsipe sa Pakigdait” sa kaulahian magdala sa kalinaw sa katawhan. Mao kini ang saad sa Bibliya, sama sa mamatikdan nato sa Isaias 9:​6, 7. Niining madudahon nga panuigon, daghan ang nakakaplag sa maong saad nga dili realistiko. Apan unsang kapuli ang matanyag sa tawo? Wala! Sa laing bahin, kining saad klaro nga gipahayag sa Bibliya, ug ang Bibliya mao ang dili mapakyas nga Pulong sa Diyos. Sa pagkamatuod mao ang mga madudahon ang dili realistiko. (Isaias 55:​8, 11) Wala sila manumbaling sa Diyos, kinsa nagdasig sa Bibliya ug kinsa mao ang labing dakong kamatuoran sa nga tanan.