Sa Unsang Paagi Milahutay ang Basahon?

Ang karaang mga sinulat may kinaiyanhong mga kaaway​—sunog, umog, agup-op. Ang Bibliya dili ingong di-madutlan sa maong mga kadaot. Ang rekord kon giunsa niini paglahutay bisan pa sa mga pandaot sa panahon aron mahimong labing sayong mabatonan nga basahon taliwala sa karaang mga sinulat maoy kahibulongan. Ang maong kasaysayan takos ug labaw kay sa umalaging interes lamang.

ANG mga magsusulat sa Bibliya wala magkulit sa ilang mga pulong ibabaw sa bato; ni ilang gisulat kana ibabaw sa lig-on nga mga papan sa yutang-kulonon. Dayag nga ilang gitala ang ilang mga pulong ibabaw sa madunot nga materyales​—papiro (ginama sa Ehiptohanong tanom nga samag ngalan) ug parchment (ginama sa panit sa kahayopan).

Unsay nahitabo sa orihinal nga mga sinulat? Lagmit nga kadto nadunot kanhi pa, ang kadaghanan niana sa karaang Israel. Ang eskolar nga si Oscar Paret misaysay: “Kining duha ka materyal nga sulatanan [papiro ug panit] sa samang sukod nadaot gumikan sa kaumog, agup-op, ug sa lainlaing mga ulod. Kita nahibalo gikan sa adlaw-adlawng kasinatian kon unsa ka daling madunot ang papel, ug bisan ang lig-on nga panit, sa gawas o sulod sa umog nga lawak.”¹

Kon wala na ang orihinal nga mga sinulat, nan sa unsang paagi nakalahutay ang mga pulong sa mga magsusulat sa Bibliya hangtod sa atong adlaw?

Natipigan Pinaagi sa Kutihang mga Magkokopya

Wala madugay human masulat ang mga orihinal nga kasulatan, gisugdan pagbuhat ang sinulat-sa-kamot nga mga kopya. Ang pagkopya sa Kasulatan sa aktuwal nahimong usa ka propesyon sa karaang Israel. (Esdras 7:​6; Salmo 45:1) Hinuon, ang mga kopya gisulat usab diha sa madunot nga materyales. Sa kadugayan kinahanglang pulihan kadtog ubang sinulat-sa-kamot nga mga kopya. Sa dihang ang orihinal nga mga sinulat nahanaw, kining mga kopyaha nahimong basehanan sa umaabot nga mga manuskrito. Ang pagkopya sa mga kinopya maoy prosesong nagpadayon sa daghang siglo. Ang mga sayop sa mga magkokopya latas sa kasiglohan nakausob ba pag-ayo sa teksto sa Bibliya? Ang ebidensiya nag-ingong wala.

Ang propesyonal nga mga magkokopya mahinalaron kaayo. Sila dakog pagtahod sa mga pulong nga ilang gikopya. Kutihan usab sila. Ang Hebreohanong pulong nga gihubad nga “magkokopya” maoy so·pherʹ, nga nagtumong sa pag-ihap ug pagtala. Sa paghulagway sa katukma sa mga magkokopya, tagda ang Masoretes.a Mahitungod kanila, ang eskolar nga si Thomas Hartwell Horne misaysay: “Sila . . . nagkalkulo kon unsa ang tungatungang letra sa Pentateuko [ang unang lima ka basahon sa Bibliya], kon unsa ang tungatungang hugpong sa mga pulong sa matag basahon, ug kon kapila makita ang matag letra sa [Hebreohanong] alpabeto sa tibuok Hebreohanong Kasulatan.”³

Sa ingon, ang hanas nga mga magkokopya migamit ug ubay-ubayng mga paagi sa pagsusi sa katukma. Aron malikayan nga malaktawan bisan ang usa ka letra gikan sa teksto sa Bibliya, ila pang giihap dili lamang ang mga pulong nga kinopya kondili hasta ang mga letra. Palandonga ang hagong pagkamaampingon nga nalangkit niini: Gikatahong ilang naihap ang 815,140 tinagsa ka letra sa Hebreohanong Kasulatan!⁴ Ang maong makugihong paghago nagtino sa mas dakong katukma.

Bisan pa niana, ang mga magkokopya dili kay di-masalaypon. Aduna bay ebidensiya nga, bisan pa sa mga siglo sa pagkopya pag-usab, ang teksto sa Bibliya nakalahutay diha sa kasaligang dagway?

Lig-ong Pasikaranan sa Pagsalig

Adunay maayong rason sa pagtuo nga ang Bibliya tukmang nahipasa hangtod sa atong adlaw. Ang ebidensiya gilangkoban sa naglungtad pang sinulat-sa-kamot nga mga manuskrito​—gibanabanang 6,000 sa tibuok o sa mga bahin sa Hebreohanong Kasulatan ug mga 5,000 sa Kristohanong Kasulatan diha sa Grego. Nahiapil kanila ang usa ka manuskrito sa Hebreohanong Kasulatan nga nakaplagan sa 1947 nga naghulagway kon unsa ka tukma ang pagkopya sa Kasulatan. Kini ginganlang “ang labing bantogang nadiskobrehang manuskrito sa modernong kapanahonan.”⁵

Samtang nagbantay sa iyang mga panon sayo niadtong tuiga, usa ka Bedouin nga batan-ong magbalantay ug karnero nakakitag usa ka langob duol sa Patayng Dagat. Sulod niana siya nakakaplag ug ubay-ubayng tibod nga yutang-kulonon, nga kadaghanan kanila walay sulod. Bisan pa niana, sa usa sa mga tibod, nga hugot ang pagkasirado, iyang nakaplagan ang usa ka linukot nga panit nga maayong pagkaputos sa lino nga panapton ug naundan sa kompletong basahon ni Isaias sa Bibliya. Kining natipigan-kaayo apan daang linukot nga basahon nagpadayag ug mga ilhanan nga giayo. Kadtong batan-ong magbalantay wala intawon makaamgo nga ang karaang linukot nga basahon nga gikuptan niya sa iyang mga kamot sa kadugayan mahatagag tibuok-kalibotan nga pagtagad.

Unsay hinungdanon kaayo bahin niining talagsaong manuskrito? Niadtong 1947 ang labing karaan nga kompletong Hebreohanong mga manuskrito nga naglungtad may petsang gikan sa mga ikapulo ka siglo K.P. Apan kadtong maong linukot nga basahon may petsa nga ikaduhang siglo W.K.P.b​—kapig usa ka libo ka tuig nga mas karaan.c Naikag kaayo ang mga eskolar sa pagsusi kon unsay kahimtang sa maong linukot kon itandi sa mga manuskritong nabuhat nga ulahi na kaayo.

Sa usa ka pagtuon, gitandi sa mga eskolar ang ika-53 nga kapitulo sa Isaias sa Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat sa Masoretic nga teksto nga nabuhat usa ka libo ka tuig sa ulahi. Ang librong A General Introduction to the Bible, nagsaysay sa mga resulta sa pagtuon: “Sa 166 ka pulong sa Isaias 53, adunay napulog-pito lamang ka letra nga gikuwestiyon. Napulo niining mga letraha maoy bahin lamang sa espeling, nga dili mag-apektar sa kahulogan. Upat pa ka letra maoy gagmayng mga kausaban sa estilo, sama sa mga panumpay. Ang nahibiling tulo ka letra naglangkob sa pulong nga ‘kahayag,’ nga gidugang sa Isa 53 bersikulo 11, ug wala kaayo mag-apektar sa kahulogan. . . . Busa, sa usa ka kapitulo nga may 166 ka pulong, adunay usa lamang ka pulong (tulo ka letra) nga gikuwestiyon human sa usa ka libo ka tuig nga pagpasa​—ug kining pulonga wala kaayo mag-usob sa kahulogan sa teksto.”⁷

Si Propesor Millar Burrows, kinsa nagsusi sa mga linukot sulod sa daghang tuig, nga nag-analisar sa ilang mga unod, midangat sa susamang paniklop: “Daghan sa mga kalainan tali sa . . . linukot nga basahon ni Isaias ug sa Masoretic nga teksto ikapatin-aw ingong mga sayop sa pagkopya. Gawas niini, adunay talagsaong panag-uyon, sa katibuk-an, uban sa tekstong makaplagan diha sa mga manuskrito sa edad media. Ang maong panag-uyon diha sa usa ka manuskrito nga karaan kaayo naghatag ug lig-ong pasalig sa katibuk-ang katukma sa tradisyonal nga teksto.”⁸

Ang “lig-ong pasalig” ikapahayag usab bahin sa pagkopya sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Pananglitan, ang pagkaplag sa ika-19 nga siglo sa Codex Sinaiticus, usa ka manuskritong panit sa baka nga pinetsahang ikaupat nga siglo K.P., nakatabang sa pagpamatuod sa katukma sa mga manuskrito sa Kristohanon Gregong Kasulatan nga gibuhat kasiglohan sa ulahi. Usa ka papirong tipak sa Ebanghelyo ni Juan, nga nakaplagan sa distrito sa Faiyūm, Ehipto, gipetsahag unang katunga sa ikaduhang siglo K.P., nga walay 50 anyos human masulat ang orihinal nga sinulat. Kini natipigan sulod sa mga siglo diha sa ugang balas. Ang teksto uyon sa nakaplagan diha sa ulahi pa kaayong mga manuskrito.⁹

Ang ebidensiya sa ingon nagpamatuod nga ang mga magkokopya, sa pagkatinuod, maoy tukma kaayo. Bisan pa niana, sila nakahimog mga sayop. Walay indibiduwal nga manuskrito ang walay sayop​—bisan pa ang Linukot nga Basahon ni Isaias sa Patayng Dagat. Bisan pag ingon, ang mga eskolar nakamatikod ug nakatul-id sa maong mga pagbulag gikan sa orihinal nga sinulat.

Pagtul-id sa mga Sayop sa mga Magkokopya

Ibutang ta nga 100 ka tawo ang gipahimog sinulat-sa-kamot nga kopya sa usa ka taas nga dokumento. Walay duhaduha nga labing menos pipila sa mga magkokopya makahimog mga sayop. Bisan pa niana, silang tanan dili makahimog samang mga sayop. Kon imong kuhaon ang tanang 100 ka kopya ug itandi silang mainampingon kaayo, makaarang ka sa paglain sa mga sayop ug makatino sa eksaktong teksto sa orihinal nga dokumento, bisan pa kon wala ka gayod makakita niana.

Sa susama, ang mga magkokopya sa Bibliya ngatanan wala makahimog samang mga sayop. Tungod sa literal libolibong manuskrito sa Bibliya nga karon mabatonan alang sa matandiong pag-analisar, ang mga eskolar sa teksto nakaarang sa pag-ila sa mga sayop, pagtino sa orihinal nga teksto, ug pagtala sa gikinahanglang mga pagtul-id. Ingong resulta sa maong mainampingong pagtuon, ang mga eskolar sa teksto nakapatunghag mga basehanang teksto diha sa orihinal nga mga pinulongan. Kining dinalisay nga mga edisyon sa Hebreohanon ug sa Gregong mga teksto naggamit sa mga pulong nga kasagarang giuyonan ingong orihinal, nga sagad nagsulat diha sa mga potnot sa binag-o o kapuli nga mga pulong nga mahimong naglungtad sa pipila ka manuskrito. Ang dinalisay nga mga edisyon sa mga eskolar sa teksto mao ang gigamit sa mga maghuhubad sa Bibliya aron paghubad sa Bibliya ngadto sa modernong mga pinulongan.

Busa inigbasa nimog usa ka modernong hubad sa Bibliya, adunay igong katarongan nga mosalig nga ang Hebreohanon ug Gregong mga teksto nga gibasehan niana nagrepresentar nga may talagsaong katukma sa mga pulong sa unang mga magsusulat sa Bibliya.d Ang rekord kon sa unsang paagi ang Bibliya nakalahutay sa libolibong tuig sa pagkopya pag-usab pinaagig kamot talagsaon gayod. Si Sir Frederic Kenyon, dugay nang tigdumala sa Britanikong Museyo, sa ingon nakapahayag: “Ikapahayag gayod nga ang unod sa teksto sa Bibliya maoy tino . . . Kini dili ikasulti bahin sa laing karaang basahon sa kalibotan.”¹⁰

[Mga footnote]

[Hulagway sa panid 8]

Ang Bibliya natipigan pinaagi sa hanas nga mga magkokopya

[Mga hulagway sa panid 9]

Ang Linukot nga Basahon ni Isaias sa Patayng Dagat (hulad gipakita) halos susama sa Masoretic nga teksto nga gigama usa ka libo ka tuig sa ulahi