Mananakod nga mga Sakit—Makamatay Apan Masanta Unta
SAMTANG ang malaglagong mga linog ug makapaalaot nga mga pagbaha maoy ulohan sa mga balita, ang hilom nga pagkaylap sa mananakod nga mga sakit talagsa rang mahimong ulohan sa mga balita. Bisan pa niana, “ang nangamatay gumikan sa mananakod nga mga sakit (sama sa AIDS, malarya, mga sakit sa respiratoryo ug kalibang) maoy 160 ka pilo ang gidaghanon kay sa nangamatay tungod sa kinaiyanhong mga katalagman sa miaging tuig,” nag-ingon ang taho sa prensa sa Red Cross/Red Crescent sa Hunyo 2000. “Ug ang kahimtang nagkagrabe.”
Duha ka pangunang hinungdan ang giingon nga maoy responsable niining makapakurat nga gidaghanon. Ang usa mao ang walay-hunong nga pagkaylap sa AIDS, nga mopatay ug 300 ka tawo kada oras. Ang AIDS “dili na usa ka sakit, kondili usa na kini ka katalagman,” miingon si Peter Walker, direktor sa polisa sa katalagman alang sa International Federation of Red Cross and Crescent Societies. “Ang maong kaylap kaayong sakit maoy hinungdan sa kamatayon sa mga trabahante ug kagun-oban sa ekonomiya.” Ang laing hinungdan mao ang pagkadaot sa mga sistema sa panglawas sa publiko, nga miresulta sa makapakurat nga pagtungha pag-usab sa kanhing kaylap nga mga sakit sama sa tesis, sipilis, ug malarya. Pananglitan, usa ka nasod sa Asia sa pagkakaron mitaho ug 40,000 ka bag-ong mga kaso sa tesis matag tuig. Sa usa ka nasod sa Sidlakang Uropa, ang gitakboyan ug sipilis miuswag ug 40 ka pilo sa nangaging dekada.
Apan, ang kabalit-aran mao nga bisan tuod ang mananakod nga mga sakit nahimong mga katalagman, sa pagkatinuod kini sila nalakip sa labing masanta-unta nga mga katalagman. Sa pagkatinuod, ang taho nag-ingon nga ang kadaghanan sa 13 ka milyon ka kamatayon gumikan sa mananakod nga mga sakit nga nahitabo sa 1999 “masanta unta kon ang matag usa sa maong mga tawo gigastohan pa ug TB$ 5 alang sa pagpatambal.” Kon ang mga kagamhanan sa kalibotan andam pang mogasto ug $5 sa pag-atiman sa panglawas sa matag tawo—mototal ug $30 ka bilyon—hunahunaa ra kon unsa ka daghang dili-angay nga mga kamatayon ang masanta unta!
Bisan tuod kini maoy dakong kantidad, kini daw gamay ra kon itandi sa gigasto sa kalibotan sa ubang mga serbisyo. Pananglitan, sa di pa dugayng tuig ang tibuok-kalibotang gastos sa militar mikabat ug $864 ka bilyon—$144 matag tawo. Hunahunaa ra kon unsa ka dako ang nagasto sa pagpangandam alang sa gubat kay sa pagsanta sa pagkaylap sa mga sakit! Tingali ang pagsanta sa pagkaylap sa mananakod nga mga sakit dili gayod makab-ot sa katawhan—dili tungod kay walay igong pondo, kondili aduna pay mas dulot nga mga katarongan. Kon buot hunahunaon, ang mga kagamhanan sa tawo dili gani makahatag ug pagtagad sa mga butang nga angayng unahon.
[Picture Credit Lines sa panid 31]
X ray: New Jersey Medical School—National Tuberculosis Center
Letrato sa tawo nga nag-uboubo: WHO/Thierry Falise