Ang Isla nga Mitungha ug Nawagtang

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Italya

SA Hunyo 28, 1831, usa ka kusog kaayong linog miuyog sa kasadpang baybay sa isla sa Sicily sa Mediteranyo. Sa lawod, nabatyagan sa usa ka marinero ang pag-uyog ug abi niyag nasayad sa piliw ang iyang barko.

Sulod sa daghang adlaw human niana, ang lawod duol sa Sicily nagbukalbukal. Ang patayng mga isda nanglutaw. Ang hangin nanimahong asupre. Ang gaan nga mga bildong-bato sa bolkan nadagsa sa baybayon.

Sa Hulyo 10, si Giovanni Corrao, nga kapitan sa barkong Teresina sa Naples, Italya, naglawig sa Mediteranyo sa dihang nakakita siya ug talan-awon nga dili siya makatuo​—usa ka hilabihan ka dakong haligi nga tubig ug aso nga misulbong hangtod 20 metros ibabaw sa lebel sa dagat. Dihay nadunggan usab nga “daguhob nga samag dalugdog.”

Si Ferdinand II sa Gingharian sa Duha ka Sicily misugo sa boke-de-giyera nga Etna sa pagsusi niining butanga. Ang mga balita bahin niining hitaboa nakaabot usab sa Malta, nga niadtong tungora ilalom sa pagmando sa Britanya. Kay dili buot magpaiwit, si Sir Henry Hotham, nga Britanikong bise-admiral sa isla, nagpadala usab ug mga barko “sa pagtino kon diin gayod kining dapita diha sa mga tsart sa nabigasyon, ug sa paghimog dugang obserbasyon sa kinaiyahan sa maong talagsaong panghitabo.”

Sa ingon niini nagsugod ang usa ka kontrobersiya nga nagpadayon hangtod niining adlawa.

Usa ka Isla Mitungha

Sa pagka-Hulyo 19, 1831, sa rehiyon nga nataliwad-an sa Sicily ug sa baybay sa Aprika, usa ka bag-ong isla makita, nga naporma tungod sa pagbuto sa usa ka bolkan ilalom sa dagat. Si Charles Swinburne, ang komander sa barkong Rapid sa Britanya, nagpaliko sa barko sa kasadpang tumoy sa Sicily sa dihang nakita niya ang habog, daw haligi nga puti kaayong aso o alisngaw. Gimaneho ni Swinburne ang barko direkta niana. Sa mikilumkilom na, ang mga sigang nagpangidlap nga nag-aso-aso, klaro kaayo bisan sa bulanon nga gabii. Sa tunga sa haligi nga aso dihay nag-ulbo-ulbo nga kalayo. Sa pagkabanagbanag, sa dihang nagkawala na ang aso, nakita niya ang “gamayng bungtod nga itom-itom nga mituybo pipila ka piye ibabaw sa dagat.”

Walay usa ka bulan, ang isla nagbarog duolan sa 65 metros gikan sa tubig ug ang sukod sa palibot niini maoy tulo ug tunga ka kilometros. “Siyempre naukay kaayo ang mga tawo sa palibot niining maong mga isla,” nagtaho ang Malta Government Gazette, “ug daghang tawo ang nangadto sa lugar nga nahitaboan.” Apil kanila mao si Propesor Friedrich Hoffmann, geologo nga taga-Prussia nga naatol nga nanukiduki sa Sicily. Si Hoffmann nakapaduol sa isla halos usa ka kilometrong distansiya ug nakita niya kini nga “klaro kaayo.” Apan, kay nanagana nga basig may mahitabo nga dili maayo, si Hoffmann mibalibad sa pagkawas diha sa isla.

Ang arisgado kaayo mao si Kapitan Humphrey Senhouse, nga gitaho nga sa Agosto 2, mikawas diha sa isla ug nag-ugbok ug bandera sa Inglaterra didto. Iyang ginganlan ang isla nga Graham Island, agig pagpasidungog kang Sir James Graham, ang Komander sa sundalo sa dagat sa Britanya.

Gisalig sa Catania University sa Sicily ang pagpanukiduki sa isla ngadto kang Carlo Gemellaro, nga propesor sa natural history. Iyang ginganlan kinig Ferdinandea, gikan kang Ferdinand II. Wala magtagad sa balita bahin sa bandera sa Britanya nga nagkayabkayab diha niana, pormal nga gideklarar ni Ferdinand ang isla nga bahin sa gingharian niya, bisag lapas na kini sa kadagatan nga teritoryo sa Sicily.

Ang kataposan nga nakaadto didto mao ang mga Pranses. Ang geologo nga si Constant Prévost nagngalan sa isla nga Julia, kay mitungha man kini sa bulan sa Hulyo. Siya usab nag-ugbok ug bandera sa iyang nasod diha sa isla. Ang tumong niini, siya misulat, maoy sa “pagpahibalo sa tanang manukiduki sa isla sa umaabot nga ang Pransiya walay palabyon nga kahigayonan sa pagpakita sa interes niini sa siyentipikanhong mga butang.”

Ang panag-away kon kinsay manag-iya sa isla midako. Sumala sa di pa dugayng artikulo sa Times sa London, ang Britanya, Italya, ug Pransiya “hapit maggubat” tungod niining gamayng isla.

Ang Pagkahanaw sa Isla

Ang kontrobersiya labot sa isla​—nga gihatagag ngalan nga Julia, Ferdinandea, o Grahama hangtod karong adlawa​—wala magdugay. “Ang isla nagkagamay adlaw-adlaw,” misulat si Hoffmann human sa pagduaw didto sa Septiyembre, “ug kon kini nga pagkahugno, nga among nasaksihan, magpadayon . . . , ang mga unos sa umaabot nga tingtugnaw igo nang makatumpag [niini] sulod sa pipila ka bulan.”

Pagka-Disyembre ang isla nahugno ug nahimong delikadong kagaangan nga pipila ka piye ubos sa lebel sa dagat. “Ang nahibilin na lang sa Julia Island,” misulat ang Italyanong tigtuon sa bolkan nga si Giuseppe Mercalli, “mao ang daghang ngalan nga gihatag niana sa mga biyahedor sa nagkalainlaing mga nasod nga nakabaton ug tagsaong higayon sa pagkakita sa maanindot kaayong pagkaporma ug pagkawagtang niini.”

Motungha Kaha Kini Pag-usab?

Kataposan na ba kana sa sugilanon? Dili gayod! Ang dapit nga gibarogan sa isla kanhi maoy buhi gihapon nga bolkan. Sumala sa historyano nga taga-Sicily nga si Salvatore Mazzarella, karon kini “importante gihapon kaayo sama niadtong miaging ika-19ng siglo.” Ang ubang mga geologo nagtuo nga ang isla motungha pag-usab. Ang tensiyon bahin sa kon kinsay manag-iya niining motungha pa pag-usab nga isla nagkadako.

Busa, ang sugilanon sa isla nga mitungha​—ug nawagtang​—nahimong laing makasubong panid sa kasaysayan sa pagmando sa tawo. Ang Italyanong magsusulat nga si Filippo D’Arpa tukmang naghubit niini sa dihang iyang gitawag ang sugilanon nga “usa ka ilustrasyon sa pagkabinuang sa gahom.”

[Footnote]

[Hulagway sa panid 26]

Dibuho sa 1831 nga pagbuto

[Credit Line]

Copyright Peter Francis/The Open University