PALESTINA

Kining yutaa nahimutang sa sidlakang tumoy sa Mediteranyo, nga kanhi giokupar sa karaang nasod sa Israel. Kining ngalana naggikan sa Latin nga pulong nga Palaestina ug sa Gregong pulong nga Pa·lai·stiʹne. Ang Pa·lai·stiʹne naggikan usab sa Hebreohanong pulong nga Peleʹsheth. Sa Hebreohanong Kasulatan ang Peleʹsheth (gihubad nga “Filistia”) makita lamang maylabot sa limitadong teritoryo daplin sa kabaybayonan nga giokupar sa mga Filistehanon. (Ex 15:14; Sal 60:8; 83:7; 87:4; 108:9; Isa 14:​29, 31; Joe 3:4) Apan si Herodotus, sa ikalimang siglo W.K.P., ug sa ulahi ang uban pang sekular nga mga magsusulat (si Philo, Ovid, Pliny, Josephus, Jerome) migamit sa Grego ug sa Latin nga mga termino sa pagpaila niining tibuok teritoryo nga nailhan kanhi nga “yuta sa Canaan” o “yuta sa Israel.” (Num 34:2; 1Sa 13:19) Tungod kay gisaad ni Jehova kining yutaa ngadto kang Abraham ug sa iyang mga kaliwat (Gen 5:18; Deu 9:​27, 28), haom usab nga gitawag kini ug Yutang Saad o Yuta sa Saad. (Heb 11:9) Sukad sa Edad Medya, sagad nga gitawag kini nga Balaang Yuta.

Sa diwa ang Palestina mao ang nagdugtong sa mga kontinente sa Uropa, Asia, ug Aprika. Anaa kini sa kinatung-ang dapit diin sa palibot niini nahimutang ang karaang mga gahom sa kalibotan nga Ehipto, Asirya, Babilonya, Persia, Gresya, ug Roma. (Eze 5:5) Tungod kay gilibotan sa dagkong mga desyerto sa S ug sa H ug sa Dakong Dagat, o Mediteranyo, sa K, ang Palestina nagsilbing usa ka yutang tulay tali sa mga suba sa Nilo ug Euprates, diin niini nga tulay moagi ang mga panon sa mga magpapanaw diha sa mga ruta sa negosyo sa kalibotan. Sanglit nahimutang sa gitawag nga Fertile Crescent, ang Palestina makapaikag kaayo kay usa kini ka maanindot nga dapit nga gitugahan ug kinaiyanhong mga kahinguhaan ug talagsaong mga kinaiyahan.

Ang terminong “Palestina” ingon sa paggamit niini karong adlawa nagtumong sa katibuk-ang rehiyon. Wala kini magtumong ug tinong mga utlanan. Dapit sa H, mahimong ilatid diha sa handurawan ang usa ka linya gikan sa habagatang tumoy sa Patayng Dagat hangtod sa HS nga kiliran sa Mediteranyo, ug sa A lain na usab nga linya nga magsukad sa habagatang mga bakilid sa Bukid sa Hermon hangtod sa usa ka dapit duol sa siyudad sa Tiro. Kining dapita, gikan sa A ngadto sa H, “gikan sa Dan hangtod sa Beer-seba” (1Sa 3:20; 2Sa 3:10), maoy mga 240 km (150 mi) ang gilay-on. Gikan sa Dagat Mediteranyo sa K, ang Palestina miabot ngadto sa Desyerto sa Arabia sa S. Sa katibuk-an, ang gidak-on niining dapita mikabat ug kapin kon kulang 25,500 km kwd (9,850 mi kwd), nga mas gamay kay sa Belgium, apan dakodako ug diyutay sa estado sa New Hampshire, T.B.A.

Geograpikanhong Dagway. (MAPA, Tomo 1, p. 333) Alang sa kinatibuk-ang pagtan-aw sa geograpiya niini, ang teritoryo sa Palestina mahimong bahinon ngadto sa upat ka daw magkabuyon nga rehiyon gikan sa A ngadto sa H.

Una, dihay usa ka hiktin, tabunok nga patag daplin sa baybayon, usa ka baybayon nga ang kinadak-ang bahin dili kaayo magamit ingong kinaiyanhong mga dunggoanan. Kini nga patag daplin sa baybayon nabahin pinaagi sa usa ka habog nga lawis sa nagbuntaog nga Kabukiran sa Carmelo, nga milawis hangtod sa duol sa dagat. Ang amihanan nga bahin nailhan ingong Patag sa Aser o Fenicia. Sa habagatang bahin anaa ang dagkong bungdo sa pinadpad nga balas nga nahimutang kasikbit sa dagat, ug gilangkoban kini sa Patag sa Saron ug sa Patag sa Filistia, diin kining Patag sa Filistia nag-anam kadako diha sa H.

Ang ikaduhang geograpikanhong rehiyon, sunod sa mga kapatagan daplin sa dagat, gilangkoban sa pangunang kabukiran, nga milatas sa A ug sa H nga samag taludtod sa maong yuta. Sa A mao ang kabukiran sa Neptali, nga gitawag usab ug Kabungtoran sa Galilea. Kini sumpay sa kabukiran sa Lebanon, nga nailhan tungod sa bagang kakahoyan sa sedro ug sa nagbuntaog nga Bukid sa Hermon, nga may gihabogong 2,814 m (9,232 p). Ang amihanang kabukiran sa Palestina may gihabogon nga gikan sa 1,208 m (3,963 p) sa Har Meron sa Ibabaw nga Galilea ngadto sa 562 m (1,844 p) alang sa Bukid sa Tabor, nga nabantog sa mga adlaw ni Barak. (Huk 4:12) Sa ubos sa Bukid sa Tabor may usa ka halapad kaayo nga patag sa tunga latas sa maong yuta gikan sa K ngadto sa S, nga maoy nag-ulang sa amihanang kabukiran ug niadtong mga bukid dapit sa H. Sa Ubos nga Patag sa Jezreel, o Esdraelon, daghag nahitabong mahukmanong mga gubat. Kini adunay duha ka bahin, ang sidlakang “ubos nga patag sa Jezreel,” ug ang kasadpang dapit, ang “patag sa walog sa Megido.”​—Jos 17:16; 2Cr 35:22.

Dapit sa K ug sa A sa walog sa Megido, diin miagos ang sapa sa Kison, mao ang Kabukiran sa Carmelo nga milatas paingon sa habagatan-sidlakan nga bahin gikan sa baybayon ug nadugtong sa kabukiran sa Epraim, o Samaria, diin nahimutang ang makasaysayanhong mga bukid sa Gerizim ug Ebal, nga ang Ebal maoy kapin sa 900 m (3,000 p) ang gihabogon. (Deu 11:29) Sa pagpadayon sa H, kini nga kabukiran nailhan ingong ang “bukirong rehiyon sa Juda,” kay bisag nagkadaiya ang gihabogon gikan sa 600 m (2,000 p) hangtod sa kapin sa 1,000 m (3,300 p), ang kinadak-ang bahin sa maong lugar maoy mga patag ibabaw sa bukid, linginong mga bungtod, ug hanayhay nga kabakiliran. (2Cr 27:4; Luc 1:39) Dinhi niini nga rehiyon nahimutang ang mga siyudad sa Jerusalem, Betlehem, ug Hebron.

Ang kabukiran sa Juda sa H anam-anam nga nadugtong ngadto sa Negeb, usa ka ngalan nga gituohang naggikan sa lintunganayng pulong nga nagkahulogang “mauga,” usa ka rehiyon nga miabot hangtod sa bul-oganang walog sa Ehipto ug naglangkob sa habagatang bahin sa Palestina. Sa amihanang tumoy sa Negeb mao ang siyudad sa Beer-seba nga maoy usa ka tubigan nga dapit; sa habagatang tumoy mao ang Kades-barnea.​—Gen 12:9; 20:1; 22:19.

Sa dihang hapit nang moabot sa kabukiran sa Juda gikan sa K, ang usa moagi una sa mga bungtod nga nailhan nga Sepela, nga may ubay-ubayng gagmay nga mga walog sa K-S nga nagsubay gikan sa kapatagan daplin sa baybayon ngadto sa kabukiran. (Jos 9:1) Sa kinadak-ang bahin, kining mga bungtora maoy maayong dapit nga sibsibanan sa mga karnero ug mga baka kay ang mga tubod diha sa mga walog naghatag sa gikinahanglang tubig.

Ang ikatulong dagway sa geograpiya sa Palestina mao ang dakong Rift Valley, nga usahay gitawag ug Araba (Deu 11:30), nga maoy nagbahin sa yuta gikan sa itaas hangtod sa ubos. Kining lawom nga bung-aw nagsukad sa Sirya paingon sa A ug mipaingon pahabagatan hangtod sa Gulpo sa ʽAqaba sa Pulang Dagat. Ang nakapahimong mas maanindot tan-awon niining hulpa sa yuta nga anaa sa tunga mao ang magkabuyon nga kabukiran ug mga pangpang sa isigkakilid niini.

Kon subayon kining samag trinseras nga hulpa gikan sa A ngadto sa H, ang usa nga gikan sa tiilan sa Bukid sa Hermon mopalugsong dayon ngadto sa Dal-as sa Hula, diin ang mga tinubdan sa Jordan kanhi nakaporma ug usa ka gamayng lanaw. Gikan didto ang Jordan, sa gilay-ong mga 16 km (10 mi), midulhog pag-ayo ug kapin sa 270 m (890 p) paingon sa Dagat sa Galilea, nga mga 210 m (700 p) ubos sa lebel sa dagat. Gikan sa Galilea ngadto sa Patayng Dagat, kining dakong kal-ang sa taklap sa yuta mao ang Walog sa Jordan mismo, ug gitawag sa mga Arabo nga Ghor, nga nagkahulogang “hulpa.” Kini maoy usa ka “lugot” nga may gilapdong mga 19 km (12 mi) diha sa daghang dapit. Ang Jordan maoy mga 45 m (150 p) sa ubos sa salog niini nga walog; ug samtang kini inanayng moikis-ikis padulong sa Patayng Dagat, kini modulhog pa gayod ug mga 180 m (600 p). (HULAGWAY, Tomo 1, p. 334) Kini naghimo sa ibabawng bahin sa Patayng Dagat nga mga 400 m (1,300 p) ubos sa lebel sa Mediteranyo​—ang kinaubsang dapit sa ibabaw sa yuta.

Ang sumpay sa Rift Valley sa habagatan sa Patayng Dagat nga 160 km (100 mi) pa ngadto sa Gulpo sa ʽAqaba mas komon nga nailhan ingong Araba. (Deu 2:8) Sa tungatunga kini nakaabot sa kinatayuktokan niini, nga mga 200 m (650 p) ibabaw sa lebel sa dagat.

Ang ikaupat nga geograpikanhong rehiyon sa Palestina maoy mga bungtod ug mga patag sa bukid sa S sa dakong kal-ang sa Jordan. (Deu 2:​36, 37; 3:8-10) Sa A kining matikad nga yuta miabot tingali ug 100 km (60 mi) ngadto sa S sa Dagat sa Galilea, samtang sa H ang gilapdon maoy mga 40 km (25 mi) lamang ayha pa kini nahimong usa ka kamingawan, umaw nga kayutaan nga sa kataposan nahilakip diha sa Desyerto sa Arabia. Ang lapadlapad, amihanang bahin niining hanayhay nga sidlakang rehiyon ibabaw sa Ramot-gilead gitawag ug yuta sa Basan, mga 600 m (2,000 p) ang aberids nga gihabogon; sa H sa Basan ang samag simboryo nga rehiyon sa Gilead may gihabogon nga 1,000 m (3,300 p). Sa H niini, ang Gilead mao ang utlanan sa patag sa bukid sa A sa bul-oganang walog sa Arnon, diin diha niini nahimutang ang Bukid sa Nebo, nga kapin sa 800 m (2,630 p) ang gihabogon. Ang utlanan usab niini nga teritoryo, nga gipanag-iya kanhi sa mga Ammonhanon, mao ang yuta sa Moab dapit sa H sa bul-oganang walog sa Arnon.​—Jos 13:​24, 25; Huk 11:12-28.

Geograpikanhong mga Ngalan. Ang karaan nga Hebreohanong mga ngalan sa daghang siyudad, kabukiran, ug mga walog nahanaw na, tingali tungod kay gipuy-an sa mga Arabo ang Palestina sulod sa taas nga panahon sukad niadtong 638 K.P. Apan, sanglit ang Arabiko mao ang buhing pinulongan nga amgid kaayo sa Hebreohanon, sa pipila ka kahimtang posible nga tukmang matino ang pipila ka karaang mga dapit ug mga lokasyon sa talagsaong mga panghitabo.

Ang pipila ka komon nga Arabiko ug Hebreohanon nga geograpikanhong mga termino nga makatabang sa paglangkit sa mga lugar ngadto sa mga dapit nga gihisgotan sa Bibliya gihatag sa sunod nga panid.

Mga Kahimtang sa Klima. Nagkalainlain ang klima sa Palestina sama usab sa topograpiya niini. Sulod lang sa gilay-ong mga 160 km (100 mi), gikan sa Patayng Dagat ngadto sa Bukid sa Hermon, ang dakong panagkalahi sa gihabogon nagpatungha ug mga klima nga sama sa klima sa ubang dapit nga nahimutang kapin sa libolibo ka milya ang distansiya tali sa Tropiko ug sa Artiko. Ang tayuktok sa Bukid sa Hermon kasagarang naputos sa niyebe halos sa tibuok tuig, samtang sa ubos ubay sa Patayng Dagat ang temperatura usahay moabot ug 50°C. (122°F.). Ang huyohoy sa dagat gikan sa Mediteranyo mopabugnaw sa temperatura ubay sa sentral nga kabukiran. Ingong resulta panagsa rang moinit ug kapin sa 32°C. (90°F.) didto sa Jerusalem, ug panagsa ra nga magyelo didto. Ang aberids nga temperatura sa Enero maoy mga 10°C. (50°F.). Ang pag-ulan ug niyebe dili komon niana nga bahin sa yuta.​—Itandi ang 2Sa 23:20.

Niining yutaa nga nagkalainlain ug klima, ang pag-ulan nagkalainlain usab. Ubay sa kabaybayonan ang tinuig nga pag-ulan maoy mga 38 sm (15 pul.), apan doble ang gidaghanon niini diha sa mas habog nga mga dapit sa Bukid sa Carmelo, sa sentral nga kabukiran, ug sa kabukiran sa S sa Jordan. Sa laing bahin, daw desyerto ang klima sa Negeb, sa ubos nga walog sa Jordan, ug sa dapit sa Patayng Dagat, nga may 5 ngadto sa 10 sm (2 ngadto sa 4 pul.) nga ulan matag tuig. Sagad moulan sa mga bulan nga tingtugnaw sa Disyembre, Enero, ug Pebrero; 6 o 7 porsiyento lamang ang ulan sa mga bulan nga ting-init gikan sa Hunyo ngadto sa Oktubre. Tungod sa “sayo,” o diyutayng ulan sa tinghunlak sa Oktubre ug Nobyembre, sayon ra ang pagdaro sa yuta (nga migangking tungod sa kainit sa tinghulaw) ingong pagpangandam sa pagpugas sa mga lugas sa tingtugnaw. Ang “ulahi,” o ulan sa tingpamulak moabot sa Marso ug Abril.​—Deu 11:14; Joe 2:23; Zac 10:1; San 5:7.

Ang usa sa dakong kinaiyanhong bahandi sa Palestina mao ang dagayang yamog niini, ilabina sulod sa mga bulan nga tinghulaw, kay kon dili pa tungod sa bagang mga yamog, ang daghang kaparasan ug mga sibsibanan makaagom ug dakong perdisyon. (Hag 1:10; Zac 8:12) Daghan ang yamog diha sa Palestina tungod sa hangin nga nag-umog nga mohuros gikan sa Mediteranyo ug unya mopaubos gikan sa Bukid sa Hermon. (Sal 133:3) Sa pipila ka dapit ang yamog sa kagabhion baga kaayo nga tungod niana makakuhag bastante nga umog ang mga tanom aron ikahulip sa nawalang umog niini panahon sa kainit sa adlaw. (Itandi ang Job 29:19.) Ilabinang hinungdanon mao ang yamog sa Negeb ug sa kabukiran sa Gilead diin diyutay ra ang ulan.​—Tan-awa ang YAMOG.

Mga Tanom ug mga Hayop. Ang nagkadaiyang matang sa mga kahoy, kahoykahoy, ug mga tanom nga makaplagan niining gamay nga dapit sa yuta nakapahibulong kaayo sa mga botanista, ug ang usa kanila nagbanabana nga adunay mga 2,600 ka matang sa mga tanom nga nabuhi diha niini. Tungod sa lainlain nga gihabogon, klima, ug klase sa yuta, nagkadaiya ang mga tanom nga makaplagan diha niini, diin ang ubang mga tanom mabuhi diha sa bugnaw nga bukirong rehiyon, ang uban mabuhi diha sa naglagiting nga desyerto, ug ang uban pa diha sa patag nga yuta diin napondo ang mga binanlas nga yuta o sa batoon nga patag ibabaw sa bukid, ug ang matag usa mamulak ug magpatunghag mga binhi sa takdang panahon niini. Dili kaayo halayo sa usag usa makaplagan ang mga palma nga mabuhi sa mainit nga panahon ug ang mga robles ug mga aguho nga mabuhi sa bugnaw nga panahon; ang mga kahoyng sause ubay sa kasapaan ug ang mga tamarisko diha sa kamingawan. Kining yutaa nabantog usab sa gitanom niini nga mga parasan, kaolibohan, mga igos, ug mga uma sa trigo, sebada, ug mga dawa. Ang ubang mga pananom naglakip sa mga gisantes, balatong, lentihas, talong, sibuyas, ug mga pepino, ingon man sa gapas ug lino. Ang mga dumuduaw niining yutaa karong adlawa sagad nga mahigawad gawas kon tingpamulak, sa dihang ang kabanikanhan mapuno sa maanindot nga talan-awon sa kabulakan niini. Halos sa tibuok tuig, ang batoon nga mga bakilid maoy umaw ug dili maanindot tan-awon. Apan, kaniadto, may mga bahin niining yutaa nga mas daghag kakahoyan kay sa pagkakaron, nga milambo sama sa “tanaman ni Jehova,” usa ka tinuod nga tanaman nga “nagaagay sa gatas ug dugos,” nga matahom ug makapaikag.​—Gen 13:10; Ex 3:8; Num 13:​23, 24; Deu 8:7-9.

Sa unang panahon, mas daghan ang mga hayop, mga langgam, ug mga isda diha sa samag-parke nga Palestina kay sa karong adlawa. Ang leyon, oso, ang ihalas nga torong baka, ug hippopotamus wala na sa pagkakaron, apan ang ubang ihalas nga mga hayop nga mahimong makaplagan pa naglakip sa mga lobo, baboyng ihalas, iring nga ihalas, jackal, liebre, ug mga irong ihalas. Kasagarang makaplagan ang binuhing mga hayop​—mga karnero, kanding, baka, kabayo, asno, ug mga kamelyo. Gibanabana nga adunay mga 85 ka lainlaing matang sa mga hayop nga sus-an, 350 ka matang sa mga langgam, ug 75 ka matang sa mga reptilya nga anaa sa Israel karong adlawa.

Mga Kahinguhaan Gikan sa Yuta. Gawas pa nga usa kini ka dapit nga daghan ug tubig nga arang makapatungha ug dagayang mga abot, anaa usab sa kabukiran sa Palestina ang mahinungdanong mga mineral nga puthaw ug tumbaga. (Deu 8:9) Ang bulawan, plata, lata, ug tingga giimportar, apan dihay daghang deposito sa asin, ug didto sa Walog sa Jordan dihay daghang yutang-kulonon alang sa tisa, paggamag mga kasangkapang kulonon, ug mga industriya sa paghulma ug mga metal. (1Ha 7:46) Gikubkob didto ang maayong klase nga anapog alang sa negosyo sa pagpanukod, ug kanhi makaplagan usab ang mga nanuybo sa yuta nga itom nga mga batong basalto nga gahi ug pino ang grano.