Paipel Ese Móróló ren án Aramas Sótun Siwili Masouan

MINEN EFEIENGAW: Ewe Paipel ese móróló inaamwo ika a fen nóm fán efeiengawen tatakkisilóón ekkewe esin taropwe a mak lón are angangen chón ú ngeni. Nge, ekkóch chón kapiini me afféúni Paipel ra fen sótun siwili pwóróus lón Paipel. Fán ekkóch ra sótun le féri pwe Paipel epwe tipeeú ngeni áitien ar lamalam, nge itá repwe fen féri pwe áitien ar lamalam epwe tipeeú ngeni áitien Paipel. Nengeni ekkeei pwóróus:

• Leenien fel: Lefilen 400 ier me 100 som ier mwen án Kraist uputiw, ekkewe chón makkeei ewe Samaritan Pentateucha ra apachaalong mwirin Ekistos 20:17 ekkeei kapas “wóón ewe chuuk Keresim. Me ikena ie oupwe aúetá eú róóng.” Ina minne, ekkewe chón Samaria ra ekiekin féri pwe ewe Paipel epwe tipeeú ngeni kaútáán eú imwenfel wóón ewe chuuk Keresim.

• Afalafal usun úlúmén Kot lón emén: Esaamwo tori 300 ier mwirin an a wesiló makken ewe Paipel, emén sou mak mi lúkú ewe afalafal pwe mi wor úlúmén Kot lón emén, a apachaalong lón 1 Johannes 5:7 ekkeei kapas “lón láng, ewe Sam, ewe Kapas, me ewe Ngún mi Fel: me ekkeei úlúmén iir eú.” Ekkena kapas rese mak lón ewe popun makken Paipel. Bruce Metzger, emén sou káé usun Paipel, a erá: “Seni ewe ier 500 som feito a lallapóló ar kúna [ekkena kapas] me lón ekkewe kapiin Paipel lón Old Latin [fósun Latin lóóm] me lón ewe Vulgate [fósun Latin mi chéú].”

• Iten Kot: Chómmóng chón afféú Paipel ra filatá le télaló iten Kot we seni lón Paipel pún ra fiti ewe lúkú ese wor lóngólóngun chón Jus ra eáni. Ra siwili ena it ngeni ekkewe itelap, áwewe chék ren “Kot” are “Samol.” Nge lón Paipel ekkena itelap rese chék weneiti ewe Chón Fératá, nge ra pwal tongeni weneiti aramas, mettóch chón lamalam mi chofona ra fel ngeni, me pwal mwo nge ewe Tefil.​—Johannes 10:34, 35; 1 Korint 8:5, 6; 2 Korint 4:4.b

IFA USUN EWE PAIPEL A NÓMOFFÓCHÓLÓ: Áeúin, inaamwo ika ekkóch chón kapiini Paipel ra túmúnúngaw are pwal mwo nge iir mi otuputup, nge mi wor chómmóng ra fókkun sipeéch me tichik lón ar féri ar angang. Ekkewe Masoretes ra kapiini ewe Tesin Ipru lefilen ewe ier 500 ngeni ewe ier 1000, iwe minne ra kapiini ina ewe Masoretic text. Aramas ra erá pwe ekkewe Masoretes ra álleani iteiten eú me eú kapas, eú me eú mesen mak pwe repwe chekiéchú pwe esap wor met ra mwáálliló wóón. Ika ra meefi pwe mi wor mwáállin ewe kapi ra kan kapi seni, iwe ra makkeetiw lepekin ekkewe mak lón ewe pekin taropwe. Ekkewe Masoretes rese fókkun féri och ekkesiwil lón Paipel. Ewe professor itan Moshe Goshen-Gottstein a erá: “Me rer, án emén wesewesen ekieki an epwe féri och siwil lón, ina eú féfférún mwááneson mi ssenúk ngawan.”

Oruuan, ren chómmóngun ekkewe kapiin Paipel mi nóm rech ikenái a álisi ekkewe sou káé usun Paipel ar repwe kúna ika mi wor mwáállin lón. Áwewe chék, ren fitepúkú ier ekkewe néúwisin lamalam ra fen áiti ngeni aramas pwe néúr we afféún Paipel lón fósun Latin, ina ewe kapi mi léllé ngeni masouen ewe popun makken Paipel. Nge, lón 1 Johannes 5:7 ra apachaalong pwal fitu kapas ese pwúng, ewe sia fen pwóróus usun me akkomwan. Ekkena kapas mi mwáál ra pwal mwo nge mak lón ewe Paipel itan King James Version fósun Merika, ewe mi iteféúló! Nge lupwen aramas ra kúna pwal ekkóch kapiin Paipel minen lóóm, met ekkena kapi ra pwáraaló? Bruce Metzger a makkeei: “Ekkewe kapas [lón 1 Johannes 5:7] ese nóm lón meinisin ekkewe kapiin Paipel minen lóóm (Syriac, Coptic, Armenian, Ethiopic, Arabic, Slavonic), chilóón chék ewe lón fósun Latin.” Iwe, pokiten ena, lupwen ra férsefáli ewe King James Version me pwal ekkóch afféún Paipel, ra télawu ekkena kapas ese pwúng.

Ekkena kapiin Paipel minen lóóm iir mi pwáraatá pwe ewe pwóróus lón Paipel ese siwil? Lón 1947, aramas ra kúna ekkewe Dead Sea Scrolls, ekkewe kinikinin kapiin Paipel minen lóóm lóóm. Iwe, ren ena, a suuk ngeni ekkewe sou káé ar repwe alélléfengeni ewe Masoretic text lón fósun Ipru me masouen ena kapiin Paipel mi fen mak lap seni 1,000 ier mwen ewe Masoretic text. Emén chón ewe kúmi mi etittina ewe Dead Sea Scrolls a erá pwe lón eú scroll “a awora pisekin ánnet mi núkúchar pwe án ekkewe chón Jus chón kapi angangen kapiini ekkewe pwóróus lón Paipel ren úkúkún lap seni 1,000 ier, a fókkun túmúnúéch me alúkúlúk.”

Lón ewe Chester Beatty Library lón Dublin, Ireland, a wor ekkóch ekkewe esin taropwe mi ffér seni ewe fetil itan papyrus nge ra masou ren ekkóch kinikinin arapakkan eú me eú puk lón ewe Paipel Tesin Krik. Pwal kapachelong ekkewe kapi minen lón ewe oruuen senturi, ina epwe chék 100 ier mwirin an a wes makken ewe Paipel. The Anchor Bible Dictionary, a erá pwe inaamwo ika ekkena taropwe mi ffér seni papyrus ra pwáraatá chómmóng mineféén mettóch mi tichik ren minne a mak, “nge ra pwal pwáraatá amwararen núkúcharen ewe angangen kapiini masouen Paipel.”

MWIRILÓÓN: Án ewe Paipel ierittam me chómmóngóló kapiin ese fen angawaló masouan nge a fen ámúrinnééló. Iei met Sir Frederic Kenyon a makkeei usun ewe Paipel Tesin Krik: “Ese pwal wor eú puken lóóm epwe usun Paipel ren an wor chómmóng minen pwáraatá mi minen lóóm fán itan me ese wor emén sou káé mi wenechar esap lúkú pwe masouan, ewe mi torikich lón ei fansoun, a mmen pwúng.” Ren ewe Paipel Tesin Ipru, ewe sou káé William Henry Green, a erá: ‘Sia tongeni apasa fán lúkúlúk pwe ese pwal wor och mettóch minen lóóm lóóm a kaworoto tori ei fansoun nge a mmen pwúng.’