Io Kewe Ra Alingalo Kot Ikenai?
“Mi fich ngonuk, ach Samol o ach Kot, pwe kopwe angei ling o iteuoch o manaman.”—PWARATA 4:11.
WONE som ier loom, emon engineer seni Switzerland itan George de Mestral a paani noun we konak le fetal. Lupwen ra liwin ngeni imwer, a kuna pwe chommong, chommong setan ra pacheta won ufan kewe me won unen noun we konak. Ren an mochen silei ewe popun ra pach, a nengeni ekkewe setan fan kinasen alapalo me a fokkun mwar ren ekkewe kukkun oo ra ussun ita pacheta won mettoch meinisin. Feil, feil, a fori eu pisek a nikinikin ekkewe setan itan Velcro. Esap de Mestral chok a appiru lapalapen forien Kot kewe won fonufan. Lon Merika, ekkewe pwipwi iter Wright ra alapalapa efoch sepelin mwirin ar kaeo lapalapen ekkewe matchang watte lupwen ra akkas. Emon engineer itan Alexandre-Gustave Eiffel seni Franis a alapalapa eu tower mi iteit seni itan lon Paris mwirin a kaeo ifa ussun ewe chuun peche a atufichi an aramas uta fan choun inisir.
2 Ekkeei poraus ra awewei met sia kan kor ngeni biomimetics, ewe pekin science mi appiru lapalapen ekkewe mettoch won fonufan.a Nge eu kapas eis a ppiita: Fan fitu ekkewe sou tipatchem mi fori minefoon pisek ra mwareiti ewe Emon a alapalapa ekkewe setan, ekkewe matchang watte, chuun pechen aramas, me ekkewe ekkoch mettoch mi amwarar aramas ra appiruur? A mmen alolilen pwe ikenai, aramas rese kan ekieki ussun Kot are ngeni i ewe ling mi fich ngeni.
3 Ekkoch ra ekieki, ‘Met popun sipwe alingalo Kot? Esap pwe Kot a fen ling?’ Pwungun pwe Jiowa ewe Emon mi ling seni meinisin won lang me fonufan, nge sap minne Jiowa a ling mwen mesen aramas meinisin. Lon ewe Paipel, ewe kapas “ling” lon Ipru a wewe ngeni “chou.” A weneiti ekkewe mettoch mi efisi an emon foummong me tekia me ren aramas. Lupwen a weneiti Kot, a wewe ngeni ekkewe mettoch a efisi an Kot foummong ngeni aramas.
4 Chokisikis ikenai ra ekieki ussun ekkewe popun Kot a foummong. (Kol Fel 10:4; 14:1) Ren enletin, ekkewe aramas mi foummong, pwal mwo nge ika ra ekis luku Kot, ra kan etipetipa aramas pwe repwe sufolungau ngeni ewe Chon Forata mettoch meinisin won lang me fonufan. Ifa ussun ra fori ena?
“Esor Popun Rese Luku”
5 Chommong scientist ra apasa pwe esor Kot. Nge, ifa ussun ra awewei ekkewe mettoch won fonufan mi amwarar, kapachelong aramas? Ra apasa pwe ekkena mettoch mi amwarar a fis pokiten evolution, eu manaman esor och nemenem won me fan ekkoch met a efisata a seroch nge fan ekkoch a serengau. Ren chok awewe, emon mwan mi luku evolution iten Stephen Jay Gould a apasa: “Sia nonnom pokiten poun eu sokkun iik a tongeni wiliiti pechen eu monumanau a fetal won fonu . . . Eli sia kutta eu awewe mi ‘tekia’ seni ena—nge esor.” Mi wewe chok me met Richard E. Leakey me Roger Lewin ra makkei: “Eli a wor aramas pokiten aksiten chok.” Pwal mwo nge ekkewe scientist mi mwareiti lingen me lapalapen ekkewe mettoch lon fonufan rese alingalo Kot.
6 Lupwen ekkewe aramas mi tipatchem ra apasa pwe evolution mi wesewesen pwung, ra ussun ita apasa pwe chokkewe rese luku mi tiparoch. Ifa ekiekin chommong aramas lupwen ra rongorong ena poraus? Fite ier me loom, emon mwan mi fokkun sileilap ussun evolution a fos ngeni aramas mi eani ena luku. A apasa: “Ua kuna pwe chommong chon luku evolution ra eani ena luku pokiten ra fen rongorong pwe aramas meinisin mi tipatchem ra luku.” Ewer, lupwen aramas mi kaeo lon sukul tekia ra pwarata ar luku pwe esor Kot, a etipetipa ekkewe ekkoch pwe resap ngeni Kot ewe ling mi fich ngeni ewe chon Forata.—An Salomon Fos 14:15, 18.
7 Ekkewe scientist mi luku pwe manau a pwisin fisita ra eani ena luku pokiten watteen ewe pisekin annet? Aapwi! Ekkewe pisekin annet mi anneta pwe mei wor emon chon Forata a pwellifeilikich. Ewe aposel Paul a makkei: “Seni chok ewe fansoun Kot a foriata fonufan, aramas ra tongeni meefi, ren forian kewe, ekkewe sokkosokkun Kot rese tongeni kuna, an we manaman esemuch o pwal lapalapan feilfeilo chok. Iei popun rese tongeni chuen kapas och.” (Rom 1:20) Sia tongeni kuna seni forian kewe lapalapen ewe chon Forata. Ina popun Paul a apasa pwe seni le poputaan manauen aramas, aramas mi tufichin ‘meefi’ woren Kot ren forian kewe ra tongeni kuna. Ikkefa ekkena pisekin annet?
8 Ekkewe fuu lon lang ra annetata woren Kot. Kol Fel 19:1 a apasa: “Ekkewe lang ra aporausa usun lingen Kot.” “Ekkewe lang”—ewe akkar, maram, me ekkewe fuu—ra pwarata ussun an Kot manaman me tipatchem. Sia ingeiti chommongun ekkewe fuu. Me ekkeei mettoch lon lang rese mwokutukutungau lon space, nge ra mwokutukut fan alluk mi titchik.b (Aisea 40:26) Mei pwung ach apasa pwe ei kokkotoch a pukun fisita fan sereseroch chok? A lamot ach chechchemeni pwe chommong scientist ra apasa pwe lang me fonufan ra muttir fisita. Ren ar awewei ifa ussun ena mettoch a fisita, emon professor a apasa: “Ewe ekiek pwe lang me fonufan ra nonnom fansoun meinisin a alisata lukuen chokkewe rese luku woren emon Kot me lukuen chokkewe mi luku pwe ese tongeni ffat ika a wor are ese wor emon Kot. Iwe nge, ewe ekiek pwe a wor poputaan lang me fonufan epwe alisata ewe luku pwe och mettoch a efisata nonnomuur; pun io a tongeni anchangei nonnomun och mettoch mi kon amwarar nge esap wor met a efisiireta.”
9 Sia pwal kuna pisekin annet mi anneta woren Kot won fonufan. Ewe soumak kol mi fel a apasawu: “SAMOL, om kewe angang mi fakkun chommong! Ka forata mettoch meinisin ren om tipatchem; fonufan a urelo ren foriom kewe.” (Kol Fel 104:24) An Jiowa kewe “angang,” kapachelong ekkewe man, ra pwarata an tipatchem. Ussun chok sia allea me le poputaan ei lesen, fan chommong ekkewe scientist ra sotun appiru lapalapen ekkewe mettoch mi manau won fonufan pokiten murinnoon lapalaper. Ekieki mwo ussun ekkoch me leir. Ekkewe chon research ra kaeo mechan ekkewe man ren ar repwe fori akkau mi pochokkul; ra kaeo usun eu sokkun nong mi rongoch, pwe repwe tongeni amurinnolo ekkewe pisekin alillisin rongorong; me ra atittinafichi morounan poun ekkewe matchang itan owl, pwe repwe amurinnolo lapalapen ekkewe sepelin likopop. Iwe, inaamwo ika aramas ra fokkun achocho nge, rese tongeni tufichin titchikin unusen appiru ewe a fen nonnom mi unusoch lon fonufan. Ewe puk Biomimicry—Innovation Inspired by Nature a apasa: “Ekkewe mettoch mi manau ra fen fori mettoch meinisin kich aramas sia mochen fori, nge rese aea gas watte, alimengaua fonufan, are efeiengaua minne mi lamot ngeni manau lon mwach kkan.” Iei tipatchem mi enlet!
10 A ffat ewe pisekin annet pwe a wor emon chon Forata ese lifilifil ika sia neta lang asan are atola ekkewe mettoch mi ffor won ei fonufan. (Jeremaia 10:12) Sipwe tipeeu ngeni ekkewe chonlang mi koluwu: “Mi fich ngonuk, Ach Samol o ach Kot, pwe kopwe angei ling o iteuoch o manaman, pun ka fen forata mettoch meinisin.” (Pwarata 4:11) Nge, chommong scientist rese miritiiti woren emon chon Forata ren ‘mesen letiper,’ inaamwo ika ra ingeiti lapalapen ekkewe mettoch ra kuna ren meser. (Efisus 1:18) Sia tongeni eani awewe ussun ekiekir: Ach ingeiti lingen me lapalapen ekkewe mettoch won fonufan me apasa mwirin pwe esor emon chon Forata a umwes ussun chok ika emon a ingeiti eu lios mi fokkun ling me apasa pwe esor emon a chungani ewe lios. Ina popun Paul a apasa pwe “esor popun rese luku”!
“Chon Emmwen Mi Chun” Ra Emmweningaua Chommong
11 Chommong aramas mi achocho ngeni lamalam ra enletin luku pwe ar fel a alinga Kot. (Rom 10:2, 3) Iwe nge, lamalam pwal eu kinikinin kokkotun aramas a pinei fite milion aramas seni ar alingalo Kot. Ifa ussun? Sipwe poraus ussun ruu mettoch.
12 Akkom, ra angei ling seni Kot ren aitier mi chofona. Ren chok awewe, ekieki mwo ewe luku pwe lang a emmweni mettoch meinisin epwe fis lon manauen aramas. Ei luku a alongolong won ewe ekiek pwe pokiten Kot a tongeni silei met epwe fis lon mwach kkan, weween pwe a silei mwiriloon mettoch meinisin. Ei luku a ngeni aramas ewe ekiek pwe Kot a akkota met epwe fis lon mwach kkan—ese lifilifil ika mi och are ngau—fan iten emon me emon aramas. Me ren ei luku, riaffou me fofforingau meinisin won fonufan tipisin Kot. Pwungun pwe Kot ese lingelo lupwen sia tipi ngeni ren ekkeei mettoch, nge ir forien ewe chon Oput, Setan, ewe emon ewe Paipel a eita ngeni “ewe samolun fonufan.”—Jon 14:30; 1 Jon 5:19.
13 Ewe luku pwe lang a emmweni mettoch meinisin epwe fis lon manauen aramas ese pop seni ewe Paipel me a aitengaua Kot. A aosukosuka aramas ren met Kot a tongeni fori me met a fori. A mak lon ewe Paipel pwe Kot a tongeni silei met epwe fis lon mwach kkan. (Aisea 46:9, 10) Nge, ese pwung ach ekieki pwe Kot ese tongeni nemeni an tufichin silei met epwe fis lon mwach kkan are pwe Kot a akkota mettoch meinisin a fiffis. Ren chok awewe: Ika en emon mi fokkun pochokkul inisum, kopwe eki ekkewe mettoch meinisin mi chou ka kuna? Aapwi! Ussun we chok, pokiten mei wor an Kot tufichin silei mwach kkan sap minne Kot a mochen silei are akkota mettoch meinisin repwe fisita. Kot a filata ineet a nounou an tufichin silei mwach kkan.c A ffat pwe luku mi chofona, kapachelong ei luku pwe lang a emmweni mettoch meinisin epwe fis lon manauen aramas, ese alingalo Kot.
14 Ewe oruuan mettoch lamalam a sufolungau ngeni Kot ren, ina ren fofforun ekkewe soulang. Uruurun pwe chon Kraist repwe alleasochisi aitien Jises kewe. Jises a aiti ngeni noun kewe chon kaeo pwe repwe alleasochisi an kewe kapasen alongolongun alluk ussun chok ewe alluk a apasa pwe epwe wor “tongfengen lefiler” me “esap ir seni fonufan.” (Jon 15:12; 17:14-16) Ifa ussun ekkewe nouwis lon ekkewe lamalamen Kirisentom? Ra wesewesen alleasochisi ekkena alluk?
15 Ekieki mwo met ekkewe nouwisin lamalam ra kan fori lupwen a wor maun. Ra kan alisata, tipeeu ngeni, me pwal mwo nge eani wiiser sou emmwen lon chommong maun won fonufan. Ra fen efeiochu ekkewe sounfiu me ra apasa pwe mei pwung ewe nninnii. Nge sia ekieki, ‘Ekkeei nouwis rese ekieki pwe chiener kewe nouwisin lamalam lon ewe eu pekin ra fori ussun we chok?’ (Nengeni ewe box “Menni Pekin Kot A Pekini?”) Ekkewe nouwisin lamalam rese alingalo Kot lupwen ra apasa pwe Kot a peniir lon ekkewe maun mi nnielo chommong aramas; rese pwal alingalo i lupwen ra apasa pwe ekkewe minen aukuk lon Paipel fan iten chon loom chok, me lupwen rese apwungu aramas mi lisowu mwaal. Ra achema ngenikich ussun ekkewe nouwisin lamalam Jises a apasa “mi fori minne mi ngau” me ir “chon emmwen mi chun”! (Mattu 7:15-23; 15:14) Fofforun ekkewe nouwisin lamalam a ekisikisalo tong fan iten Kot ren fite milion aramas.—Mattu 24:12.
Io Kewe Ra Wesewesen Alingalo Kot?
16 Ika lape-ngeni ekkewe aramas mi foummong me manaman won fonufan rese alingalo Kot, iwe, io kewe ra wesewesen fori? Sipwe kutta poluen ena kapas eis seni lon Paipel. Pwungun pwe a wor an Kot pwung le apasa ifa ussun aramas repwe alinga i, me i a isetiu ekkewe minen aukuk lon an we Kapas, ewe Paipel. (Aisea 42:8) Sipwe poraus won ulungat minen alingalo Kot, nge ren eu me eu leir, sipwe pwungupwung won ewe kapas eis ussun io kewe ra wesewesen fori ikenai.
17 Akkom, sia tongeni alingalo Kot ren ach mwareiti itan we. A pwalo seni met Jiowa a ereni Jises pwe ach mwareiti itan we eu kinikinin letipen Kot mi lamot. Eu ran mwen an malo, Jises a iotek: “Semei, kopwe chok alinga itom.” Mwirin, eu mongungu a polueni: “Ua fen alinga, o upwe pwal alingasefalli.” (Jon 12:28) Ese mwaal pwe Jiowa ewe a kapas. Seni poluan, a pwalo pwe lingeloon itan a fokkun lamot ngeni i. Nge, io kewe ikenai ra alingalo Jiowa ren ar esileifetalei me mwareiti itan won unusen fonufan? Ir ekkewe Chon Pwarata Jiowa, me ra fori ei angang lon 235 fonu!—Kol Fel 86:11, 12.
18 Oruuan, sia tongeni alingalo Kot ren ach asukula aramas ewe poraus mi enlet ussun i. Jises a apasa pwe ekkewe chon fel mi enlet repwe “fel ngeni [Kot] lon . . . enlet.” (Jon 4:24) Ifa ussun sia tongeni esinna chokkewe mi fel ngeni Kot lon “enlet”? Repwe u ngeni ekkewe luku rese alongolong won ewe Paipel me mi kapas mwakel ussun Kot me letipan. Repwe aiti ngeni aramas ekkewe enlet mi limelimoch lon an Kot we Kapas, kapachelong ekkeei mettoch: Jiowa ewe Kot Mi Tekia Seni Meinisin, me ewe ling mi fichiiti wiisan epwe tori i chok (Kol Fel 83:18); Jises Noun Kot me ewe Sou Nemenemen an Kot Muun Messaia (1 Korint 15:27, 28); Muun Kot epwe epinalo iten Jiowa me apwonueta an we kokkot ngeni fonufan me ngeni aramas won fonufan (Mattu 6:9, 10); ewe kapas allim ussun ei muu epwe esilesilfeil won unusen fonufan. (Mattu 24:14) Ren lap seni 100 ier, eu chok mwich a tuppwol le asukula aramas ekkena poraus mi enlet me auchea—Chon Pwarata Jiowa!
19 Aulungatin, sia tongeni alingalo Kot ren ach atipeeufengenni manauach ren an kewe minen aukuk. Ewe aposel Piter a makkei: “Oupwe manauesini sokkun manau mi fakkun murinno lein ekkewe Jentail, pwe inaamo ika repwe aitengaualo ami usun chon forata mi ingau, nge repwe nengeni ami kewe fofor-murinno, o repwe alingalo Kot lon ranin an waroto.” (1 Piter 2:12) Fofforun emon chon Kraist a pwaralo an we luku. Lupwen chon katol ra miritiiti ena—lupwen ra kuna pwe fofforun emon chon Kraist mi murinno pokiten an luku—Kot a lingelo.
20 Io kewe ikenai ra alingalo Kot ren lapalaper mi murinno? Iwe, menni mwichen aramas chommong muu ra mwareiti pokiten ekkewe mi choniir ra kinamwe, alleasochisi alluk me mooni ar kewe takises? (Rom 13:1, 3, 6, 7) Menni aramas ra itefoulo won unusen fonufan pokiten ewe tipeeufengen lefiler—tipeeu ese lifilifil menni ar lewo, fonu, me einang? (Kol Fel 133:1; Fofor 10:34, 35) Menni mwichen aramas won fonufan ra sinnelo ren ar angangen asukula aramas ussun ewe Paipel mi alisata sufol fan iten alluk, apochokkula famili, me atekiata minne mi pwung me mwaal me ren ewe Paipel? Mei wor eu chok mwichen aramas mi foriir meinisin—Chon Pwarata Jiowa!
Ka Alingalo Kot?
21 A lamot pwe emon me emon leich a eani ei kapas eis: ‘Ua alingalo Kot?’ Me ren Kol Fel 148, lape-ngeni minne Kot a forata ra alingalo Kot. Ekkewe chonlang, ekkewe lang, ewe fonufan me ekkewe man—ir meinisin ra alingalo Jiowa. (Wokisin 1-10) A mmen alolilen pwe lape-ngeni aramas ikenai rese fori ena! Ren om manaueni manauom fan iten om alingalo Kot, kopwe angangfengen me forien Kot kewe mi alingalo Jiowa. (Wokisin 11-13) Ese pwal wor och mettoch kopwe fori mi murinno seni ena.
22 Ren om alingalo Jiowa, ka kuna chommong feioch. Lupwen ka eani lukuluk won an Kraist we asor, ka chasefal me Kot me ka pwapwaesini eu riri mi kinamwe me murinno ren Semom mi nonnom lang. (Rom 5:10) Lupwen ka kutta ekkewe popun kopwe alingalo Kot, ka alapalo om ekiekoch me kilisou. (Jeremaia 31:12) Mwirin, ka tongeni alisi aramas pwe repwe manaueni eu sokkun manau mi pwapwa me menemenoch. Iwe, om pwapwa epwe pwal lapelo. (Fofor 20:35) Amwo en kopwe choni chokkewe mi apposa letiper le alingalo Kot—iei me tori feilfeilo!
[Footnotes]
a Ewe kapas “biomimetics” a feito seni ewe kapasen Krik biʹos, weween “manau,” me miʹme·sis, weween “appiru.”
b Ren pwal ekkoch poraus mi titchik ren ifa ussun ekkewe lang a pwarata an Kot tipatchem me manaman, nengeni ewe puk Draw Close to Jehovah, forien Chon Pwarata Jiowa.
c Nengeni Volume 1, pekin taropwe 853, lon ewe Insight on the Scriptures, fforien Chon Pwarata Jiowa.
En Mi Chechchemeni?
• Met popun sia tongeni apasa pwe lape-ngeni ekkewe scientist rese kan alisi aramas le alingalo Kot?
• Ikkefa ruu mettoch ekkewe lamalam ra fori mi pinei aramas seni ar alingalo Kot?
• Ifa ussun sia tongeni alingalo Kot?
• Met popun kopwe ekieki ika en mi alingalo Jiowa?
[Ekkewe kapas eis fan iten ewe lesen]
1, 2. (a) Ikkefa ekkewe poraus mi awewei weween biomimetics? (b) Ikkefa ekkewe kapas eis ra ppiita, me ifa poluer?
3, 4. Ifa weween “ling,” lon fosun Ipru, me epwe weneiti met lupwen nounoun ei kapas a weneiti Jiowa?
5. Ifa ussun chommong scientist ra awewei amwararen ekkewe mettoch mi ffor?
6. Met a pinei chommong seni ar ngeni Kot ewe ling mi fich ngeni pokiten i ewe chon Forata?
7. Me ren Rom 1:20, forien Kot kewe sia kuna ra annetata met, me pwata?
8. (a) Ifa ussun ekkewe lang ra pwarata an Kot manaman me tipatchem? (b) Menni poraus a affata pwe a wor met a efisata fisitaan lang me fonufan?
9. Ifa ussun tipatchemen Jiowa a pwappwalo lon ekkewe man a forata?
10. Met popun mi umwes ach apasa pwe esor emon Chon Alapalapa Mi Lapalap? Awewei mwo.
11, 12. Ewe luku pwe lang a emmweni mettoch meinisin epwe fis lon manauen aramas a alongolong won menni ekiek, me met a pwarata pwe ei luku ese alingalo Kot?
13. Met popun mi umwes ach ekieki pwe Kot ese tongeni nemeni an tufichin silei met epwe fis lon mwach kkan? Awewei mwo.
14. Ifa ussun lamalam ra sufolungau ngeni Kot?
15. (a) Ifa ussun ekkewe nouwisin lamalam ra fen angolong lon ekkewe maunen fonufan? (b) Ifa ussun fofforun ekkewe nouwisin lamalam ra kku fite milion aramas?
16. Ren ach sipwe silei io ra wesewesen alingalo Kot, met popun a lamot ach sipwe kutta met ewe Paipel a apasa?
17. Ifa ussun Jiowa a pwisin pwarata pwe lingeloon itan eu kinikinin letipan mi lamot, me io kewe ikenai ra alingalo iten Kot won unusen fonufan?
18. Ifa ussun sia tongeni esinna io kewe mi fel ngeni Kot lon “enlet,” me menni mwichen aramas a asukula aramas ussun enlet seni Paipel ren lap seni ipuku ier?
19, 20. (a) Met popun lapalapen emon chon Kraist mi murinno a tongeni alingalo Kot? (b) Menni kapas eis ra tongeni alisikich le kuna io kewe ikenai ra alingalo Kot ren ar foffor murinno?
21. Met popun a lamot ach sipwe ekieki ika sia alingalo Jiowa?
22. Ren om alingalo Jiowa, ifa ussun ka kuna feioch, me met kopwe apposa letipom le fori?
[Lios lon pekin taropwe 20]
“Kot A Pekini Menni Pekin?”
[Lios lon pekin taropwe 20]
Emon mwan a choni ewe Air Force lon Tois atun ewe Oruuen Maunen Fonufan nge mwirin a wiliiti emon Chon Pwarata Jiowa a apasa:
“Met a aosukosukaei atun ekkena ierin maun . . . ina ai kuna ekkewe nouwisin lamalam seni lape-ngeni lamalam meinisin—Katolik, Lutheran, Episcopal me metakan—lupwen ra efeiochu ekkewe sepelin me ekkewe repwe wiisen wawa mwen repwe feilo oturatiu ekkewe pakutang. Fan chommong, ua ekieki, ‘Kot a pekini menni pekin?’
“Ekkewe sounfiuen Tois ra nounou efoch pelit mi mak won Gott mit uns (Kot a nonnom rech). Nge ua ekieki, ‘Met popun Kot esap peni ekkewe sounfiu lon ewe eu pekin nge mi wewe chok ar lamalam me ra iotek ngeni ewe emon chok Kot?’ ”
[Lios lon pekin taropwe 18]
Won unusen fonufan, Chon Pwarata Jiowa ra enletin alingalo Kot