Än Jiowa we Kapas A Manau

Menlapen Pworaus Seni ewe Puken Taniel

ME REN ewe Holman Illustrated Bible Dictionary (Eü Puken Aweween Paipel Förien Holman) “ewe puken Taniel eü puk mi fokkun amwarar seni puk meinisin mi nom lon ewe Paipel. . . . A masou ren pworaus mi enlet mi nomofochelo.” Pworausan a poputä lon 618 B.C.E. lupwen King Nepukatnesar, ewe kingen Papilon, a maunei Jerusalem. Nepukatnesar a tööki Juta me a uweialo “ekoch aramasen Israel” ngeni Papilon. (Taniel 1:1-3) Ewe alüwölät Taniel emön leir. Le sopwoloon ei puk, a kapas ussun an Taniel a chüen nonnom lon Papilon. Lupwen Taniel a arapakkan 100 ier, Kot a pwon ngeni: “Nge en Taniel kopwe likitü tori sopolan. Mürin kopwe mäla o manausefälitä, pwe kopwe angei wisom lesopolan fansoun.”​—Taniel 12:13.

Napanapen makken ekkewe wonu sopwun lon puken Taniel ussun itä nge pworausen emön. Ra mak me ren ekkewe fansoun ra fisitä. Nge ekkewe lusun sopwun ra affata pwisin pworausan me künaan we. Ewe puken Taniel a masou ren pworausen oesini mi weneiti an ekkewe mwu mi pöchökkül feffeitä me turutiu, warotoon ewe Messaia, me ekkewe mettoch mi fiffis lon ach ei rän.a Lupwen Taniel a chinnap, a nesöküriti manauan ren an apworausa ekkewe pworaus mi apöchökkülakich pwe sipwe tuppwöl ngeni Kot. Än Taniel pworaus mi manau me manaman.​—Ipru 4:12.

MET SIPWE KAEO SENI EKKEWE METTOCH RA FISITÄ MI TETTELITIU LON EKKEEI SOPWUN?

(Taniel 1:1–6:28)

Lon ewe ier 617 B.C.E. Taniel me chienan kewe ülümön, Satrak, Mesak, me Apetneko, ra nonnom lon imwen ewe king. Atun ewe ülüngät ier ra käkkäeö ussun eörenien me föfförün aramas lon imwen ewe king, ekkeei säräfö ra akkamwöchü ar tuppwöl ngeni Kot. Orun walu ier mwirin, King Nepukatnesar a ttana eü ttan. Taniel a pwäri ngeni Nepukatnesar met a ttana me mwirin a awewe ngeni weween. Ewe king a apasa pwe Jiowa ewe “Kot a fokun tekia seni ekewe kot meinisin, a pwal lap seni ekewe king meinisin, a tufichin pwäri mine a monomon.” (Taniel 2:47) Iwe nge, ekiselo chök mwirin, a ussun itä pwe ewe king a mönüki minne a fen apasa. Lupwen chienen Taniel kewe ülümön rese mochen fel ngeni ewe uluulun mi tekia, ewe king a otururelong lon eü leenien kek mi ngetenget. Nge ewe Kot mi enlet a seläniir, iwe, Nepukatnesar a mirititi pwe “esap wor eman kot a tongeni amanaua aramas usun ar we Kot.”​—Taniel 3:29.

Nepukatnesar a ttana pwal eü ttan mi watte lamotan. A küna efoch irä mi fokkun watte nge ewe irä a pöküpökütiu me a föfö ren selimechä me piras. Taniel a aweweei weween ewe ttan. Ena ttan a pwönütä akkom lupwen Nepukatnesar a umwesilo nge mwirin a miritsefäl. Fite ier mwirin, King Pelsasar a föri eü kametip watte fän iten nöün kewe samol me a turunufasei Kot ren an äeä ekkewe sepi kolt me silifer seni än Jiowa we imwen fel. Iwe, lon na pwinin, Pelsasar a ninniilo me Tarius ewe re Metia, a poputä le nemeni ewe mwu. (Taniel 5:30, 31) Lon mwuun Tarius we, lupwen Taniel a 90 som ierin, ekkewe nöüwis mi lolowo ra rauangaüaei ewe soufos Taniel. Nge Jiowa a “amanaua Taniel seni ekkewe laion.”​—Taniel 6:27.

Pölüen Kapas Eis Ussun Ekkeei Wokisin:

1:11-15—Ekkewe fömön ätin Juta ra pöchökkületä pokiten chök ar mömmöngö iäsäi? Aapw. Esor och möngö epwe tongeni mwittir efisi ena sokkun siwil lon engol rän. Ra aümanau pokiten Jiowa a efeiöchüür pun ra eäni lükülük woon.​—Än Salomon Fos 10:22.

2:1—Ineet Nepukatnesar a eäni ewe ttan ussun eü uluulun mi fokkun watte o tekia? Ei wokisin a apasa pwe a fis “lon aruuen ierin mwün Nepukatnesar.” Nepukatnesar a seikitä ngeni king lon Papilon lon 624 B.C.E. Ina minne, ewe oruuen ierin an nemenem epwe poputä lon 623 B.C.E., fitu ier mwen a tööki Juta. Lon ena ier, Taniel ese tongeni aweweei ewe ttan pokiten ese mwo nonnom lon Papilon. Ese mwääl “ewe aruuen ier” a älleä seni 607 B.C.E. lupwen ena kingen Papilon a ataielo Jerusalem me a wiliti emön sou nemenem mi pöchökkül woon fönüfan.

2:32, 39—Ifa ussun ewe mwu mi liosutiu ren silfer a kisikis fän möküren ewe uluulun mi för seni kolt, me ifa ussun ewe mwu mi liosutiu ren ewe piras a apwangapwang seni ewe mwuun silfer? Meto-Persia, ewe mi liosutiu ren silfer, a kisikis fän mwuun Papilon, möküren ewe uluulun mi för seni kolt, pokiten ese wisen ataielo mwuun Juta. Kris, ewe mwu mi fokkun watte a tapwelo mwirin, a kisikis seni Meto-Persia, ussun chök piras ese tori aüchean silfer. Inaamwo ika a fokkun chommong ekkewe fönü fän nemenien ewe Mwuun Kris, Kris ese wisen angasalo nöün Kot aramas seni ar oolo lon Papilon, nge ina met Meto-Persia a föri.

4:8, 9—Taniel a wiliti emön sou asor mi kan föri angangen roong? Aapw. Taniel a wiliti “sounemenemen soutipachemen Papilon meinisin.”—Taniel 2:48.

4:10, 11, 20-22—Ewe irä mi fokkun tekia Nepukatnesar a ttana, a liosuetä met? Akkom, ewe irä a weneiti Nepukatnesar, sou nemenemen eü mwu watte woon fönüfan. Pokiten a mak pwe ewe nemenem a “tori unusen fanüfan meinisin,” ena irä a liosuetä och mettoch mi lapalap seni an ena king nemenem. Taniel 4:17 a aweweei pwe ewe ttan a weneiti nemenemen “ewe Mi Unusen Tekia” woon chon fönüfan. Ina popun ewe irä a liosuetä än Jiowa we nemenem woon unuselapen läng me fönüfan, nge äkkäeüin an nemenem woon fönüfan. Ewe ttan ussun ewe irä epwe pwönuetä fan ruu, akkom lon än Nepukatnesar nemenem me mwirin lon än Jiowa we nemenem mi fokkun tekia.

4:16, 23, 25, 32, 33—Ifa ttamen ekkewe “fisu fansoun”? Ekkewe siwil meinisin mi fis lon manauen King Nepukatnesar esap tongeni fisitä lon fisu chök rän. Ina minne, fän iten Nepukatnesar, ekkewe “fisu fansoun” ra wewe ngeni fisu ier are 2,520 rän, pun eü ier lon pekin oesini a wor 360 rän. Nge ren pwönüetään mi lapalap, ewe “fisu fansoun” a wewe ngeni 2,520 ier. (Isikiel 4:6, 7) Ena fansoun a poputä seni taloon Jerusalem lon 607 B.C.E. me a mwüchülo lon 1914 C.E., lupwen Jises a seikitä King lon läng.—Luk 21:24.

6:6-10—Pokiten ese pwal lifilifil napanapen inisich lupwen sia iotek, esap itä eü alen tipatchem än Taniel epwe chök iotek le monomon lon ükükün 30 rän? Aramas ra silei eörenien Taniel pwe a iotek fän ülüngät lon eü rän. Ina ewe popun ekkewe chon rauangaü ra föri ewe allük ussun iotek. Ika Taniel epwe siwili eörenian we le iotek epwe pwä ngeni aramas pwe a titiap me amam Jiowa Kot.

Ikkeei Ekkoch Lesen Fän Itach:

1:3-8. Än Taniel me chienan kewe achocho le tuppwöl ngeni Jiowa a pwäratä lamoten ewe emirit ra angei seni semer kewe me iner. Lupwen ekkewe sam me in mi niuokkusiti Kot ra akkomwa Kot lon manauer me äiti ngeni nöür kewe pwe repwe akkomwa Kot lon manauer, nöür kewe kükkün repwe pwal pworacho ngeni ekkewe sossot repwe toriir lon sukul.

1:10-12. Taniel a weweiti ewe popun “ewe meilapen chon tümwünü imwen ewe king” a niuokkus, iwe, ina popun ese tittingorei ena meilap. Nge, Taniel a chuuri “ewe chon souan,” neman pokiten a ekieki pwe ätewe a ekis tipemecheres. Lupwen a torikich och osukosuk, sipwe pwal pwäratä mirit, weweöch, me tipatchem.

2:29, 30. Sipwe pwal mwareiti Jiowa, ussun chök Taniel ren ach silelap, napanapach kewe mi mürinnö, me ach kewe tufich sia angei pokiten ewe käit seni Paipel.

3:16-18. Ekkewe ülümön re Ipru ra tipeppos pokiten rese pwal titiap ren ewe sossot, ina enen ewe king möngö. Sipwe pwal achocho le “tuppwöl lon mettoch meinisin.”—1 Timoti 3:11.

4:24-27. Lon ach ekkesilefeili pworausen ewe Mwuun Kot, pachelong pworausen än Kot kapwüng, a pwal lamot ewe esin lükü me pwora a nom ren Taniel lupwen a esile ngeni Nepukatnesar met epwe fis ngeni me met epwe föri pwe ‘nonnomun epwe soposopola.’

5:30, 31. Ewe “kölün takir usun turun ewe kingen Papilon” a wesewesen pwönuetä. (Aisea 14:3, 4, 12-15) Setan, ewe Tefil, a lamalam tekia ussun chök ekkewe kingen Papilon, epwe pwal turufochofochetiu.—Taniel 4:30; 5:2-4, 23.

EKKEWE LÄNGIPWI TANIEL A KÜNA RA ÄITI NGENIKICH USSUN MET?

(Taniel 7:1–12:13)

Lon 553 B.C.E., lupwen Taniel a angei ewe äeüin längipwi, a fen lap seni 70 ier. Taniel a küna fömön manmwocho mi liosuetä tettelin ekkewe mwuun fönüfan mi pöchökkül seni ränin we tori ach ei fansoun. Lon ewe längipwi ussun met a fis lon läng, Taniel a küna emön “usun chök lapalapen eman nöün aramas” a angei “an nemenem epwe nom tori feilfeilachök.” (Taniel 7:13, 14) Mwirin ruu ier, Taniel a küna pwal eü längipwi a weneiti mwuun Meto-Persia, Kris, me pwal eü mwu epwe “fokun pwora o sile raaw.”—Taniel 8:23.

Lon ewe ier 539 B.C.E. Papilon a turutiu, me Tarius ewe re Metia a nemeni unusen mwuun Chon Kaltia. Taniel a iotek ngeni Jiowa ussun försefällin fönüan. Atun a chüen iotek, Jiowa a akünolo ewe chonläng Kapriel pwe epwe älisi Taniel le “weweiti” ussun warotoon ewe Messaia. (Taniel 9:20-25) Lon 536 ngeni 535 B.C.E. ekkoch chon Jus ra liwiniti Jerusalem. Nge mei wor chon oput käüsefällin ewe imwen fel. Nge ekkoch ekkewe meilap ünükkür rese mochen pwe ewe imwen fel epwe kaüsefäl. Taniel a fokkun aürek pokiten ena pworaus. A tingormau ngeni Jiowa pwe imwan mi pin epwe kaüsefäl, iwe, Jiowa a tinalo emön chonläng mi watte wisan ngeni Taniel. Mwirin an apöchökküla Taniel, ewe chonläng a oesini ussun ekkewe osukosuk me maun lefilen kingen mwuun efeng me ewe kingen mwuun öör. Ekkewe maun lefilen ekkena rüüemön king a poputä seni ewe fansoun ekkewe fömön meilap ra eineti lefiler mwuun Aleksanter Mi Lapalap tori “Mikael ewe Samolun chonläng” epwe war.—Taniel 12:1.

Pölüen Kapas Eis Ussun Ekkeei Wokisin:

8:9—Ewe “fanü mi mürina seni meinisin” a liosuetä met? Lon ei wokisin, ena “fanü mi mürina seni meinisin” a liosuetä nonnomun ekkewe Chon Kraist mi kepit woon fönüfan atun Mwuun Britain me Merika ra pöchökkül.

8:25—Iö “Samolun ekkewe samol”? Ewe kapasen Ipru sar, a afföü ngeni “samol” are “meilap.” Ewe itelap “Samolun ekkewe samol” a weneiti Jiowa Kot chök, ewe Samolun ekkewe chonläng meinisin, pachelong “Mikael, eman lein ekewe samolun chon läng.”—Taniel 10:13.

9:21—Met popun Taniel a eita ngeni ewe chonläng Kapriel “ewe mwän”? Popun pun lupwen a pwä ngeni Taniel lon pwal eü längipwi, Kapriel a feito ren lon napanapen emön aramas.—Taniel 8:15-17.

9:27—Menni pwon mi chüen pöchökkül tori le mwüchüloon ewe afiiken wiik are 36 C.E.? Ewe pwonen loom ren Moses a kamolo lon 33 C.E. lupwen Jises a mälo. Iwe nge, ewe pwon Kot a för ngeni Eperiam a chüen pöchökkül tori 36 C.E. Iei ussun Jiowa a sopweilo an we chen ngeni ewe “Israelin Kot” pokiten ir mwirimwirin Eperiam.—Kalesia 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Ikkeei Ekkoch Lesen Fan Itach:

9:1-23; 10:11. Taniel i emön ‘mwän mi watte chenin me ren Kot,’ pokiten an tipetekison, an tongei Kot, an tinikken, me an likiitü lon ikkiotek. Ekkena napanap ra pwal älisi an epwe tuppwöl ngeni Kot lon unusen manauan. Sipwe pwal achocho le äppirü Taniel.

9:17-19. Lupwen sia iotek ussun warotoon än Kot we fönüfan sefö “ia pwüng epwe chöchöla ie,” sipwe äkkäeüin ekilapei piniloon iten Jiowa we me ätekiatään an nemenem lap seni sipwe ekieki ussun ach ngaselo seni riäfföü me weires?—2 Piter 3:13.

10:9-11, 18, 19. Sipwe pwal peppesefengennikich me apöchökkülafengennikich ussun chök ewe chonläng a för ngeni Taniel, ren älillis me kapasen aurur fän iten emön me emön leich.

12:3. Lon ekkeei ränin le sopwoloon, “ekewe chon mirit,” weween ekkewe Chon Kraist mi kepit, ra “tittin” me ra “aiti ngeni chommong aramas ar repwe föri mine a pwüng,” pachelong eü “mwich mi lapalap” seni “ekkewe ekkoch siip.” (Filipai 2:15; Pwarata 7:9; Jon 10:16) Ekkewe mi kepit repwe unusen “meriweriw usun meriweriwen läng” atun än Kraist Nemenem ren Engeröü Ier lupwen repwe fiti Kraist le unusen anganga manamanen ewe möön kepichelo fän iten chon fönüfan mi älleäsochis. A lamot ekkewe “ekkoch siip” repwe pwal fitipachei ekkewe mi kepit ren ar atenekiir fän letip unus lon ar kewe angang meinisin.

Jiowa a ‘Efeiöchü Chokkewe Mi Niuokusiti I’

Ifa ewe lesen sia käeö lon ewe puken Taniel ussun ewe Kot sia fel ngeni? Ekieki mwo ussun ekkewe oesini mi fen pwönuetä me ekkewe repwap pwönuetä. Ekkena oesini ra awewe ngenikich pwe Jiowa emön Chon Apwönüetä an kapas!—Aisea 55:11.

Met ekkewe sopwun akkom lon ewe puken Taniel ra äiti ngenikich ussun Kot? Ekkewe fömön re Ipru, alüwölät chök, rese mut ngeni eörenien aramas lon imwen ewe king an epwe siwili napanapen manauer. Ra angei “mirit me tipachem me sokun silelap.” (Taniel 1:17) Ewe Kot enlet a tinalo nöün we chonläng ren an epwe amanaua Satrak, Mesak, me Apetneko seni ewe leenien ekkei mi fokkun sarara. A seläni Taniel seni lon ewe pwangen laion. Jiowa a ‘alisi o epeti seni feiengaü’ chokewe mi lükülük woon i me a “afeiöchü chokewe mi niuokusiti i.”—Kölfel 115:9, 13.

[Footnote]

[Picture on page 10]

Met popun Taniel emön ‘mwän mi watte chenin’?