Watchtower ONLINE LIBRARY
Watchtower
ONLINE LIBRARY
Chuuk
  • PAIPEL
  • PUK
  • MEETINGS
  • w07 9/1 p. 22-26
  • A Fokkun ‘Amwarar Förün’ Aramas

Ese wor video fán iten ei kinikin.

Omusaaló, a wor osukosuk le eppietá ewe video.

  • A Fokkun ‘Amwarar Förün’ Aramas
  • Ewe Leenien Mas a Esilefeili án Jiowa We Mwú—2007
  • Itelap Kisikis
  • Pwal Ekkóch
  • Amwararen Määriloon Inisich
  • Tufichin Ekiek Ese Wor Tappin
  • Met A Pach Ngeni Lükü
  • Kütta Öüröür seni ewe Chon Förikich!
  • Älleäsochisi ewe Chon Föratä Mi Amwarar!
  • A Mmen Amwarar án Kot Férikichetá
    Manawach Chón Kraist me Ach Angangen Afalafal—Minen Káé fán Iten Mwich (2016)
  • “Kopwe Aiti Ngeniei Usun Ai Üpwe Föri Letipom”
    Ewe Leenien Mas a Esilefeili án Jiowa We Mwú—2012
  • Eani Lukuluk Won Ngunun Kot Lupwen A Siwil Lapalapen Manauom
    Ewe Leenien Mas a Esilefeili án Jiowa We Mwú—2004
  • Sipwe Mirit—Ika Sipwe Niuokkusiti Kot!
    Ewe Leenien Mas a Esilefeili án Jiowa We Mwú—2006
Pwal Och
Ewe Leenien Mas a Esilefeili án Jiowa We Mwú—2007
w07 9/1 p. 22-26

A Fokkun ‘Amwarar Förün’ Aramas

“A amairü o amwarar om föri ei.”​—KÖLFEL 139:14.

1. Pwata chommong aramas mi wewe ra ingeiti Kot ren eingeingen masouan fönüfan?

FÖNÜFAN a urelo ren förien Kot kewe mi amwarar. Ifa ussun ekkeei mettoch ra fisitä? Ekkoch ra ekieki pwe ra pwisin fisitä. Ekkoch ra ekieki pwe ren ach sipwe oturawu ekiekin ewe Chon Föratä me lon ach ekiek, epwe ukuttumw ach weweiti ekkewe mettoch woon ei fönüfan. Ra lükü pwe ekkewe maan woon fönüfan ra kon amwarar me mesemesekkis, ina popun, rese tongeni fisitä woon winikapeer. Ekkewe pisekin pwäratä a alükülükü ngeni chommong aramas, pachelong ekkoch scientist, pwe mei wor emön Chon Föri mettoch meinisin, emön mi tipachchem, manaman, me mürinnö.a

2. Met a pesei Tafit an epwe mwareiti Jiowa?

2 Lon Israel loom, King Tafit a lükü pwe mei pwüngüngeni ach sipwe mwareiti Kot pokiten förian kewe mi amwarar. Tafit a manau lon ekkewe ier atun sisaamwo weweiti science. A weweiti pwe förien Kot kewe mi amwarar, mi noppöch ra pwellielo i. Ren än Tafit tafaöchü napanapen förün inisin, a fokkun ingelo ren lipwäköchün Kot. “Upwe mwareituk, pun en mi aniuaniu o pwal amwarar. Om kewe angang ra pwal amwarar. Ka fakkun sineifichi usi.”​—Kölfel 139:14.

3, 4. Pwata a fokkun lamot ach sipwe ekilonei ussun än Jiowa kewe angang?

3 Tafit a eäni ei lükülük mi pöchökkül ren an ekilonei ekkeei mettoch. Ekkewe mettochun käeö lon sukul me pekin esilefetälei pworaus ra achöüalo wewengaü ren förütään aramas. Ren an epwe wor ach lükülük ussun chök än Tafit, sipwe alolloonu ach ekiek. Sisap mut ngeni ekkoch repwe emmweni ach ekiek, lapoloon woon mettoch mi aüchea ussun woren emön Chon Föratä me an angang.

4 Pwal eü, ren ach lefareni ussun än Jiowa kewe angang, a apöchökküla ach meefi kilisou ngeni me ach lükülük woon an kewe pwon ren met epwe fis lon mwach kkan. Iwe, pokiten ena, a tongeni amwasangakich ach sipwe mochen weweöchüiti Jiowa me angang ngeni. Iwe, sipwele nennengeni ifa ussun silelap lon science a alükülükü pwüngün än Tafit we lükülük pwe a fokkun ‘amwarar förün’ aramas, ese wor terin.

Amwararen Määriloon Inisich

5, 6. (a) Ifa ussun manauen aramas a fisitä? (b) Ifa wiisen ewe föün rüpwüng me lon inisich?

5 “Pun ka fen forata masouen inisi, ka chok apachafengenni kinikinin inisi kewe me leluken inei.” (Kölfel 139:13) Kich meinisin, sia fisitä seni efou chök cell (kifetin inis) me lon upwen inach, a fokkun föükükkün seni efou pirioch. Ena föükükkünün cell a fokkun amwarar kokkotun me napanapan, a ussun chök eü leenien för safei nge mi fokkun kükkün! Ena cell a mwittir määrilo. Mwirin chök ruu maram me lon upwen inach, a fisitä ekkewe kinikinikisin lon inisich mi aüchea. Eü me leir ewe föün rüpwüng. Ekkewe föün rüpwüng ra fen tufichin morei cha ar repwe äimuni poison me ewe lusun konik ese lamot nge ra anomatiu mettoch mi aüchea ngeni ewe semirit lon chök ewe fansoun sia uputiu. Ika ekkena rüüeföü föün rüpwüng ra mürinnö, iwe, ra tufichin morei ewe konik mi nom lon ewe cha, lap seni eü kalon iteiten 45 minich lon emön aramas mi mwukolo!

6 Ekkena föün rüpwüng ra pwal älisi le tümünü aükükün ewe mineral (safei) lon cha, pwal aükükün ewe acidity (pwal och safei) me mwökütün cha. Ra föri sokkopaten sokkun angang mi lamot, ussun chowean awilalo ewe vitamin D an epwe tongeni amwökütü ekkoch napanap an epwe fetalöch määrin chuu me epwe pwal awora ewe safei hormone erythropoietin (ewe a awora förün cha mi par me lon chuuch). Sisap ruk, nge ina popun, ekkewe föün rüpwüng ra iteni “sou safei” lon inisin aramas!

7, 8. (a) Kopwe afetana ifa ussun än emön mönüköl määrilo me lon upwen inan. (b) Ifa ussun napanapen inisin emön mönüköl a pirapaöchülo are noppöch me lon ‘ekkewe leeni mi alolloon lon fönüfan’?

7 “Chuun inisi rese opelo sonuk, lupwen ka foriei le monomon, lupwen ka aunusochueilo lon ekkewe leeni mi alollol lon fonufan.” (Kölfel 139:15) Ewe äefoun cell a poputä le kinikin, iwe, ekkewe minefön cell ra pwal sopwosopwolo le kinikinitiu. Ekiselo, ekkewe cell ra poputä le asokkerelo, ar repwele wiliti nerve me muscle cells (waa), skin cells (ünüch) me met kan. Ekkewe cell mi löllöfengen nikinikir ra föratä tissue (eü pilukun kifetin inis), iwe, ekkena tissue ra föratä ekkewe organ (umwuchochen pilukün kifetin inis mei watte). Awewe, atun ewe öülüngätin wikken kolu, ekkewe chuu ra poputä le fis. Lon ewe efisuen wiik, ina atun inisich a kerän eü inis ttaman, nge a fen unus ren ewe ükükün 206 chuu epwe wor ren aramas mi mwukolo nge resaamwo chök pöchökkül.

8 Ei mettoch mi amwarar ren määriloon aramas me lon upwen iner, ra monolo seni aramas ussun itä nge ra nom fän fönüfan. Mei pwüng, tichchikin napanapen ach fis me määrilo a chüen chök monomon ngeni aramas. Awewe chök, met a amwökütü ekkewe sokkopaten genes (kinikinin lon ewe cell mi aüchea ra wisen filatä napanapen aramas) ar repwe efisi ewe kokkotun asokkafeseni kifetin inisich? Neman, science (pekin käeö ren aramas) epwap weweiti ena, nge Tafit a fen küna pwe Jiowa, ewe Chon Föratä, a fen chök silei me loom urusoun are nonnomun aramas.

9, 10. Ifa ussun fisitään ewe lölöicha “a fen mak” lon nöün Kot we “puk”?

9 “Mesom a fen nengeni inisi, nge esaamo unus. Iteiten ai kewe ran meinisin a fen mak lon noum puk, ekkewe ran ka fori fan asengesi, ra fen mak mwen fansoun resaamo fisita.” (Kölfel 139:16) A fen unusolo ewe otoot ren napanapen inisum meinisin lon ewe äeföün cell. Ei otoot a anoppöchü määrin inisum me lon upwen inom ren ükükün tiu maram tori om kopwe määrilo ngeni rue ier tori om mwukolo. Lon ekkeei fansoun, määrin inisum epwele sissiwil, alongolong woon met a fen affat me lon ewe äefoun cell pwe epwe ina ussun napanapen inisum.

10 Tafit ese weweiti ekkewe genes me cell. Ese mwo nge pwal wor nöün microscope (kilasen alapalo) an epwe küna ekkewe mettoch sise tongeni küna ren mesach. Nge i a weweiti pwe määriloon pwisin inisin eü pisekin ännet pwe mei wor eü kokkot a fen kawor me le poputään. Iwe, eli Tafit a ekis weweiti ussun fisin ewe lölöicha, ina popun a tongeni aweweei pwe eü-me-eü mwökütüküt epwe alongolong woon eü anapanap mi fen nom me lepoputään me fansoun an fis. Lon kapasen köl, a aweweei ussun ewe anapanap pwe “a fen mak” lon nöün Kot we “puk.”

11. Met a efisatä pwisin napanapen inisich?

11 Ikenäi, sia silei pwe napanapen inisich sia alemwiri seni semach me inach ika ach kewe neewo, awewe chök ren ttamach, napanapen woon mesach, önüwen mesach me mökürach, me pwal chommong napanapach, ir ra fen kefilitä me ren ekkewe genes. Lon efou me efou cell a masou ren ngeröüröün genes, nge efou-me-efou lein ekkeei genes ra nom woon ewe selin DNA (deoxyribonucleic acid). Napanapen liosun inisum a fen affat are “mak” me lon ekkewe safei mi nom lon om DNA. Iteiten fansoun ekkewe cells repwe kinikin​—ar repwe föratä mineföön cell ika siwili ekkoch cell—​om DNA a pwal tinalo ekkewe allük mi tichchik ussun förütään ekkena cell, iwe, ei kokkot a älisuk om kopwe manau, epwe pwal anomwu ngonuk napanapen inisum meinisin. A ifa me amwararen manamanen me tipachchemen ewe Chon Förikich!

Tufichin Ekiek Ese Wor Tappin

12. Met a wesewesen asokkalo aramas seni maan?

12 “Kot, ifa lapalapen ai aucheani om kewe ekiek! Ifa lapalapen chommongun om kewe ekiek! Ika upwe alleani, ir mi chok chommong seni pi.” (Kölfel 139:17, 18a) Otooten förütään inisin ekkewe maan a pwal amwarar, pun ekkoch a wor rer waan meefi a luluuno seni an aramas. Nge Kot a ngeni aramas ewe tufichin ekiek a luluuno seni an maan. Eü puken science a affata: “Ika mwo pwe aramas repwe wewefengen me ekkoch manmanau lon chommong ititin, nge met aramas ra sokkolo woon pwe a wor rer ewe tufichin kapas me ekiek. Ese wor tappich ren ach mochen silei ussun pwisin kich: Ifa ussun inisich a förütä? Ifa ussun ach upw?” Ikkeei ekkewe kapas eis ekan pwal asacha lon möküren Tafit.

13. (a) Ifa ussun Tafit a tongeni ekilonei ekiekin Kot? (b) Ifa ussun ach sipwe äppirü Tafit?

13 Met a pwäralo sokkofesennin aramas seni maan, pun aramas ra luluulo lon ar tufichin ekilonei än Kot kokkot.b Ena tufich eü me lein ekkewe liffang a pwäralo pwe kich sia för lon ‘pusin lapalapen’ Kot. (Keneses 1:27) Tafit a äeäöch ngeni ei liffang. A ekilonei echipwörün pisekisekin lon fönüfan, ekkewe mettoch mi annetatä pwe mi wor Kot. A pwal wor ren Tafit ekkewe puken Paipel akkom. Lon ekkena puk mi pin, pwisin Kot a pwäralo ussun I me an kewe angang. Ra älisi Tafit an epwe weweiti än Kot mochen, napanapan me an kokkot. Ren an Tafit ekilonei masouen ekkena puk, förien Kot kewe, me än Kot föfför ngeni, a ämmeseika letipan an epwe mwareiti ewe Chon Föratä.

Met A Pach Ngeni Lükü

14. Pwata ese lamot an epwe unus ach silei ussun Kot pwe sipwe lükü i?

14 Ewin än Tafit ekkekieki ussun förütään mettoch meinisin pwal masouen ekkewe puk mi pin, nge pwal ina ewin an epwe weweiti pwe mei fokkun ukuttumw an epwe weweiti tichchikin än Kot tipachchem me tufich. (Kölfel 139:6) Pwal ina chök ussuch meinisin. Sise tongeni wewefichiti tichchikin kiniochun förien Kot kewe. (Än Salomon Afalafal 3:11; 8:17) Nge Kot “a fen affata” ngenikich ewe tipachchem seni Paipel me seni förian kewe pwe epwe atufichi chon kütta enlet ussun Kot lon fansoun me fansoun pwe repwe alonga ar lükü woon minen alükülük.​—Rom 1:19, 20; Ipru 11:1, 3.

15. Aweweei ifa ussun lükü me ach pacheöch ngeni Kot ra ririfengen.

15 Lükü a alolloon seni ach sipwe chök etiwa pwe ach manau me ewe läng me fönüfan ra pop seni Emön mi tipachchem. A kapachelong ach sipwe lükülük woon Jiowa Kot pwe i wesewesen emön, a mochen ach sipwe silefichi me amwöchü ach pacheöch ngeni. (Jemes 4:8) Sia tongeni awewe ngeni än emön nau lükü me äpilükülük woon seman. Ika emön mi lükülükümmang a tipemwaramwareiti pwe semom epwe fokkun älisuk lon fansoun watteen om osukosuk, eli epwe weires ngonuk om kopwe alükülükü emönna pwe semom epwe enletin älisuk. Pokiten ka piin kükküna esissinen än semom echenuk, iwe epwe wor om lükülük pwe esap tongeni likitukolo. Epwe pwal ina chök ussuch lupwen sia silefichi Jiowa ren ach käkkäeö an we Kapas, ach ekkekiekifichi förian kewe, me pwal kükküna pölüen ach kewe tingor lon iotek, a achüngükich ach sipwe eäni lükülük woon. A pesekich ach sipwe alapalo ach käeö ussun me asamolu tori feilfeilo chök pokiten ach tong me tuppwöl ngeni. Ina ewe sokkun manau mi aüchea seni meinisin an emön epwe tongeni eäni.—Efisus 5:1, 2.

Kütta Öüröür seni ewe Chon Förikich!

16. Met sipwe tongeni käeö seni än Tafit pacheöch ngeni Jiowa?

16 “Kot, kopwe sotuniei, pwe kopwe sinei usun letipei! Kopwe sotuniei, pwe kopwe sinei usun ekiekin letipei! Kopwe pi are efoch al mi ingau a nom lon ngang. Kopwe emmweniei lon ewe al esemuch!” (Kölfel 139:23, 24) Tafit a weweiti pwe Jiowa a fen silefichi unusen manauan, an ekiek, an kapas, o an föfför. (Kölfel 139:1-12; Ipru 4:13) Pokiten Jiowa a silefichi i, Tafit a meefi lükülüköch ussun chök än emön semirit a meefi lükülük me lon pöün inan me seman mi tong. Tafit a aücheani an ririöch ngeni Kot, a achocho le tümünü ena ririöch ren an ekilonei förian Kot kewe meinisin pwal ren an iotek ngeni i. Mei enlet pwe meinisin än Tafit köl, pachelong Kölfel 139, ir iotek mi fiti ngingin köl. Ren ach fanafanelo le ekkekieki ussun Kot me iotek epwe älisikich le pacheöch ngeni Jiowa.

17. (a) Pwata Tafit a mochen pwe Jiowa epwe etittina leutun manauan? (b) Ifa ussun ach filiöch le äeä ach tufichin filatä epwe kkü manauach?

17 A wor rech ewe tufichin pwisin filatä pokiten sia för lon napanapen Kot. Sia tongeni filatä ach sipwe föri met mi pwüng me met mi ngaü. Nge sipwe nom fan etittin ren napanapen ach äeä ewe tufichin pwisin filatä. Tafit ese filatä an epwe choni mwichen aramas mi ngaü. (Kölfel 139:19-22) I a mochen atowawalo seni ekkewe föfför mi putak. Ina minne, mwirin an ekilapei sileen Jiowa kewe, Tafit a tingor fän tipetekison pwe epwe etittina leutun manauan me epwe emmweni i woon ewe al mi emmwen ngeni manau. Än Kot kewe allük mi pwüng ra kawor fän iten emön me emön, iwe, a lamot sipwe pwal filiöch ren met sipwe filatä. Jiowa a peseikich meinisin ach sipwe älleäsochisi. Sipwe küna an chen me chommong feiöch ika sipwe föri ena. (Jon 12:50; 1 Timoti 4:8) Ren ach feffetäl lon alen Jiowa iteiten rän, sia ämääraalo eü letip mi kinamwe pwal mwo nge lupwen sia küna osukosuk watte.​—Filipai 4:6, 7.

Älleäsochisi ewe Chon Föratä Mi Amwarar!

18. Met Tafit a pwisin apwüngalo lupwen a ekkekieki ussun masouen läng me fönüfan?

18 Le alüwölün Tafit, a kan mammasa ekkewe pwin siip lükün. Ekkewe siip ra pworetiu atun ra möngö fetil, nge mesen Tafit a kan nennetä läng. Lepwin Tafit a kan ekkekieki ussun amwararen ekkewe läng me met popun ra förütä. A makkei: “Ekkewe lang ra aporausa usun lingen Kot; o masouen lang a apasata porausen angangen poun. Ran a kapas ngeni ran, o lepwin a afalafala lepwin.” (Kölfel 19:1, 2) Tafit a weweiti pwe a lamot epwe kütta me älleäsochisi ewe Emön mi föratä ekkewe mettoch mi fokkun eingeing. Sipwe pwal chök ina ussun.

19. Ikkefa ekkewe lesen, watte are kükkün, ra tongeni käeö seni pwe mi ‘amwarar förün’ aramas?

19 Tafit eü leenien äppirü ren ifa ussun a apwönüetä än nöün we Solomon fön ngeni ekkewe säräfö: “Iwe, lealualum kopwe chechemeni ewe mi foruk . . . Oupwe niueiti Kot o alesochisi an kewe allük, pun iei a fichiti aramas meinisin.” (Än Salomon Afalafal 12:1, 13) Le alüwölün we, Tafit a fen mirititi pwe a ‘amwarar förün’ aramas. Iwe a küna feiöch watte lon älein manauan pokiten a atipeeüfengenni manauan me met a käeö. Ika kich, watte are kükkün, sia pwal mwareiti me angang ngeni ewe Chon Förikich, manauach epwe wesewesen apwapwa iei, pwal mwo nge tori fansoun mwach. Ren chokkewe mi pacheöch ngeni Jiowa me aleni an kewe al mi pwüng, ewe Paipel a eäni ei pwon: “Ra chuen uwa lon ar ier chommong, fansoun meinisin ra ur ren apach, o ar chön mi arauarau, pwe repwe pwarata pwe ewe Samol a pung.” (Kölfel 92:14, 15) Iwe sia tongeni lükülük pwe sipwe pwapwaiti än Kot kewe angang mi amwarar tori feilfeilo chök.

[Pwóróus fan]

a Nengeni ewe Awake!, minen June 22, 2004, förien Chon Pwäratä Jiowa.

b Lon kapasen än Tafit we köl, Kölfel 139:18b sia pwal tongeni aweweei lon ei itiitin fos pwe ika i epwe älleäni än Jiowa kewe ekiek, epwe ounusalo eü rän, pwal pwiniiti, pwal sorotä ewe eü rän nge esap leä ren.

En Mi Tongeni Aweweei?

• Ifa ussun mämmääriloon ewe lölöicha a pwäratä pwe a ‘amwarar förün’ aramas?

• Pwata sipwe ekkekiekifichi ussun ekiekin Jiowa kewe?

• Ifa ussun lükü me ach pacheöch ngeni Jiowa ra ririfengen?

[Sasing lon pekin taropwe 23]

Mämmääriloon emön mönüköl lon upwen inan a fis ren eü anapanap mi fen kkotolo me mwan

[Credit Line]

Lölöicha: Lennart Nilsson

[Sasing lon pekin taropwe 23]

DNA

[Sasing lon pekin taropwe 24]

Ussun chök semirit mi lükülük woon seman we mi tong, sia pwal lükülük woon Jiowa

[Sasing lon pekin taropwe 25]

Ren an ekilonei angangen pöün Jiowa, a chüng letipen Tafit an epwe mwareiti I

    Meinisin mi Peres lón Fósun Chuuk (1987-2025)
    Log Out
    Log In
    • Chuuk
    • Share
    • Preferences
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Terms of Use
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Log In
    Share