Áwewe fán Iten Manawach me Ach Angangen Afalafal Mwich
February 5-11
PWÓRÓUS AÚCHEA SENI KAPASEN KOT | MATEUS 12-13
“Ewe Kapas Áwewe Usun Ekkewe Wiich me Ekkewe Pétéwélingaw”
“Ngang Üpwe Nónnóm Reemi Fansoun Meinisin”
2 Ekkewe mettóch mi fis lón ewe atake ra áweweei ifa usun me ineet Jesus epwe ionifengeni seni me lein chón fénúfan ekkewe wiich, iir ekkewe Chón Kraist mi kepit repwe fiti i le nemenem lón Mwúún we. Ewe fansoun fóffót a poputá lón Pentikost 33 C.E. Epwe wes ewe fansoun ioifengen lupwen ekkewe mi kepit, iir kewe mi chúen manaw lesópwólóón ei ótót, repwe pwaaufóchófóch me mwirin feitá láng. (Mat. 24:31; Pwär. 7:1-4) Usun chék án emén nennetiw me wóón chuuk me kúnaéchú mettóch meinisin, a pwal ina usun ren ei kapas áwewe a áiti ngenikich ekkewe mettóch repwe fis órun 2,000 ier. Ren met sia tongeni kúna iei, ikkefa ekkewe mettóch mi riri ngeni ewe Mwú sia weweiti? Ewe kapas áwewe a áweweei ewe fansoun fóffót, máár, me kinikin. Ei lesen epwe kon áwewefichi usun ewe fansoun kinikin.
FÁN ÁN JESUS TÚMÚN
3 Mwirin chék málóón ekkewe aposel “ekewe pötöwölingau ra pwal pwä” atun ekkewe tipitipin Chón Kraist ra pwá lón ewe atake, weween ei fénúfan. (Mat. 13:26) Mwirin ewe ier 300 C.E., ekkewe Chón Kraist mi usun chék pétéwélingaw ra fókkun chómmóngóló seni ekkewe Chón Kraist mi kepit. Lón ewe kapas áwewe ekkewe chón angang ra ereni néúr we masta an epwe mut ngeniir ar repwe úttatá ekkewe pétéwélingaw. (Mat. 13:28) Met ewe masta a ereni ekkena chón angang?
“Ngang Üpwe Nónnóm Reemi Fansoun Meinisin”
4 Atun Jesus a fós usun ekkewe wiich me ekkewe pétéwélingaw, a apasa: “Oupwe likitiir pwe repwe mämäritäfengen tori fansoun kinikin.” Ei allúk a pwáraatá pwe seni le manawen ekkewe aposel tori ikenái, mi chék wor wóón fénúfan ekkóch Chón Kraist mi kepit mi usun wiich. A ffatoló ena ren met Jesus a ereni néún kewe chón káé lón pwal eú fansoun: “Ngang üpwe nónnóm reemi fansoun meinisin tori ewe ömwüchülón kinikinin fansoun.” (Mat. 28:20, Agapé) Iwe Jesus epwe túttúmúnú ekkewe chón Kraist mi kepit lón unusen ekkewe rán tori fansoun lesópwólóón. Iwe nge, pokiten ra nóm lein ekkewe Chón Kraist mi usun chék pétéwélingaw mi fókkun chómmóngóló, sise silei ié kewe mi usun wiich lón ena langattamen fansoun. Iwe nge, órun 30 ier me mwen poputáán ewe fansoun kinikin, ekkewe mi kepit ra pwáló. Ifa usun a fis ena?
“Ngang Üpwe Nónnóm Reemi Fansoun Meinisin”
10 Akkomw, epwe wor angangen úttatá ekkewe pétéwélingaw. Iei alon Jesus lón ewe fansoun kinikin: “Üpwe üreni ekewe chon angangen räs pwe repwe akomwen üttätä ekewe pötöwölingau, repwe pilüküfengeniir.” Mwirin 1914, ekkewe chónláng ra poputá le “üttätä” ekkewe Chón Kraist mi usun pétéwélingaw ren ar áimufesenniir seni ekkewe mi kepit, “chon ewe Mwün Kot.”—Mat. 13:30, 38, 41.
11 Ekis me ekis ren ewe angangen úttatá a faffatoló sókkofesenin ekkena ruu mwich. (Pwär. 18:1, 4) Lón 1919 a ffat pwe Papilon mi Lapalap a fen turutiw, pún ekkewe Chón Kraist mi enlet ra ngaseló seni an fétekiniir. Nge met a ákkáeúin asókkafeseni ekkewe Chón Kraist mi enlet seni ekkewe tipitipin? Ina ewe angangen afalafal. Chókkewe mi wisen emmweni ekkewe Chón Káé Paipel ra poputá le menlapei lamoten án emén me emén epwe pwisin fiti ewe angangen afalafal usun ewe Mwú. Áwewe chék, ewe taropwe itelapan To Whom the Work Is Entrusted (Ngeni Chókkewe A Ewisa Ngeniir ewe Angang) mi ffér lón ewe ier 1919, a pesei meinisin Chón Kraist mi kepit ar repwe afalafal imw me imw. A erá: “Ewe angang a fókkun wachemwuk, nge án ewe Samol, iwe, sipwe áwesi ren an péchékkúl. Ka feiéch pún ka tongeni fiti ewe angang.” Iwe, met pwiich kewe ra féri? Ewe Watch Tower minen 1922, a erá pwe seni ena fansoun, ekkewe Chón Káé Paipel ra alapaaló ar angangen afalafal. Ese mwo ttam nge ekkena Chón Kraist mi tuppwél ra silleló ren ewe angangen afalafal imw me imw, usun chék ikenái.
12 Oruuan, a fis kochufengenin ekkewe wiich. Iei met Jesus a allúk ngeni néún kewe chónláng: ‘Oupwe achufengeni ekewe wiich o iseniir lon ai lenien iseis.’ (Mat. 13:30) Seni ewe ier 1919, ekkewe mi kepit ra kochufengen lón ewe mwichefelin Chón Kraist mi liméchsefál. Ewe sáingolóón angangen kochufengen epwe fis atun ekkewe Chón Kraist mi kepit mi manaw le atun sópwólóón ei ótót repwe angei feiéchún ar repwe feitá láng.—Tan. 7:18, 22, 27.
Kúkkútta Pwóróus Aúchea
nwtsty-E study note wóón Mat 12:20
wiik mi kúmochoch: Ekkewe esin lamp aramas ra kan néúnéú lón imwer ina eú kúkkún lamp mi ffér seni pwúl nge mi masou ren noppuk seni féún olif. Eú wiik mi ffér seni ewe irá fláks a wisen ássáátái ewe noppuk ngeni ngeten ewe lamp. Ewe kapasen Krik “wiik mi kümochoch” a tongeni weneiti efóch wiik mi étúét pokiten a chúen kkúú nge ese chúen kon nget, are a fen kunuló. Ais 42:3 a oesini pwe Jesus epwe tongei aramas. I esap fókkun kunuoló ngeten ápilúkúlúkún ekkewe aramas mi tipetekison me weiresikkis.
En mi Silei?
Lón fansoun lóóm lóóm, epwe tongeni wesewesen fis án emén epwe amworafeili pwikilin pétéwélingaw lón án emén atake?
LÓN Mateus 13:24-26, Jesus a apasa: “Mwün Läng a wewe ngeni eman mwän a amworafeili pwükil mi mürina lon an tanipi. Lon eu pwin, lupwen aramas meinisin ra möür, ewe chon oputan a war o amworafeili ekewe pwükil mi ngau lein ekewe pwükilin wiich, iwe, a feila. Lupwen ekewe irä ra märitä o ekewe umwun wiich ra popuetä le sikiwu, ekewe pötöwölingau ra pwal pwä.” Ekkóch soumak ra tipemwaramwar ika ei kapas áwewe a weneiti mettóch mi wesewesen fis, nge néún chón Rom kewe puk lóóm lóóm mi weneiti allúk ra erá pwe mi tongeni fis ena sókkun mettóch.
Eú puken áweween kapas lón Paipel a erá pwe fán ewe allúkún Rom, eú angangen atai allúk án emén amwora pwikilin pétéwélingaw lón án emén atake pwe liwinin minne a fér ngeni. An wor ena allúk a pwáraatá pwe fán ekkóch a wesewesen fis ena. Ewe sou tipachem lón pekin allúk itan Alastair Kerr a áweweei pwe lón ewe ier 533 mwirin Kraist, ewe sounemenemen Rom itan Justinian a atowu néún we puk itan Digest. Ei puk iei menlapen ekkewe allúkún Rom me a mak lón alon ekkewe sousile lón pekin allúk ina epwe seni ekkewe ier 100 ngeni 250 mwirin Kraist. Me ren ena Digest, emén me lein ekkena sousile itan Ulpian a fós usun eú case mi fis lón ekkena ier. Emén a amwora pétéwélingaw lón án emén atake, iwe a ngawóló masouen ena atake. A mak lón ena Digest usun án ekkewe chón atake pwúúng le angei liwinin minne a péútúló pokiten ewe chón atai allúk.
Ekkena esin mettóch mi fis lón ewe mwúún Rom lóóm lóóm, ra pwáraatá pwe ewe pwóróus lón án Jesus we kapas áwewe mi tongeni wesewesen fis.
February 12-18
PWÓRÓUS AÚCHEA SENI KAPASEN KOT | MATEUS 14-15
“Eú Kúkkún Mwichen Aramas le Amwéngééni Chómmóng”
Jesus A Néúnéú eú Kúkkúnún Mwichen Aramas le Amwéngééni Chómmóng
2 Atun Jesus a kúna ena mwichemmongun aramas a fókkun tonger, iwe, a echikara ekkewe mi semmwen leir me asukuler chómmóng mettóch usun ewe Mwúún Kot. Nge lupwen a tori lekuniol, néún kewe chón káé ra ereni Jesus an epwe tinaló ekkewe aramas pwe repwe tongeni feiló lón ekkewe sóópw mi kkan ngeniir me kamé pwisin ener mwéngé. Nge a ereni néún kewe chón káé: “Ämi oupwe ngeniir met repwe mongö!” Neman ra osukosuk ren minne Jesus a apasa pokiten ewe mwéngé ese fókkun naf pún niféú chék pilawa me rúúemén kúkkún iik.
Jesus A Néúnéú eú Kúkkúnún Mwichen Aramas le Amwéngééni Chómmóng
3 Pokiten án Jesus tonger, iwe a féri manaman. Iei ewe chék manaman mi mak lón meinisin ekkewe rúáánú puken Kapas Allim. (Mark. 6:35-44; Luk. 9:10-17; Joh. 6:1-13) Jesus a ereni néún kewe chón káé ar repwe ereni ewe mwichemmongun aramas pwe repwe móttiw lón ewe sipa nge repwe ákkánime are ákkáipúkú lón eú me eú kúmi. Mwirin an eáni iótekin kilisou, a poputá le kinikisietiw ekkewe pilawa me iik. Mwirin, lap seni an epwe pwisin eineti ekkewe mwéngé ngeni ekkewe aramas, Jesus a “ngeni nöün kewe chon kaiö, nge ir ra inetiir ngeni ekewe aramas.” A fis eú manaman pwe a fókkun naf ngeniir meinisin! Ekieki mwo: Jesus a amwéngééni fitengeréú aramas me ren fitemén chék aramas, ikkena iir néún kewe chón káé.
nwtsty-E study note wóón Mat 14:21
esap állealong fefin me semirit: Mateus chék a fós usun ekkewe fefin me semirit lupwen a apwóróusa pwóróusen ei manaman. Neman kapachelapen ekkewe aramas mi angei ener mwéngé ren ei manaman a lap seni 15,000.
Jesus A Néúnéú eú Kúkkúnún Mwichen Aramas le Amwéngééni Chómmóng
ANCHANGEI ei pwóróus. (Álleani Mateus 14:14-21.) Me mwen chék ewe Pasofer lón ewe ier 32 C.E. eú mwichen aramas, 5,000 mwán me lúkún fefin me semirit, ra tapweló mwirin Jesus me néún kewe chón káé lón ewe fénúpéén arap ngeni Petsaita, eú sóópw ennefenin órun ewe Nóómun Kalilea.
Kúkkútta Pwóróus Aúchea
nwtsty-E study note wóón Mat 15:7
chón likótuputup: Ewe kapasen Krik hy·po·kri·tesʹ a weneiti ekkewe chón sipai chón Krik, iwe mwirin pwal chón Rom. Ra kan mesemes eú maas mi watte mi ffér an epwe éléúwommóngaatá léúwer. Ló, ló, ló, aramas ra poputá le néúnéú ena kapas ren emén mi aopaaló enletin mochenin are napanapan ren an elingepin are tipitipin napanapeni eú napanap. Lón ei wokisin, Jesus a eita ngeni ekkewe néúwisin chón Jus “chon likatuputup.”—Mat 6:5, 16.
(Mateus 15:26) Jesus a pölüeni, “Esap pwüng pwe sipwe angei anen ekewe semirit mongö o monei ngeni ekewe kolak [“kúkkún kolak,” NW].”
nwtsty-E study note wóón Mat 15:26
semirit . . . kúkkún kolak: Pokiten kolak eú sókkun man mi limengaw me ren ewe allúkún Moses, ewe Paipel a kan néúnéú ena kapas fán iten eitengaw. (Lif 11:27; Mat 7:6; Fp 3:2; Pwä 22:15) Iwe nge, itiitin ewe kapas lón néún Markus (7:27) me Mateus kewe puk fán iten minne Jesus a erá, a wewe ngeni “kúkkún kolak” are “kolakún lón imw,” iwe ese kon ngingiin esiit. Neman a wewe ngeni pwe Jesus a néúnéú eú kapas mi pwári án ekkewe chón lúkún Israel tongei ekkewe kolak ra néúni lón imwer. Ren án Jesus apépééi ekkewe chón Israel ngeni “semirit” nge chókkewe esap iir chón Jus ngeni “kúkkún kolak,” usun a mochen pwári ié epwe akkomw. Eú imw mi wor semirit me kolak lón, ekkewe semirit iir repwe akkomw angei ener mwéngé.
February 19-25
PWÓRÓUS AÚCHEA SENI KAPASEN KOT | MATEUS 16-17
“Án Ié Ekiek Ka Eáni?”
Ämi Mwän Pwüpwülü kana—Esinna pwe Kraist, I Möküremi me Äkkäppirü I
17 Fän eü, Jises a pwäri ngeni nöün kewe aposel pwe epwe fokkun feilo Jerusalem, ikewe ie epwe küna riäfföü me ren “ekewe souakom, ekewe souasor mi lap me ekewe Sensen Allük. Repwe niela, nge mürin ülüngat rän epwe manausefälitä.” Nge Piter a emmwenalo Jises ekis me popuetä le apwüngü i, a apasa: “Ai Samol! Amo Kot a pinei! Esap mo fis reom iei ussun!” A ffatöch pwe än Piter ekiek a mwääl pun a fen topulo ren pöchökkülen an memmeef. A lamot epwe apwüngü ekiekin. Ina minne, Jises a ereni: “Kopwe sü seniei, Satan, en eu leenien chepetek ngeniei. Pun om ekiek esap pop seni Kot, nge a pop seni aramas.”—Mattu 16:21-23.
Kopwe Mammasa—Satan A Mochen Oromókóló!
16 Satan a tongeni otupu pwal mwo nge néún Jiowa kewe chón angang mi tinikken. Áwewe chék, ekieki usun met a fis lupwen Jesus a ereni néún kewe chón káé pwe epwele ninniiló. Ese mwáál, Petrus a ekiekin álisi Jesus lupwen a emmwenaaló ekis me ereni: “Ai Samol, Kot epwe ümöümöch ngonuk! Ei esap fokun fis ngonuk!” Nge fán péchékkúl Jesus a ereni: “Kopwe sü seniei Satan.” (Mat. 16:22, 23) Pwata Jesus a eita ngeni Petrus “Satan”? Pokiten Jesus a weweiti met epwele fis. A tori ewe fansoun an epwe máló pwe manawan epwe eú asorun méén kepich me epwe ánnetatá pwe ewe Tefil mi chofona. Lón ena fansoun mi kkóló lamotan lón unusen uruwoon aramas, esap ina ewe fansoun Jesus epwe ekieki pwe esap tolong lón feiengaw. Án Jesus féri ena, weween an esap chúen mammasaéchú, ina met Satan a tipeni.
17 Sia arapakkan ngeni sópwólóón ei ótót, me kich sia pwal manaw lón eú fansoun mi áweires. Satan a mochen ach sisap mammasafichi, nge sipwe fen kútta kinamweech me núkúnúkéchúch lón ei ótót pwe sisap meefi atapwalen ei fansoun. Kosap mut ngeni an epwe fis ngonuk ena mettóch! Nge kopwe fen “mamasa.” (Mat. 24:42) Kosap fókkun lúkú án Satan kewe pwóróus mi chofona, ekkewe mi erá pwe a chúen towau ewe sópwólóón, are esap fen pwal fis.
‘Oupwe Feilo Asoulangalo Chon Fonu Meinisin, Oupwe Papataisir’
9 Met a kapachelong lon ach föfföri letipen Kot ussun chök Jises? Jises a ereni nöün kewe chon käeö: “Are emön a mochen feito mwiri, epwe pennukuolo pwisin letipan, mwarei an we irään nninni, pwal tattapweto mwiri.” (Mattu 16:24, NW) Mei wor ülüngät mettoch Jises a apasa pwe sipwe föri. Akkom sia “pennukuolo” pwisin letipach. Weween pwe sia apasa aapw ngeni ewe mocheniaingaü lon pwisin letipach, nge ewer ngeni än Kot fön me emmwen. Oruuan, sia ‘mwarei ach irään nninni.’ Lon ränin Jises, ewe irän nninni eü esissinnen säü are riäfföü. Chon Kraist ra silei pwe fän ekkoch repwe riäfföü pokiten ewe kapas allim. (2 Timoti 1:8) Jises ese ‘lolileniesini asauan’. Inaamwo ika aramas ra esiitakich are minakich, sia chök likiitu fän pwapwa pokiten sia silei pwe Kot a pwapwa rech. (Ipru 12:2) Säingo, sia ‘tattapweto mwirin’ Jises.—Kol Fel 73:26; 119:44; 145:2.
Kúkkútta Pwóróus Aúchea
(Mateus 16:18, NW) Pwal eú, upwe erenuk: En Petrus, nge wóón ei achaw upwe aúetá ai mwichefel wóón, nge asamalapen ewe Peias esap okkufu.
nwtsty-E study note wóón Mat 16:18
En Petrus, nge wóón ei achaw: Ewe kapasen Krik peʹtros a wewe ngeni “eféú faú.” Lón ei wokisin, a eú iten emén aramas (Petrus), nge ina afféún ewe it Jesus a eita ngeni Simon. (Jo 1:42, NW) Peʹtra pwal eú kapas mi arapakkan ngeni ena, a afféú ngeni “achaw,” me a tongeni weneiti achaw fán pwúl are lepékún chuuk. Ei kapasen Krik a pwal pwá lón ekkeei wokisin: Mat 7:24, 25; 27:60; Luk 6:48; 8:6; Ro 9:33; 1Ko 10:4; 1Pe 2:8. A ffat pwe Petrus ese ekieki pwe i ewe achaw Jesus epwe aúetá an mwichefel wóón, pún a makkeei pwe Jesus ewe lóngólóngun “föün lepwokuku” me ren ekkewe oesini, i ewe Kot a pwisin filatá. (1Pe 2:4-8) Pwal ina chék usun ren ewe aposel Paulus, a néúnéú fán iten Jesus ekkewe kapas “longolong” me “achauen ngün.” (1Ko 3:11; 10:4) Iwe, usun itá Jesus a erá ei: ‘En, ewe emén ua eita ngeni Petrus, Eféú Faú, ka enletin esilla ié ewe Kraist, “ei achaw,” ewe emén epwe wisen lóngólóngun ewe mwichefelin Chón Kraist.’
mwichefel: Iei ewe áeúin fansoun ewe kapasen Krik ek·kle·siʹa a pwá. A wor ruu popun kapas lón, ewe kapas ek, a wewe ngeni “towu,” me ka·leʹo, a wewe ngeni “kékké.” A weneiti eú mwichen aramas mi kochufengen are mi kékkéto ren eú popun are eú angang. (Ppii ewe Glossary.) Lón ei itiitin, Jesus a oesini fférútáán ewe mwichefelin Chón Kraist mi kepit, iir kewe mi wewe ngeni “fau mi manau” Kot a ‘aüetä, pwe repwe eu imwen ngün.’ (1Pe 2:4, 5) Ena kapasen Krik a pwá fán chómmóng lón ewe Septuagint fán iten ewe kapasen Ipru mi kan afféú ngeni “mwichefel,” nge a kan weneiti unusen mwichen néún Kot kewe aramas. (Tut 23:3; 31:30, NW) Lón Föf 7:38, NW, ekkewe chón Israel mi kékkéwu seni me lón Isip, iir mi iteni eú “mwichefel.” Pwal ina chék usun, ekkewe Chón Kraist mi ‘kökköwu seni rochopwak’ me ‘filitä seni fanüfan,’ iir “än Kot we mwichefel.”—1Pe 2:9; Jo 15:19; 1Ko 1:2.
nwtsty-E study note wóón Mat 16:19
kiien Mwúún láng: Lón ewe Paipel, chókkewe mi angei kii, ese lifilifil ika wesewesen kii are kapas áwewe chék, ra wiseni och wis. (1Kr 9:26, 27, NW; Ais 22:20-22) Iwe, ewe kapas “kii” a kan liosuetá nemenem are wis. Petrus a áeá ekkena “kii” mi kawor ngeni an epwe wisen suuki ngeni ekkewe chón Jus (Föf 2:22-41), chón Samaria (Föf 8:14-17), me chón lúkún Israel (Föf 10:34-38) ar repwe angei án Kot we manaman mi fel me eáni ewe ápilúkúlúk ar repwe tolong lón ewe Mwúún láng.
February 26–March 4
PWÓRÓUS AÚCHEA SENI KAPASEN KOT | MATEUS 18-19
“Túmúnú pwe Kosap Pwisin Atolongok me Ekkewe Ekkóch lón Tipis”
nwtsty-E study note wóón Mat 18:6, 7
eféú faú mi féúmmong: Are “eféú faú emén ass a wisen okullu.” Krik, “eféú féún kata wiich án emén ass.” Chélapen ena sókkun féún kata wiich, parli, me metakkan ina epwe 4-5 fiit. Pokiten a kon chou, iwe emén ass a wisen okullu.
ekkewe mettóch ra eselipato ngeni aramas ar repwe tipis: Soukáé Paipel ra meefi pwe wesewesen weween ewe kapasen Krik skanʹda·lon, ewe mi afféú ngeni “ekkewe mettóch ra eselipato ngeni aramas ar repwe tipis,” ina eú chúnnúmei, nge ekkóch ra erá pwe neman a weneiti efóch palen irá lón eú chúnnúmei ewe paa mi pachetá ngeni. Nge aramas ra pwal tongeni néúnéú ena kapas fán iten met chék epwe efisi án emén epwe chepetek are turuló. Nge lupwen ra néúnéú lón kapas áwewe, epwe weneiti och féffér are mettóch mi emmweni emén an epwe féri met ese pwúng are ttur lón tipis. Lón Mat 18:8, 9, ewe kapas skan·da·liʹzo, ewe mi afféú ngeni “otupwalong lón tipis,” a pwal tongeni afféú ngeni “wiliti eú chúnnúmei; efisi an epwe tipis.”
nwtsty-E media
Féún Kata Wiich
Aramas ra kan áeá faú le atai féún wiich, parli, me metakkan me pwal ren ar umwutawu apúra seni féún olif. Ekkóch féún kata wiich mi kúkkún, emén a tongeni okullu ren péún, nge ekkóch ra fókkun féúmmong, iwe a lamot emén man epwe wisen okullu. Neman ekkewe chón Filistia ra angataai Samson an epwe okullu eú watteen féún kata wiich esin ei. (Sou 16:21) Ei sókkun minen kataan wiich emén man mi wisen amwékútú a chéú lón Israel me pwal lón chómmóng leeni mi nóm fán nemenien mwúún Rom.
Minen Kata Féún Wiich
Aramas repwe néúnéú emén néúr man, áwewe chék ren emén ass le okullu eú watteen féún kata wiich, parli, are olif esin ei. Ewe faú asan a tongeni 5 fiit chélapan me epwe kul wóón eféú faú mi fen watte seni.
(Mateus 18:9) Nge are mesom a atupukolong lon tipis, kopwe alusawu o monela! Epwe fen öch ngonuk om kopwe tolong lon manau esemuch fän om meseeföü, lap seni om kopwe meseruoföü le koturelong lon ewe ekkeiin hell [“Keena,” NW].
nwtsty-E study note wóón Mat 18:9
Keena: Ei kapas a feito seni ekkewe kapasen Ipru geh hin·nomʹ, mi wewe ngeni “lemolun Hinom,” ewe lemool mi nóm notoun me éérún Jerusalem lóóm. (Ppii sgd Kinikin 16, map “Jerusalem me Leeni Únúkkún.”) Lón fansoun Jesus we, aramas ra kan áeá ewe lemool pwe eú leenien kek piipi, iwe, ewe kapas “Keena” a liosuetá máffóch are tafóch.
nwtstg-E Glossary
Keena
Iten ewe Lemoolun Hinom lón fósun Krik. A nóm notouéérún Jerusalem lóóm. (Jer 7:31) Ekkewe oesini lón Paipel ra erá pwe epwe eú leeni somá repwe toropasfeil ie nge resap peias. (Jer 7:32; 19:6) Ese wor pisekin ánnet pwe man are aramas ra kóturulong lón Keena pwe repwe riáfféú are repwe kek atun ra chúen manaw. Iwe, ena leeni esap tongeni liosuetá eú leenien ngún, ikewe ngúnún aramas repwe riáfféú ie tori feilfeiló chék lón eú wesewesen ekkei. Nge Jesus me néún kewe chón káé ra kan néúnéú ena kapas Keena pwe eú lios fán iten ewe kapwúng fóchófóch mi iteni ewe “aruen mäla,” weween málófóchofóch, kitetter.—Pwä 20:14; Mat 5:22; 10:28, NW.
nwtsty-E study note wóón Mat 18:10
nóm mwen Semei: Are “nengeni wóón mesen Semei.” Pokiten ekkewe chónláng ra tongeni wesewesen nóm mwen mesen Kot, iir chék ra tongeni kúna wóón mesen Kot.—Eks 33:20.
w10-E 11/1 16
Ekkewe Chónláng, Ra Álisikich are Efeiengawakich?
Jesus a pwáraatá pwe ekkewe chónláng ra wisen túmúnú néún Kot kewe chón angang lón pekin lúkú. Ina minne, lupwen Jesus a éúréúra néún kewe chón káé ar resap áchepeteki ekkewe ekkóch, a erá: “Oupwe tümwünüfichi pwe ousap aücheangauei eman ekei kükün. Pun üpwe ürenikemi, pwe nöür chon läng ra nom mwen Semei lon läng fansoun meinisin.” (Mateus 18:10) Iwe nge, sisap ekieki pwe Jesus a mochen erá pwe emén me emén néún kewe chón káé a wor emén chónláng mi wisen túmúnú. Nge Jesus a pwáraatá pwe ekkewe chónláng, iir kewe mi angangfengen me Kot, ra áteneki chón ewe mwichefelin Chón Kraist.
Kúkkútta Pwóróus Aúchea
(Mateus 18:22) Nge Jesus a pölüeni, “Apwi, sap fän fisu chök, nge fän fik alea ngeni fisu [“fán 77,” NW].
nwtsty-E study note wóón Mat 18:22
fán 77: Krik, “fik fán fisu.” A wor ruu mettóch ei itiitin kapas a tongeni wewe ngeni, a tongeni wewe ngeni “70 kapach 7” (fán 77) are “70 fán 7” (fán 490). Ina pwal chék ewe itiitin kapasen Krik lón ewe Septuagint lón Ken 4:24 fán iten ewe kapasen Ipru “fán 77.” Ina eú pisekin ánnet fán iten ach sipwe afféúni ena itiitin kapasen Krik ngeni “fán 77.” Nge inaamwo ika a wor ruu itiitin sia tongeni afféú ngeni, nge an pwá fán fitu ewe nampa fisu lón ena itiitin kapas, a wewe ngeni “ese wor aúkúkún.” Lupwen Petrus a erá fán 7 nge Jesus a siwili ngeni fán 77, a pwári ngeni néún kewe chón káé pwe resap pwisin féraaló aúkúkún fán fite repwe omusaaló tipis. Nge ena mettóch a sókko seni minne a mak lón Babylonian Talmud (Yoma 86b), a erá: “Ika emén mwán a tipis, ewe áeúin, oruuan, me aúlúngátin fansoun epwe musoló, nge ewe arúáánún fansoun esap musoló.”
nwtsty-E study note wóón Mat 19:7
taropween mufesen: Ren án ewe Allúk erá pwe emén mwán mi mochen mufesen me pwúlúwan epwe ammólnatá eché taropwe mi fiti pwúngún allúk me ese mwáál epwe pwal pwóróusfengen me ekkewe mwán mi ásimaw, a awora ngeni ewe mwán fansoun an epwe ekiekisefáli ena sókkun kefil mi fókkun chou. Usun ewe popun a kawor ena allúk, fán iten án pwúpwúlú resap chék mwittir mufesen me pwal ina eú minen túmún ngeni ekkewe fefin. (Tut 24:1) Nge lón fansoun Jesus we, ekkewe néúwisin lamalam ra ámecheresi án ekkewe mwán repwe mufesen me pwúlúwer. Emén soukáé uruwo mi manaw lón ena fansoun itan Josephus, i emén Farisi mi fen mu seni pwúlúwan, a erá pwe aramas ra tongeni mufesen ren “ese fókkun lifilifil popun (me a chómmóng ekkena esin mettóch a fis lón manawen ekkewe mwán).”
nwtsty-E media
Taropween Mufesen
Ei taropween mufesen a mak lón fósun Aramaik, a ffér lón ewe ier 71 are 72 C.E. Aramas ra kúna ena taropwe me lepekin ewe Éúwéén Murabbaat me efeng, ina eú leenien chénúpupu mi pwás lón ewe Fénúpéén lón Jutea. A erá pwe lón awonuen ierin án ekkewe chón Jus ú ngeni Rom, Joseph, ewe mi nónnóm lón ewe telinimw Masada, néún Naqsan, a mu seni Miriam, néún Jonathan we.