Mbimbiliya uli mukanda ulemu chinji uze akuzachisa mu uwayilo. Chize ku mashimbu akunyima, kukushi mukanda ukwo uze wakukwasa atu anji kufuliela muli Zambi. Chikwo nawa, kukushi mukanda ukwo uze atu akuhengula chinji ni kukekuna.

Chakutalilaho, amwe akwa-mana kakwamba ngwo, Mbimbiliya jize tulinajo musono jinalisa ni yisoneko yitangu. Umwe mukwa-kulilongesa yuma ya uwayilo yamba ngwenyi: “Kutuchi kuhasa kupwa ni shindakenyo ngwetu, Mbimbiliya yize tuli nayo yinakatuka lume ha yisoneko yitangu. Mumu yisoneko yize tuli nayo ya to ni kapalia, nawa yisoneko yacho kayichijile ha yiseko yitangu muze te kwapalika kulakaji wa miaka nawa yinalise chinji.”

Amwe kakuhamika hakutwala ku umwenemwene wa Mbimbiliya ha mukunda wa uwayilo wo. Chakutalilaho, Faizal, kamulongesele kuli asoko jenyi waze te hi akwa-Kristu ko ngwo, Mbimbiliya yili mukanda usandu, alioze kakuyalumuna-alumuna. Aye ngwenyi: “Ha mukunda wa chino, ami yinguhona kufuliela mu Mbimbiliya nawa muze atu apwile ni kuzanga kuhanjika ni yami hakutwala ku Mbimbiliya te kuchishi kutayiza. Yeswayo te mamba nihindu o keshi ni yisoneko yitangu ya Mbimbiliya. Kakuyalumuna-alumuna!”

Shina Mbimbiliya kakuyalumuna-alumuna nyi? Nyi che wakunyonga, kaula yihula yino: Shina muhasa kufuliela ku yilakenyo yipema ya Mbimbiliya ya ku kulutwe lia matangwa, nyi kuushi kunyingika pundu ngwe yilakenyo yacho yapwile ha yisoneko yitangu? (A-Roma 15:4) Shina muzachisa shimbi ja Mbimbiliya hanga ukwate yiyulo yilemu hakutwala ku mulimo, usoko, hanji uwayilo nyi Mbimbiliya jize tulinajo musono kajisonejekene kuli atu ni kapalia?

Chipwe ngwe yisoneko yitangu ya mikanda ya Mbimbiliya hiyinatoko, nihindu mutuhasa kuhengwola yisonejeko yikulu hamwe ni kulakaji ja yisoneko ya Mbimbiliya yize asonekene ku moko. Kuchi yisonejeko yacho yanungine chakuhona kuyenyeka, kupalika mu yeseko ni kuhona kwalumuna sango jamo? Kuchi kununga cha Mbimbiliya muchihasa kukolesa ujikijilo wetu ha umwenemwene wa Mbimbiliya jize tulinajo musono? Wana makumbululo a yihula yacho ha mitwe yize muyisulaho.

PONDE: Papiru ni pergaminhu yapwile yuma yitangu yize akwa-kusoneka Mbimbiliya ni akwa-kuyisonejeka apwile ni kuzachisa hanga asonekeho yisoneko.a (2 Timoteu 4:13) Mumu liaka mutuhasa kwamba ngwetu, yuma yino yasele Mbimbiliya mu ponde?

Papiru yashi kusuwika, kujimuka sona nawa yilelu. Mukwa-kulilongesa yuma ya mu Engitu Richard Parkinson ni Stephen Quirke yamba ngwenyi: “Papiru muyihasa kupiha ni kwalumuka fufuta. Papiru nyi mayivumbika, chivungo muchihasa kupiha ha mukunda wa kukekema chipwe kuyilia kuli tungenye-ngenye hanji yiswa.” Papiru jimwe muze ajiwanyine kajisele ha mwalwa unji hanji mu yihela yize te yatutuminya, chino chalingishile hanga jipihe kawashi.

Pergaminhu yili yikolo kuhiana papiru, alioze neyo yakupihia kawashi nyi yanjila mwalwa unji ni kututuminya. bNeyo kakuyilia kuli tututu. Ha chino mukanda, Everyday Writing in the Graeco-Roman East, unambe ngwo: “Chili chikalu yisoneko yikulu yinunge.” Nyi yisoneko ya Mbimbiliya yakapwile kufunga kanawa, kachi sango jamo jatokele.

CHIZE MBIMBLIYA YANUNGINE: Shimbi ya A-Yunda te yakukolweza mianangana eswe A-Izalele hanga ‘alisonekene Shimbi yino ha umwe mukanda’ yize te yakatuka ha mikanda yitangu yitano ya Mbimbiliya. (Shimbi Yamuchiali 17:18) Chikwo nawa, akwa-kusonejeka yisoneko kalingile yivungo yinji, kashika ha sekulu yitangu ha M.J., yisoneko yacho te akuhasa kuyiwana mu masunangonga amu Izalele nawa ni aku Masedoniya. (Luka 4:16, 17; Yilinga 17:11) Mba, kuchi yimwe yisoneko yikulu yanungine ndo musono?

Mukanda wa umwe mukwa-mana Philip W. Comfort, New Testament, unambe ngwo: “A-Yunda te kakwete ndako yakutulika yivungu ya Yisoneko mu yikwachilo hanji mivungo ya uma.” Ni akwa-Kristu no kanungine ni ndako yacho. Yimwe yisoneko yitangu ya Mbimbiliya hanayiwane mu mivungo ya uma, mu yimwe yipatulo, mu yivenge ni ku yihela yomu.

KUYUKA: Tununu a yihanda ya yisoneko ya Mbimbiliya, hiyalinga miaka 2000, muyichinunga ndo musono. Kuchizako Mbimbiliya kukushi nawa mikanda yikwo yize yili ni yisonejeko yinji ya kushakulu.

PONDE: Manguvulu amafwefwe ni mangana anji amayingeleja te kakwete manyonga alisa hakutwala ku sango ja Mbimbiliya. Kanji-kanji o te kakuzachisa wata wo hanga akwike atu kupwa ni Mbimbiliya, kuyilinga hanji kuyilumbununa. Kaula yilweza yino yaali:

• Ha mwaka 167 K.M.J.: Mwanangana Selêucida Antíoco Epifânio, yoze washinjilile A-Yunda hanga azachise uwayilo wa A-Ngregu, kahanyine shimbi hanga onone yihanda yeswe ya Yisoneko ya A-Hepreu. Heinrich Graetz, mukwa-sango jikulu yamba ngwenyi: “Atu waze te akalakala hamwe ni nguvulu wacho yaputuka kuya ni kwocha yivungo ya Shimbi kweswako te mayiwana, hamwe ni kushiha atu waze te akufupa ukwaso ni utakamiso ha kuyitanga.”

• Ha Idade Média: Amwe mangana a Katolika, te kakwivwila tuvumbi two uli mumu o te kakulongesa yize Mbimbiliya yakwamba kuhiana kulongesa mianda ya Katolika, ni kuvuluka, kavumbi mweswawo te mapwa ni mikanda ya Mbimbiliya yize te hi ya Masamu ko mu limi lia Latim, ngwo mukwa-kole. Umwe mukwa-kuhana chiyulo mu yingeleja yamba ngwenyi, malunga amwe “ni hamu, ni ushishiko weswe te kakufupa atu waze te keshi kukaula ndako ja katolika . . . ha kufupa-fupa mu mazuwo eswe ni mu yipatulo ya mushi lia mavu hamwe ni atu eswe waze te akunyongena ngwo kali ni Mbimbiliya. . . . Zuwo lieswalio te akuwana atu jacho te kakulipupa.”

Nyi akwa-kole ja Mbimbiliya kahashile kuyinongesa, kachi sango jamo jatokele.

CHIZE MBIMBLIYA YANUNGINE: Mwanangana Selêucida Antíoco Epifânio, kasele shindakenyo mu Izalele hanga onone yisoneko, alioze A-Yunda anji te hanayaya ko mu yifuchi yikwo. Akwa-mana kakwamba ngwo, ha sekulu yitangu M.J., 60 porcento ja A-Yunda te hanatuhuka kulu mu Izalele. Mu masunangonga jo, A-Yunda te kakutulikilamo yihanda ya Yisoneko—Yisoneko yoyene ye azachishile minyachi yize yasulileho, kuchingaho ni akwa-Kristu.—Yilinga 15:21.

Ha mashimbu a Idade Média, atu waze te akuzanga Mbimbiliya ni hamu lieswe kapalikile mu yihungumiona chipwe chocho yanunga ni kuyilumbununa hamwe ni kuyisonejeka. Hakachi ka sekulu 15, yihanda ya Mbimbiliya te hanayilumbununa mu unji wa malimi 33, muze makina ya kulingila mikanda te kanda achiyilinga! Ha chino, Mbimbiliya, yanunga ni kuyilumbununa, hamwe ni kuyifwambwisa chakuhona yikwiko.

KUYUKA: Chipwe ngwe manguvulu te keshi kuzanga Mbimbiliya nawa mangana amayingeleja kapwile ni manyonga api, nihindu Mbimbiliya, yili mukanda uze atu anji alinawo, nawa uze alumbununa chinji. Yakukwasa kwalumuna shimbi ni malimi a yimwe yifuchi, hamwe ni mwono wa tununu twa atu.

PONDE: Mbimbiliya yapalikile mu ponde jinji ngwe kuyenyeka ni mu yeseko, alioze kakahashile kupihisa sango jamo. Chipwe chocho, amwe akwa-kusonejeka ni akwa-kulumbununa kesekele kwalumuna sango ja Mbimbiliya. Ha mashimbu amwe, o kesekele kulumbununa Mbimbiliya kulita ni ndako jo jize kujalitele ni yuma yize Mbimbiliya yinambe. Tala yimwe yilweza:

• Chihela cha uwayilo: Hakachi ka sekulu yiwana ni yamuchiali K.M.J., atu waze asonekene Pentateuku ya Samaria kanakawezela amwe maliji ha mukanda wa Kutuhuka 20:17, waze anambe ngwo: “Mulundu wa Gezirim, koko ena muhasa kutungako chilumbilo.” Akwa-Samaria kazangile kuzachisa yisoneko hanga akwase nyonga lio liakutunga tembele ku Mulundu wa Gezirim.

• Longeso lia tuzambi atatu: Muze te hikwapalika miaka 300 chize haze ahwishile Mbimbiliya, atu waze te akukwasa longeso lia tuzambi atatu yaweza amwe maliji ha 1 Yoano 5:7 waze akwamba ngwo: “Mu malilu, Tata, Liji, ni Spiritu Musandu: wano eswe atatu kali mutu umuwika.” Maliji jacho te keshi ha yisoneko yitangu ya Mbimbiliya. Umwe mukwa-mana Bruce Metzger yamba ngwenyi: “kukatuka ha sekulu yisambano,” maliji jacho, “kapwile ni kusoloka chinji ha yivungo ya limi lia Latim Yikulu ni [Latim] Vulgata.”

• Jina lisandu: Ha mukunda wa ndako yipi ya A-Yunda amwe akwa-kulumbununa Mbimbiliya yakwata chiyulo cha kuchiza jina lia Zambi ha Yisoneko. Ayo yachizaho jina liacho ni kusalakanyisaho yisanyiko ngwe “Zambi” hanji “Mwene,” yisanyiko yacho mu Mbimbiliya keshi kuyizachisa wika ha kuvuluka Sakatanga, alioze kakuyizachisa nawa hali atu, yuma ya uwayilo wa mahuza ni hali Ndiapu.—Yoano 10:34, 35; 1 A-Korindu 8:5, 6; 2 A-Korindu 4:4.a

CHIZE MBIMBLIYA YANUNGINE: Chitangu, chipwe ngwe amwe akwa-kusonejeka Mbimbiliya kakapwile chinji ni ushindakenyo, nihindu anji akuli ayo te kakwete mana ni utotombo. Kukatuka ha sekulu yisambano ni ha sekulu kumi ya M.J., a Massoreta kasonejekene Yisoneko ya Hepreu ni kuyituhwisa. Yisoneko yacho kayivuluka ngwo sona ja Massoreta. O kalwile maliji ni mikanda hanga apwe ni ushindakenyo ngwo hanjilile niumwe kapalia. Ha yisoneko yize te akuwana kapalia, o te kakusoneka kapalia wacho kusesa. A-Massoreta kalitunyine kwo kupihisa unyingikiso wa yisoneko ya Mbimbiliya. Moshe Goshen-Gottstein, umwe mukwa-mana wa Yisoneko ya Hepreu yasoneka ngwenyi: “Kuli a Massoreta kwecha kapalia wacho apwe ha yisoneko chapwile ngwe kuvulumuna chinene.”

Chamuchiali, kwoka cha yivungo yikulu ya yisoneko musono chinakwase akwa-mana kuwana tupalia. Chakutalilaho, ha sekulu jinji, mangana amayingeleja te kakulongesa ngwo, Mbimbiliya ya mulimi lia Latim kayilumbunwine kanawa ni umwenemwene weswe. Chipwe chocho, ha mukanda 1 Yoano 5:7, o kaseleho maliji amwe waze kalitele, waze hitwatongola kulu ha mutwe uno. Kapalia wacho kamusele nawa mu Mbimbiliya Rei Jaime! Alioze muze awanyine yisoneko yikwo yikulu, yika yasolwele? Bruce Metzger, yasoneka ngwenyi: “Maliji ali [ha 1 Yoano 5:7] keshi ha yisoneko yikulu ya ulumbunwiso wa (Siríaco, Cóptico, Armênio, Etíope, Árabe, Eslavo), kuchizako ya mu limi lia Latim.” Ha chino, muze alingile ulumbunwiso waha wa Mbimbiliya Rei Jaime ni Mbimbiliya jikwo o yachizaho kapalia wacho.

Shina yisonejeko yikulu yakusolola ngwo sango ja Mbimbiliya kajifungile kanawa? Muze awanyine Yivungo ya Marto ha mwaka 1947, akwa-mana katesele sona ja Hepreu ja Massoreta ni sona jize japwile ni kusoloka ha yivungo ya Mbimbiliya yize asonekene tununu a miaka kunyima. Umwe wa ku chizavu cha akwa-kufwambwisa Yivungo ya Mar Morto kambile ngwenyi, chivungo chimuwika wika muchihasa “kushindakenya ngwo ulumbunwiso wa sona ja Mbimbiliya jize hi jalinga miaka kuhiana kanunu jize asonekene ni moko kuli A-Yunda yili yamwenemwene hamwe ni ushindakenyo.”

Chester Beatty, utulikilo wa mikanda mu Dublin, ku Irlanda, muli papiru jize jinachingi Yisoneko ya Ngregu ya akwa-Kristu ni yisoneko ya sekulu yamuchiali M.J., yisoneko yacho kayisonejekene muze te hikwapalika miaka lukama muze Mbimbiliya te yahwa kulu kuyisoneka. Anchor Bible Dictionary ngwo; “chipwe ngwe Papiru jinasolola sango jaha ja ushindakenyo hakutwala ku yisoneko, nihindu jinasolola nawa yilayi yamwenemwene ya sango jikulu ja yisoneko ya Mbimbiliya.”

KUYUKA: Shimbu yipihise yisoneko ya Mbimbiliya, alioze miaka yize yivungo yili nayo hamwe ni unji wayo yinasolola umwenemwene wa sango ja Mbimbiliya. Mwata Frederic Kenyon kasonekene hakutwala ku Yisoneko ya Ngregu ya akwa-Kristu ngwenyi: “Kukushi mukanda ukulu niumwe uze uli ni chela chingunu nawa niumwe mukwa-mana mahasa kuhangulula ngwo maliji jamo kalumuka wakuhi.” Hakutwala ku Yisoneko ya Hepreu, mukwa-mana William Henry Green aye yamba ngwenyi: “Mutuhasa kwamba ni ushindakenyo weswe ngwetu, kukushi mukanda ukwo wa kushakulu uze walita kanawa kuhiana Mbimbiliya.”

Mbimbiliya yinanungu ndo musono. Ha chino, musono ena muhasa kupwa ni Mbimbiliya ni kuyitanga. Muze musakula umwe ulumbunwiso upema wa Yisoneko, muhasa kupwa ni ushindakenyo ngwe unatange yimwe yisonejeko yikulu nawa yamwenemwene.a Mba mumu liaka Mbimbiliya yanungine chakuhona kupihisa sango jamo? Kuchi yanungine mu yeseko? Nawa kuchi yahashile kununga chakuhona kwalumuna sango jamo? Mumu liaka mukanda uno uli ni ulemu unji?

Alongi anji a Mbimbiliya no kakutayiza maliji waze postolo Paulu ambile ngwenyi: “Yisoneko yeswe yapwa we mwiku wa Zambi.” (2 Timoteu 3:16) O kakufuliela ngwo, Mbimbiliya yinanungu mumu yili Liji lia Zambi nawa ngwo Zambi hanayifungu ndo musono. Faizal yoze twatongolanga ha mutwe utangu wa yikuma yino, katayijile kuhengula mwene yikuma yacho ha kulilongesa Mbimbiliya. Yize alilongesele yamukomwesene chinji. Iye yanyingika ngwenyi, kuma malongeso anji waze akwa-Kristu amahuza akuzachisa keshi mu Mbimbiliya. Alioze, yazanga chinji upale wa Zambi hakutwala hano hashi ngwe chize anausolola ha Liji Lienyi.

Faizal yamba ngwenyi: “Haliapwila nguli ni shindakenyo ngwami, Mbimbiliya yize nguli nayo yili chawana cha Zambi. Chikwo nawa, nyi Zambi kali ni ndundo ja kulinga malilu ni hashi, shina keshi ni ndundo ja kutwaha umwe mukanda ni kutufungilawo? Nyi twanyonga chenacho tunakehesa ndundo ja Zambi, Mukwa-Ndundo-Jeswe! Ami keve nguli iya hanga ngukehese ndundo ja Zambi?”—Izaia 40:8.