MALONGESO A CHIFUKILO | SANGO JA CHIZE MBIMBILIYA—YINANUNGU NDO MUSONO
Mbimbiliya Yapalikile mu Yeseko
PONDE: Manguvulu amafwefwe ni mangana anji amayingeleja te kakwete manyonga alisa hakutwala ku sango ja Mbimbiliya. Kanji-kanji o te kakuzachisa wata wo hanga akwike atu kupwa ni Mbimbiliya, kuyilinga hanji kuyilumbununa. Kaula yilweza yino yaali:
Ha mwaka 167 K.M.J.: Mwanangana Selêucida Antíoco Epifânio, yoze washinjilile A-Yunda hanga azachise uwayilo wa A-Ngregu, kahanyine shimbi hanga onone yihanda yeswe ya Yisoneko ya A-Hepreu. Heinrich Graetz, mukwa-sango jikulu yamba ngwenyi: “Atu waze te akalakala hamwe ni nguvulu wacho yaputuka kuya ni kwocha yivungo ya Shimbi kweswako te mayiwana, hamwe ni kushiha atu waze te akufupa ukwaso ni utakamiso ha kuyitanga.”
Ha Idade Média: Amwe mangana a Katolika, te kakwivwila tuvumbi two uli mumu o te kakulongesa yize Mbimbiliya yakwamba kuhiana kulongesa mianda ya Katolika, ni kuvuluka, kavumbi mweswawo te mapwa ni mikanda ya Mbimbiliya yize te hi ya Masamu ko mu limi lia Latim, ngwo mukwa-kole. Umwe mukwa-kuhana chiyulo mu yingeleja yamba ngwenyi, malunga amwe “ni hamu, ni ushishiko weswe te kakufupa atu waze te keshi kukaula ndako ja katolika . . . ha kufupa-fupa mu mazuwo eswe ni mu yipatulo ya mushi lia mavu hamwe ni atu eswe waze te akunyongena ngwo kali ni Mbimbiliya. . . . Zuwo lieswalio te akuwana atu jacho te kakulipupa.”
Nyi akwa-kole ja Mbimbiliya kahashile kuyinongesa, kachi sango jamo jatokele.
Mbimbiliya ya William Tyndale mu Inglês, yanungine chipwe ngwe yimwe kayochele ni kushiha Tyndale ha mwaka 1536
CHIZE MBIMBLIYA YANUNGINE: Mwanangana Selêucida Antíoco Epifânio, kasele shindakenyo mu Izalele hanga onone yisoneko, alioze A-Yunda anji te hanayaya ko mu yifuchi yikwo. Akwa-mana kakwamba ngwo, ha sekulu yitangu M.J., 60 porcento ja A-Yunda te hanatuhuka kulu mu Izalele. Mu masunangonga jo, A-Yunda te kakutulikilamo yihanda ya Yisoneko—Yisoneko yoyene ye azachishile minyachi yize yasulileho, kuchingaho ni akwa-Kristu.—Yilinga 15:21.
Ha mashimbu a Idade Média, atu waze te akuzanga Mbimbiliya ni hamu lieswe kapalikile mu yihungumiona chipwe chocho yanunga ni kuyilumbununa hamwe ni kuyisonejeka. Hakachi ka sekulu 15, yihanda ya Mbimbiliya te hanayilumbununa mu unji wa malimi 33, muze makina ya kulingila mikanda te kanda achiyilinga! Ha chino, Mbimbiliya, yanunga ni kuyilumbununa, hamwe ni kuyifwambwisa chakuhona yikwiko.
KUYUKA: Chipwe ngwe manguvulu te keshi kuzanga Mbimbiliya nawa mangana amayingeleja kapwile ni manyonga api, nihindu Mbimbiliya, yili mukanda uze atu anji alinawo, nawa uze alumbununa chinji. Yakukwasa kwalumuna shimbi ni malimi a yimwe yifuchi, hamwe ni mwono wa tununu twa atu.