A5
Khrihfa Greek Baibal Ah Aa Telmi Pathian Min
Tetragrammaton (יהוה) in langhtermi Pathian min cu a hrampi Hebru Baibal ah voi 7,000 hrawng aa tel ti kha Baibal lei mifim hna nih an cohlan. Asinain a hrampi Khrihfa Greek Baibal ah cun Pathian min aa tel lo tiah mi tampi nih an ruah. Cucaah chanthar Baibal lehnak tam deuh i Biakam Thar tiah auhmi Baibal ah Jehovah min kha an hmang lo. Tetragrammaton aa telnak Hebru Baibal in cherhchanmi kha an leh tik hmanh ah holhlettu tam deuh nih Pathian pumpak min canah “Bawipa” timi biafang tu kha an hman.
Vawlei Thar Lehnak Baibal a lettu hna nih cun cutin an tuah lo. Khrihfa Greek Baibal ah Jehovah min kha voi 237 an hman. Cutin tuah ding in bia an khiah tikah holhlettu hna nih an ruahmi a biapimi a kong pahnih a um: (1) Atu ah a ummi, kut in ṭialmi Greek Baibal hna cu a hrampi an si lo. Tuchan ah a ummi Baibal an tlenmi thong tampi lakah tam deuh cu a hrampi Baibal an ṭial hnu, a tlawm bik kum zahnih hnuah an tlenmi a si. (2) Cutin an tlen lioah Baibal tlengtu hna nih Tetragrammaton kha “Bawipa” timi Greek biafang Kyʹri·os in an thlen. Asiloah an thlen cangmi, kut in ṭialmi ca in an tlen.
Kut in ṭialmi, a hrampi Greek Baibal ah Tetragrammaton aa tel ti a langhtermi thil a um tiah Vawlei Thar Lehnak Baibal Kawmiṭi nih bia an khiah. An biakhiahnak cu a tanglei i langhtermi kong hna cung ah hram aa bunh:
Jesuh le lamkaltu hna chan ah an hmanmi Hebru Baibal tlenmi hna ah Tetragrammaton aa tel. A hlanah cun mah kha mi cheukhat nih an cohlang lo. Atu cu kumzabu pakhatnak ah an hmanmi Hebru Baibal tlenmi hna kha Qumran khua pawng ah an hmuh caah mah kha an cohlan cang.
Jesuh le lamkaltu hna chan ah Greek holh in lehmi Hebru Baibal zong ah Tetragrammaton aa tel. Hebru Baibal Greek holh in lehmi Greek Septuagint Baibal ah Tetragrammaton aa tel lo tiah Baibal lei mifim hna nih an ruahnak hi kumzabu tampi a si cang. Asinain kumzabu 20nak a lai hrawng ah Baibal lei mifim hna nih Jesuh chan ah a rak ummi, a hlun tukmi Greek Septuagint Baibal cheubang kha an hlathlai. Mah Baibal cheubang hna ah Hebru cafang in ṭialmi Pathian min aa tel. Cucaah Jesuh chan i kut in ṭialmi Greek Baibal hna ah Pathian min aa tel. Asinain kumzabu palinak a phanh tikah Codex Vaticanus le Codex Sinaiticus ti bantuk a min a thangmi Greek Septuagint Baibal hna i Genesis in Malakhi tiang ah Pathian min aa tel lo (a hlun deuhmi Baibal hna ah cun aa tel). Mah caan thawk in an kilvenmi ca hna ah Pathian min aa tel ti lo caah Greek Baibal asiloah Biakam Thar Baibal ah Pathian min aa tel lomi cu khuaruahhar awk a si lo.
Jesuh nih ‘Ka Pa min in a rami ka si’ tiah fiang tein a ti. Cun “Ka Pa min” in rian ka ṭuan ti zong in a ti
Jesuh nih Pathian min kha atu le atu a cherhchan i midang zong a hngalhter hna tiah Khrihfa Greek Baibal nih a langhter. (Johan 17:6, 11, 12, 26) Jesuh nih ‘Ka Pa min in a rami ka si’ tiah fiang tein a ti. Cun “Ka Pa min” in rian ka ṭuan ti zong in a ti.—Johan 5:43; 10:25.
Thiang thlarau lamhruainak in ṭialmi Khrihfa Greek Baibal cu Hebru Baibal ah chapmi a si caah Greek Baibal ah Jehovah min ruahlopi in aa tel ti lo ahcun hnuhmai aa khat lai lo. Kumzabu pakhatnak a lai hrawng ah zultu Jeim nih Jerusalem ah a ummi upa hna sinah hitin a ti: “Pathian nih miphun dang kha lungthin a pek hna i a min caah an lakin mi a thim hnanak kong kha Simeon nih fiang tein a chim cang.” (Lamkaltu 15:14) Kumzabu pakhatnak ah Pathian min kha ahohmanh nih an hngalh lo i an hman lo ahcun Jeim nih cutin a chimmi cu aa tlak lai lo.
Khrihfa Greek Baibal ah Pathian min a tawinak aa tel. Biathlam 19:1, 3, 4, 6 i “Hallelujah” timi biafang ah Pathian min a tawinak aa tel. Mah biafang cu “Jah kha thangṭhat u” timi sullam a ngeimi Hebru biafang in a rami a si. “Jah” timi cu Jehovah min a tawinak a si. Khrihfa Greek Baibal ah langhtermi min tampi i a sullam ah Pathian min aa tel. Jesuh min cu “Jehovah Cu Khamhtu A Si” timi sullam a ngei tiah cherhchanmi ca hna nih a fianter.
Judah Khrihfa ca hna ah Pathian min an rak hman ti kha hmasa Judah ca hna nih a langhter. AD 300 hrawng ah ṭial dihmi, kaa in chimmi nawlbia khawmhmi (Tosefta) ah Sabbath ni ah mei in an khanghmi Khrihfa ca kong he aa tlaiin hitin a ti: “Thawngṭha chimtu hna le minim hna [Judah Khrihfa tiah ruahmi] i an cauk pawl kha mei in an khangh hna. Mah cauk ah aa telmi Pathian Min cherhchanmi zong mei in an khangh hna.” Kumzabu pahnihnak a thawklei ah a nungmi Galili peng mi, Rabbi Yosé nih a chimmi bia zong hitin a cherhchan, zarhkhat chung i nidang hna ah “[Khrihfa ca pawl chung i] Pathian Min aa telmi cherhchannak hna kha an thleh, an i fim i a taangmi kha mei in an khangh.”
Khrihfa Greek Baibal chung i Hebru Baibal cherhchannak hna ah Pathian min tel dawh a si tiin Baibal lei mifim cheukhat nih an cohlan. Dictionary pakhat (The Anchor Bible Dictionary) i “Biakam Thar Baibal chung i Tetragrammaton” timi biatlangpi tang ah hitin a langhter: “Biakam Thar an ṭial hmasa lioah Biakam Hlun cherhchanmi cheukhat asiloah a dihlak ah Pathian Min Yahweh timi Tetragrammaton aa tel ti a langhtermi a kong cheukhat a um.” Baibal lei mifim George Howard nih hitin a chim: “Kumzabu pakhatnak i Khrihfa hna Baibal, Greek [Septuagint] tlenmi hna ah Tetragram aa tel rih. Cucaah Biakam Thar ṭialtu hna nih Biakam Hlun an cherhchan tikah Tetragram kha an hman tiah ti khawh a si.”
Upat awk tlak Baibal lettu hna nih Khrihfa Greek Baibal ah Pathian min an hman. Mah calettu cheukhat nih Vawlei Thar Lehnak Baibal chuah a si hlanpi in Pathian min kha an rak hman. Holhlettu cheukhat le an lehmi Baibal hna cu: Herman Heinfetter i Vatican Baibal in. . . Biafang ning in Lehmi Biakam Thar (1863); Benjamin Wilson i The Emphatic Diaglott (1864); George Barker Steven i Chanthar Mirang Holh in Paul Cakuat (1898); W. G. Rutherford i Rom Mi Hna sin St. Paul Cakuat (1900); London Bishop J.W.C. Wand i Biakam Thar Cakuat Hna (1946) an si. Mah leng ah kumzabu 20nak a thawklei ah Pablo Besson nih Spain holh in a lehmi Baibal ah Luka 2:15 le Judas 14 ah “Jehová” timi min kha a hman i a tanglei fianternak 100 leng zong ah Pathian min kha a hman. A tak ti ahcun mah Baibal lehnak hna hlanpi in Pathian min kha an rak hman cang. Kumzabu 16nak thawk in Hebru holh in lehmi Khrihfa Greek Baibal hna ah Tetragrammaton kha voi tampi an rak hman. Germany holh pakhat lawng hmanh ah Baibal lehnak 11 nih Khrihfa Greek Baibal ah “Jehovah” kha an hman. (Asiloah Hebru biafang “Yahweh” kha aw thlen in an hman.) Calettu pali nih cun “Bawipa” timi biafang hnuah Pathian min kha bracket in an langhter. Germany holh in lehmi Baibal 70 leng ah a tanglei fianternak asiloah fianternak hna ah Pathian min kha an hman.
Benjamin Wilson lehmi The Emphatic Diaglott (1864), Lamkaltu 2:34 i Pathian min
Holh phun 100 leng in lehmi Khrihfa Greek Baibal ah Pathian min aa tel. Africa, America, Asia, Europe le Pacific tikulh holh phun tampi ah Pathian min kha voi tampi an hman. (Cazin ah zoh.) Mah Baibal lettu hna nih a cunglei i langhtermi a kong hna ruang ah Pathian min kha an hmanmi a si. Nai ah chuahmi Khrihfa Greek Baibal, Rotuman Baibal lehnak (1999) i caang 48 ah “Jihova” timi kha voi 51, Indonesia i Batak (Toba) Baibal lehnak (1989) ah “Jahowa” timi kha voi 110 a hman.
Hawaii holh in lehmi Baibal, Marka 12:29, 30 i Pathian min
Khrihfa Greek Baibal ah Jehovah min telh ṭhan ding a sinak a ruang ṭha a um ti cu a fiang ko. Vawlei Thar Lehnak Baibal lettu hna zong nih cutin an tuah ve. Pathian min kha an upat tuk. A hrampi Baibal ah aa telmi pakhatkhat hloh lai zong kha an phang.—Biathlam 22:18, 19.