I referenciajlel jiñi Jun chaʼan lac tempa bʌ I Subtʼan yicʼot i Melbal jiñi xÑoptʼan
3-9 I CHAʼAN FEBRERO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | GÉNESIS 12-14
«Jumpʼejl trato muʼ bʌ mejlel i coltañet»
(Génesis 12:1, 2, I tʼan Dios [ITD]) Lac Yum tsiʼ sube Abram: Loqʼuen ti a lumal. Loqʼuen tiʼ yotot a tat baʼan a piʼʌlob. Cucu yaʼ ti jini lum muʼ bʌ caj c pʌsbeñet. 2 Mi caj cʌqʼueñet cabʌl a pʼolbal ti ñuc bʌ lum. Mi caj cʌqʼueñet a wenlel. Mi caj cʌcʼ ti cʌjñel a cʼabaʼ. Mi caj i tajob i wenlel winicob xʼixicob tiʼ pejtelel pañimil chaʼañet.
it-2 573 párr. 3
Trato
Trato tsaʼ bʌ mejli yicʼot Abrahán. Tajol jiñi trato tsaʼ bʌ mejli yicʼot Abrahán tsaʼ tejchi ti cʼʌjñibʌyel cheʼ bʌ Abrán (Abrahán) tsaʼ cʼaxi ti jiñi jaʼ Éufrates chaʼan miʼ majlel ti jiñi tejclum Canaán. Cheʼ bʌ ñumeñix 430 jab, tsaʼ mejli jiñi trato chaʼan bʌ Mandar (Gá. 3:17). Cheʼ bʌ Abrahán chumul ti Mesopotamia, ti Ur i chaʼan caldeojob, Jehová tiʼ sube chaʼan miʼ majlel ti jiñi tejclum muʼ bʌ caj i pʌsben (Hch. 7:2, 3; Gn. 11:31; 12:1-3). Ti Éxodo 12:40, 41 (LXX) miʼ yʌl chaʼan jiñi israelob tsaʼ loqʼuiyob ti majtan eʼtel yaʼ ti Egipto «ti jini jach bʌ qʼuin» cheʼ bʌ jilelix mucʼ jiñi 430 jab añob ti Egipto yicʼot ti Canaán. Tsaʼ cojliyob cheʼ ti 14 i chaʼan Nisán ti 1513 cheʼ bʌ maxto tilemic Cristo (m.t.C.), cheʼ tiʼ qʼuiñilel jiñi Pascua (Éx. 12:2, 6, 7). Ili miʼ pʌs chaʼan Abrahán tsaʼ cʼaxi ti jiñi jaʼ Éufrates chaʼan miʼ cʼotel ti Canaán cheʼ ti 14 i chaʼan Nisán ti 1943 m.t.C., ti jimbʌ ora tsaʼ tejchi jiñi trato tsaʼ bʌ mejli yicʼot Abrahán. Dios tsiʼ chaʼ pʌsbe i bʌ Abrahán cheʼ bʌ majlel mucʼ ti Siquem, am bʌ ti Canaán, i tsaʼto i ñumen tsictesʌbe jiñi tʼan tsaʼ bʌ i wʌn sube, cheʼ bʌ tsiʼ yʌlʌ: «Mi caj cʌqʼuen a pʼolbal ili lum», jin chaʼan ili trato tsaʼʌch i laji jiñi tsaʼ bʌ mejli ti Edén, i baqui tiʼ tsictesa chaʼan jiñi «i pʼolbal» mi caj i loqʼuel tilel tiʼ pʼolbal juntiquil quixtañu (Gn. 12:4-7). Jehová añʌch yambʌ bajcheʼ tiʼ tsictesʌbe Abrahán chaʼan jiñi tsaʼ bʌ i wʌn sube cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl Génesis 13:14-17; 15:18; 17:2-8, 19 yicʼot 22:15-18.
(Génesis 12:3, ITD) Mi caj c wen pejcan jini muʼ bʌ i wen pejcañet. Mi caj c tsʼaʼlen jini muʼ bʌ i tsʼaʼleñet. Chaʼañet mi caj i tajob i wenlel winicob xʼixicob ti jujunmojt ti pañimil.
w89 1/7 3 párr. 4
¿Chucoch yom maʼ cʌmben i sujmlel chaʼan tiʼ tojlel Abrahán?
Wen utsʼatax jiñi tsaʼ bʌ wʌn ajli, i jiñi Abrahán tsaʼto i chaʼ yubi ti alol yambʌ chaʼ sujtel (Génesis 18:18; 22:18). Chaʼan miʼ tsʼʌctesan Dios jiñi tsaʼ bʌ i wʌn alʌ, mi caj i tejchesan jiñi familiajob tsaʼix bʌ chʌmiyob. Iliyi jumpʼejlʌch bendición chaʼan jiñi muʼ bʌ caj i chaʼ tejchelob, come ti jimbʌ ora ili Lum chaʼ lajalix miʼ cajel bajcheʼ jiñi Paraíso tsaʼ bʌ i sʌtʌ jiñi ñaxam bʌ wiñic. Ti wiʼil, miʼ caj i cʌntesʌntelob chaʼan miʼ mejlel i tajob jiñi i cuxtʌlelob mach bʌ añic miʼ jilel (Génesis 2:8, 9, 15-17; 3:17-23).
(Génesis 13:14-17, ITD) Cheʼ bʌ tsaʼ ujti i tʌtsʼ i bʌ Lot baʼan Abram, lac Yum tsiʼ sube Abram: Joy qʼuele pañimil. Qʼuele ti norte yicʼot ti sur yicʼot baʼ miʼ pasel qʼuin yicʼot baʼ miʼ bʌjlel qʼuin. 15 Come mi caj cʌqʼueñet pejtel jini lum woli bʌ a qʼuel. Mi caj cʌqʼueñob a pʼolbal tiʼ pejtelel ora. 16 Mi caj c pʼojlesan a pʼolbal cheʼ bajcheʼ jini tsʼubejn am bʌ ti lum. Mi an majqui miʼ tsic jini tsʼubejn mi mejlel i tsic a pʼolbal jaʼel. 17 Yom maʼ waʼtʌl. Yom maʼ xʌn ñumel tiʼ waʼtilel yicʼot ti cʼʌttʌlel jini lum, come mi caj cʌqʼueñet.
it-2 218 párr. 1
Mandar
Jiñi tajbil tac bʌ ti wajali an i yʌqʼue i ñaʼtan jiñi wen yujiloʼ bʌ bajcheʼ yilal miʼ choñob i lum ti wajali. Jiñi muʼ bʌ caj i mʌn jiñi lum, miʼ pʌjyel majlel ti chan bʌ wits i yaʼ miʼ pʌsbentel baqui jaxʌl jiñi lum muʼ bʌ caj i mʌn, iliyi cheʼʌch ñʌmʌl i melob ti wajali. Cheʼ bʌ jiñi xmʌn lum miʼ yʌl: «Mij qʼuel», miʼ yʌcʼ ti ñaʼtʌntel chaʼan choncolʌch i waʼchocoñob i tʼan. Cheʼ bʌ Jehová tsiʼ wʌn sube Abrahán chaʼan mi caj i yʌqʼuen jiñi lum Canaán, tsiʼ ñaxan sube chaʼan miʼ joy qʼuel jiñi pañimil. Abrahán maʼañic tsiʼ yʌlʌ: «Mij qʼuel», tajol chaʼan Dios tiʼ sube chaʼan ti wiʼilto mi caj i yʌqʼuen i pʼolbal jiñi Lum tsaʼ bʌ wʌn subenti (Gn. 13:14, 15.) Moisés, am bʌ tiʼ wenta jiñi tejclum Israel, tsaʼ subenti: «Qʼueleʼ» jiñi lum. Ili yom i yʌl chaʼan jiñi lum mi caj i yʌqʼuentelob jiñi Israel, jiñʌch jiñi lum muʼ bʌ caj i chʼʌmob yicʼot i coltaya Josué (Dt. 3:27, 28; 34:4; qʼuele jaʼel tsaʼ bʌ subenti Jesús ti Satanás am bʌ ti Mt. 4:8). Yambʌ muʼ bʌ i mejlel, jiñʌch cheʼ miʼ joy xʌñob ñumel o miʼ cʼaxelob ti jiñi lum baqui miʼ yʌcʼ ti ñaʼtʌntel chaʼan mucʼʌch caj i chʼʌm (Gn. 13:17; 28:13). An jun tac tajbil bʌ baqui miʼ yʌl jaytejc teʼ an ti jiñi lum muʼ bʌ caj i mʌn (laja yicʼot Gn. 23:17, 18).
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Génesis 13:8, 9, ITD) Abram tsiʼ sube Lot: Mach yomic mi lac chaʼlen leto come lac piʼʌl lac bʌ. Mach i chaʼleñob leto xcʌnta wacaxob lac chaʼan. 9 ¿Mach ba jocholic pejtel ili lum tiʼ tojel a wut? Yom maʼ tʌtsʼ a bʌ baʼ añon. Yajcan chuqui a wom. Mi a wom jini am bʌ ti lac tsʼej, mux c majlel ti lac ñoj. Mi a wom jini am bʌ ti lac ñoj, mux c majlel ti lac tsʼej.
¿Bajcheʼ mi lac mejlel ti ajñel ti ñʌchʼtʌlel la quicʼot yambʌlob?
12 Jiñi Biblia miʼ cʌntesañonla bajcheʼ miʼ mejlel lac taj lac ñʌchʼtʌlel cheʼ bʌ an wocol la quicʼot yambʌ hermano. Laʼ laj qʼuel tsaʼ bʌ ujti tiʼ tojlel Abraham yicʼot i sobrino Lot. Wen añob i wacax, pero jiñi xcʌnta wacaxob i chaʼan tsaʼ laja cajiyob ti leto come mach wen ñuquic jiñi lum. Come Abraham mach yomic leto yicʼot i sobrino, tsiʼ yʌqʼue i yajcan baqui bʌ lum yom (Génesis 13:1, 2, 5-9). Tiʼ sujm, wen chuqui tsiʼ pʌsbeyonla cʌytʌl Abraham. Pero ¿maʼañic ba chuqui tsiʼ taja ti caj i yutslel? Mach cheʼiqui, Jehová tsiʼ yʌlʌ chaʼan ñumen chuqui mi caj i yʌqʼuen come tsiʼ pʌsʌ wem bʌ i melbal (Génesis 13:14-17). ¿Chuqui mi laj cʌn tiʼ tojlel? Chaʼan Jehová mi caj i yʌqʼueñonla i bendición mi mucʼʌch lac lajmesan jiñi wocol yicʼot cʼuxbiya, anquese maʼañic chuqui mi lac taj yilal (Qʼuele jiñi nota am bʌ tiʼ yujtibal ili temaj).
(Génesis 14:18-20, ITD) Melquisedec, jini rey ti Salem, tsiʼ yʌqʼue waj yicʼot vino. I motomajʌch jini Cʼax Ñuc bʌ Dios. 19 Melquisedec tsiʼ yʌqʼue i yutslel i tʼan Abram. Tsiʼ yʌlʌ: Laʼ aqʼuentic Abram i yutslel i tʼan jini Cʼax Ñuc bʌ Dios, tsaʼ bʌ i mele panchan yicʼot pañimil. 20 Laʼ subentic i ñuclel Dios jini Cʼax Ñuc Bʌ tsaʼ bʌ i yʌqʼueyet a tʼuchtan a contrajob, cheʼen Melquisedec. Abram tsiʼ yʌqʼue Melquisedec i diezmojlel pejtelel i chubʌʼan.
(Hebreos 7:4-10, ITD) Ñaʼtanla i ñuclel jini Melquisedec. Abraham lac pʌqʼuil tsiʼ yʌqʼue i diezmojlel pejtelel chuqui tsiʼ taja ti guerra. 5 Isujm, tsʼijbubil ti jini mandar an tiʼ wenta i pʼolbal Leví muʼ bʌ i yochelob ti motomajil chaʼan miʼ chʼʌmbeñob i diezmojlel i chubʌʼan i piʼʌlob. Anquese laj i pʼolbalob Abraham tiʼ pejtelelob, pero cheʼʌch yom miʼ yʌqʼueñob i chubʌʼan i piʼʌlob. 6 Pero jini Melquisedec mach bʌ i pʼolbalic Leví, tsiʼ chʼʌmbe i diezmojlel i chubʌʼan Abraham. Tsiʼ yʌqʼue i yutslel i tʼan jini am bʌ i chaʼan jini albil bʌ tʼan. 7 Isujm, jini ñuc bʌ miʼ yʌqʼuen i yutslel i tʼan jini mach bʌ yoque ñuquic. 8 Isujm, miʼ chʼʌmob diezmo i pʼolbalob Leví yujiloʼ bʌ chʌmel. Pero miʼ subeñonla i Tsʼijbujel Dios chʌn cuxul Melquisedec. 9 Mi mejlel la cʌl: Jini Leví (i ñojteʼel jini muʼ bʌ i chʼʌmob diezmo) anto ti Abraham baʼ ora tsiʼ yʌqʼue Melquisedec i diezmojlel i chubʌʼan. 10 Come jini Leví i pʼolbalʌch Abraham. Yaʼto an Leví tiʼ bʌcʼtal Abraham cheʼ bʌ tsiʼ taja Melquisedec.
it-2 889 párr. 9
Motomaj
Maʼañic yambʌ motomaj (ko·hén) cheʼ bajcheʼ Melquisedec, jiñi rey bʌ yaʼ ti Salem. Jiñi Biblia maʼañic miʼ yʌl chaʼan i cʼabaʼ i ñojteʼelob, cheʼ bʌ tsiʼ yila pañimil o cheʼ bʌ tsaʼ chʌmi. Cheʼ bʌ tsaʼ ochi bajcheʼ motomaj maʼañic majqui tsiʼ chʼʌmbe i yeʼtel yicʼot maʼañic majqui tsaʼ ochi tiʼ qʼuexol. Tsiʼ mele i yeʼtel bajcheʼ rey yicʼot bajcheʼ motomaj. Jiñi i motomajintel ñumen ñuc bajcheʼ i chaʼan jiñi levitajob. Come jiñi Leví loqʼuem tiʼ «pʼolbalob Abraham», miʼ yʌqʼueñonla lac ñaʼtan chaʼan cheʼ bʌ Abrahán tsiʼ yʌqʼue diezmo jiñi Melquisedec, lajalʌch bajcheʼ jin woliʼ yʌcʼob jiñi levitajob (Gn. 14:18-20; He. 7:4-10). Melquisedec jiñʌch i yejtal Jesucristo, jiñi ‹motomaj tiʼ pejtelel ora waʼchocobil bʌ tiʼ motomajil Melquisedec› (He. 7:17).
10-16 I CHAʼAN FEBRERO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | GÉNESIS 15-17
«¿Chucoch Jehová tsiʼ qʼuextʌbe i cʼabaʼ Abrán yicʼot Sarái?»
(Génesis 17:1, ITD) Cheʼ lujumpʼejlix yicʼot bolompʼejl i joʼcʼal (99) i jabilel Abram, lac Yum tsiʼ pʌsbe i bʌ Abram. Tsiʼ sube: Joñon Pʼʌtʌl bʌ Dioson. Yom maʼ wajñel tic tojlel. Tsʼʌcʌl yom i wenlel a pusicʼal tiʼ pejtelel ora. Tsʼʌcʌl yom i yutsʼatlel a pusicʼal.
it-1 914 párr. 2
Sajtemal
Cheʼ jaʼel, mach tojobic i melbal jiñi wiñicob i mach tojic chuqui miʼ ñaʼtañob come jiñi sajtemal yicʼot jiñi mulil tilem ti Adán (Ro. 5:12; Sal. 51:5). Pero Jehová, mach bʌ añic i sajtemal, wen an i pʼuntaya i yujil chaʼan «cʼuñonla, yujil melbilonla ti tsʼubejn» (Sal. 103:13, 14). Noé, jiñi xucʼul bʌ wiñic yicʼot tsaʼ bʌ jacʼʌ tʼan, tsaʼ qʼuejli ti «utsʼat tiʼ wut Dios yicʼot tiʼ tojlel winicob xʼixicob» (Gn. 6:9). Cheʼ jaʼel Dios tiʼ sube Abrahán: «Yom maʼ wajñel tic tojlel. Tsʼʌcʌl yom i wenlel a pusicʼal tiʼ pejtelel ora. Tsʼʌcʌl yom i yutsʼatlel a pusicʼal» (Gn. 17:1). Anquese Noé yicʼot Abrahán, xmulilobʌch yicʼot tsaʼ chʌmiyob, Jehová, muʼ bʌ i «qʼuelbeñob i pusicʼal», maʼañic tsiʼ qʼuelbeyob i sajtemal (1 S. 16:7; laja yicʼot 2 R. 20:3; 2 Cr. 16:9). Jiñi israelitajob tsaʼ subentiyob: «Yom chʼujul mi laʼ wajñel tiʼ tojlel lac Yum Dios tiʼ pejtelel ora» (Dt. 18:13; 2 S. 22:24). Tsiʼ yʌcʼʌ bajcheʼ majtañʌl jiñi i Yalobil mach bʌ añic i mul (He. 7:26), cheʼ bajcheʼ ili miʼ mejlel i qʼuejlelob ti toj jiñi muʼ bʌ i pʌsob i ñopoñel tiʼ tojlel i yalobil yicʼot miʼ jacʼob tʼan. Pero iliyi maʼañic miʼ yʌcʼ ti qʼuejlel chaʼan mach tojic yujil meloñel o chaʼan maʼañic miʼ pʌs i xucʼtʌlel (Ro. 3:25, 26).
(Génesis 17:2-5, ITD) 2-4 Mi caj c waʼchocon xucʼul bʌ c tʼan a wicʼot. Mi caj cʌqʼueñet cabʌl a pʼolbal. Mi caj a wochel tiʼ tat winicob xʼixicob ti mojt ti mojt ti cabʌl lum, cheʼen Dios. Abram tsiʼ pʌcchoco i bʌ. 5 Dios tsiʼ chʌn sube: Maʼanix mi caj a chʌn pejcʌntel ti Abram, «Ñuc bʌ tatʌl». Mi caj a pejcʌntel ti Abraham, «I tat cabʌlob», come tsaʼix cotsayet tiʼ tat winicob xʼixicob ti cabʌl lum.
it-1 31 párr. 4
Abrahán
Tsaʼ ñumi jiñi jabil tac. Lujumpʼejlix jab añob ti Canaán, pero Sara maxto añic i yalobil. Jin chaʼan Sara tiʼ sube Abrahán chaʼan miʼ pʌy Agar, jiñi i criada chʼoyol bʌ ti Egipto, chaʼan miʼ taj i yalobil tiʼ tojlel Agar. Abrahán tsaʼʌch i jacʼʌ, i ti 1932 m.t.C., cheʼ bʌ añix 86 i jabilel, tsiʼ yila pañimil Ismael (Gn. 16:3, 15, 16). Tsaʼ bej ñumi jiñi jabil tac i cheʼ ti 1919 m.t.C., cheʼ bʌ Abrahán añix 99 i jabilel, Jehová tsiʼ yʌlʌ chaʼan miʼ yʌqʼuentelob tsep pʌchʌlel pejtelel jiñi chʼitoñob añoʼ bʌ tiʼ yotot bajcheʼ jumpʼejl señal o jumpʼejl trato tsaʼ bʌ i mele Jehová yicʼot Abrahán. Ti jimbʌ ora, Jehová tsiʼ qʼuextʌbe i cʼabaʼ Abrán bajcheʼ Abrahán, come tsiʼ yʌlʌ: «Tsaʼix cotsayet tiʼ tat winicob xʼixicob ti cabʌl lum» (Gn. 17:5, 9-27; Ro. 4:11). Maxto wen jalic tsaʼ ñumi iliyi, uxtiquil ángelob tsaʼ bʌ aqʼuentiyob i bʌcʼtal tsiʼ julaʼtayob Abrahán, i jiñi ángelob tsiʼ yʌcʼʌyob i tʼan tiʼ cʼabaʼ Jehová chaʼan Sara mi cajel i yʌcʼ ti pañimil i yalobil. Ili miʼ caj ti tsʼʌctiyel ti jumpʼejl jab (Gn. 18:1-15).
(Génesis 17:15, 16, ITD) Dios tsiʼ sube: Jixcu Sarai a wijñam, maʼanix mi caj a pejcan ti Sarai. I cʼabaʼʌch Sara, «I yixicʼal rey». 16 Mi caj cʌqʼuen Sara i yutslel c tʼan. Mi caj cʌqʼueñet yicʼot Sara chʼiton bʌ laʼ walobil. Isujm mi caj cʌqʼuen Sara i yutslel c tʼan. Mi caj i pejcʌntel tiʼ ñaʼ winicob ti cabʌl lum. An muʼ bʌ caj i yochelob ti rey.
w09 1/2 13
¿Baqui bʌ a cʼabaʼ?
An baqui Dios tsiʼ qʼuextʌbe i cʼabaʼ jiñi lac piʼʌlob chaʼan miʼ wʌn al maxto bʌ ujtemic. Jumpʼejl ejemplo, Abrán («Ñuc bʌ tatʌl») tsiʼ qʼuextʌbe ti Abrahán, yom bʌ i yʌl «I tat cabʌlob». Ili tsaʼ bʌ wʌn ajli, tsaʼʌch tsʼʌctiyi come yaʼʌch tsaʼ laj loqʼui tilel cabʌl tejclum (Génesis 17:5, 6). Yambʌ ejemplo jiñʌch tiʼ tojlel i yijñam, Sarai, ili cʼabaʼʌl tajol yom i yʌl «Muʼ bʌ i chaʼlen leto». Pero tsaʼʌch i wen ubi i tijicñʌyel cheʼ bʌ Dios tsiʼ qʼuextʌbe i cʼabaʼ ti Sara («I yixicʼal rey»), ili tsiʼ wʌn alʌ chaʼan mi caj i loqʼuel jiñi reyob tiʼ pʼolbal (Génesis 17:15, 16).
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Génesis 15:13, 14, ITD) Lac Yum tsiʼ sube Abram: Yom maʼ ñaʼtan mucʼʌch i yajñelob a pʼolbal ti lum baʼ mach i chaʼañobic. Mucʼʌch i yochelob ti majtan eʼtel tiʼ yum. Mi caj i yubiñob wocol jumbajcʼ jab. 14 Pero mi caj c mel jini winicob xʼixicob muʼ bʌ i ticʼlañob ti jini lum. Ti wiʼil mi caj i loqʼuelob tiʼ wenta i yumob yicʼot cabʌl i chubʌʼan.
¿Chucoch yom chʌn yʌxʌl laj co?
5 Jiñi albil tac bʌ i chaʼan Jehová añʌch tsʼʌctiyem tiʼ yorajlel. Jumpʼejl ejemplo, laʼ lac ñaʼtan cheʼ ti 14 i chaʼan nisán ti jabil 1513 cheʼ bʌ maxto tilemic Cristo (m.t.C.). Ti jiñi bʌ qʼuin Dios tsiʼ locʼsa jiñi israelob yaʼ ti Egipto. Ti wiʼil, Moisés tsiʼ yʌlʌ chaʼan Jehová tsiʼ coltayob «ti jini jach bʌ qʼuin» cheʼ bʌ jilelix mucʼ jiñi «jumbajcʼ yicʼot lujumpʼejl i chaʼcʼal (430) jab» (Éxodo 12:40-42). Jiñi 430 jab tsaʼ tejchi cheʼ ti 14 i chaʼan nisán ti jabil 1943 m.t.C., cheʼ bʌ Jehová tsaʼ caji i tsʼʌctesan i tʼan tsaʼ bʌ i yʌqʼue Abraham chaʼan mi caj i yʌqʼuen i bendición i pʼolbalob (Gálatas 3:17, 18). Ti wiʼil, Jehová tsiʼ sube Abraham chaʼan jiñi i pʼolbalob mi caj i chumtʌlob ti yambʌ tejclum tac, mi caj i sujtelob ti xyaj eʼtelob yicʼot mi caj i ticʼlʌntelob «jumbajcʼ [400] jab» (Génesis 15:13; Hechos 7:6). Ili 400 jab tsaʼ caji cheʼ ti jabil 1913 m.t.C., cheʼ bʌ Ismael tsaʼ caji i wajlen Isaac. Tsaʼ ujti cheʼ bʌ Jehová tsiʼ locʼsa jiñi israelob yaʼ ti Egipto (Génesis 21:8-10; Gálatas 4:22-29). Mi lac taj laj qʼuel chaʼan cabʌl to jab tsiʼ wʌn alʌ Jehová baqui ora mi caj i coltan i tejclum.
(Génesis 15:16, Traducción del Nuevo Mundo [TNM]) Pero jiñi a pʼolbal mi caj i chaʼ tilelob ilayi cheʼ tiʼ chʌnlajmlelix i yalobilob, come maxto i yorajlelic chaʼan miʼ tojob i mul jiñi amorreojob».
it-1 890 párr. 7
Éxodo
«Cheʼ tiʼ chʌnlajmlelix i yalobilob». Yom mi laj cʼajtesan chaʼan Jehová tiʼ sube Abrahán chaʼan jiñi i pʼolbal mi caj i chaʼ sujtelob majlel ti Canaán cheʼ tiʼ chʌnlajmlelix i yalobilob (Gn. 15:16). Ti jiñi 430 jab tsaʼ bʌ tejchi cheʼ bʌ tsiʼ mele trato Jehová yicʼot Abrahán cʼʌlʌl cheʼ tsaʼ locʼsʌntiyob ti Egipto, ñumen ti chʌnlajm tsiʼ pʼoloyob i bʌ, anquese la cujil chaʼan ñumen jal miʼ chumtʌlob cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi registro tac. Pero jiñi israelitajob mach ñumeñic ti 215 jab tsaʼ yoque ajñiyob ti Egipto. Chaʼan miʼ mejlel ti ñaʼtʌntel baqui bʌ jiñi ‹chʌnlajm i yalobilob› tsaʼ bʌ pʼojliyob cheʼ bʌ tsaʼ ochiyob ti Egipto jiñʌch cheʼ mi laj cʼʌn ti ejemplo jumpʼejl i pʼolbal jiñi Israel, jiñi i pʼolbal Leví: 1) Leví, 2) Qohat, 3) Amram yicʼot 4) Moisés (Éx. 6:16, 18, 20).
17-23 I CHAʼAN FEBRERO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | GÉNESIS 18, 19
«‹Jini xMeloñel muʼ bʌ i mel pejtel añoʼ bʌ ti pañimil› tsiʼ jisa Sodoma yicʼot Gomorra»
(Génesis 18:23-25, ITD) Abraham tsiʼ lʌcʼtesa i bʌ. Tsiʼ yʌlʌ: ¿Muʼ ba caj a jisan jini toj bʌ yicʼot jontol bʌ? 24 Mi an lujuntiquil i yuxcʼal (50) tojoʼ bʌ ti tejclum, ¿muʼ ba caj a jisan jini tejclum cheʼ jini? ¿Mach ba anic mi caj a coltan chaʼan jini lujuntiquil i yuxcʼal tojoʼ bʌ ti tejclum? 25 ¿Muʼ ba caj a tsʌnsan jini tojoʼ bʌ yicʼot jontoloʼ bʌ? Cheʼ jini junlajalob yilal jini tojoʼ bʌ yicʼot jontoloʼ bʌ. Pero mach cheʼic maʼ mel. Jini xMeloñel muʼ bʌ i mel pejtel añoʼ bʌ ti pañimil, ¿mach ba muqʼuic i melob ti toj? Muʼ cu.
Jiñi muʼ bʌ i chaʼlen meloñel tiʼ pejtelel pañimil toj chuqui miʼ mel tiʼ pejtelel ora
1 TI JUMPʼEJL bʌ qʼuin, Abraham (Abrahán) tsiʼ yʌlʌ: «Jini xMeloñel muʼ bʌ i mel pejtel añoʼ bʌ ti pañimil, ¿mach ba muqʼuic i melob ti toj?» (Génesis 18:25). Cheʼ bʌ Abraham tsiʼ cʼajti ili, maʼañic woliʼ pʌs chaʼan maʼan i ñopoñel. Ili tsiʼ mele chaʼan mucʼʌch i ñop chaʼan Jehová toj miʼ caj ti meloñel tiʼ tojlel Sodoma yicʼot Gomorra. Miʼ wen ñop chaʼan Jehová maʼañic mi caj i jisan «jini tojoʼ bʌ yicʼot jontoloʼ bʌ». Abraham maʼañic tsiʼ wis ñaʼta chaʼan Jehová mi caj i jisan jiñi tojoʼ bʌ. Cheʼ tsaʼix ñumi cabʌl jab, Moisés tiʼ tsʼijbu tsaʼ bʌ i yʌlʌ Jehová: «Jiñʌch xajlel. Tsʼʌcʌl i yeʼtel. Tojʌch pejtelel muʼ bʌ i mel. Xucʼulʌch, maʼanic i mul» (Deuteronomio 31:19; 32:4).
(Génesis 18:32, ITD) Abraham tsiʼ yʌlʌ: Mach yomic miʼ tejchel a michʼajel, c Yum. Junyajl jax mic chaʼ pejcañet. Ticʼʌl mi an jach lujuntiquil yaʼi, cheʼen. Lac Yum tsiʼ yʌlʌ: Mach muqʼuic c jisan mi an lujuntiquil.
Pijt: Mi laj cuch pero maʼañic mi lac sʌt lac pijtaya
Jiñi ñumen yujil bʌ pijt jiñʌch Jehová (2 P. 3:15). Ti Biblia, an cabʌl baqui mi lac taj chaʼan bajcheʼ Jehová tsiʼ pʌsʌ chaʼan yujil pijt (Neh. 9:30; Is. 30:18). Jumpʼejl ejemplo, laʼ laj qʼuel bajcheʼ tsiʼ jacʼbe Abrahán cheʼ bʌ tsiʼ melbe cʼajtiya tac chaʼan mi caj i jisan Sodoma. Jehová tsiʼ ñʌchʼta Abrahán i maʼañic tsiʼ ñʌchʼchoco cheʼ bʌ woliʼ suben pejtelel chuqui miʼ cʼojoʼtan. Cheʼ jaʼel, tsiʼ pʌsʌ chaʼan tsaʼʌch i ñʌchʼta come tsiʼ chaʼ alʌ chuqui tac tsiʼ yʌlʌ Abrahán, i tsiʼ yʌqʼue i tʼan chaʼan maʼañic miʼ caj i jisan Sodoma mi tsiʼ taja lujuntiquil wiñicob tojoʼ bʌ i melbal (Gn. 18:22-33). ¡Iliyi jiñʌch ñumen ñuc bʌ ejemplo chaʼan pijt yicʼot ticʼ bʌ!
(Génesis 19:24, 25 ITD) Lac Yum tsiʼ choco jubel ti panchan xajlel woli bʌ ti lejmel yicʼot cʼajc. Tsaʼ yajli ti Sodoma yicʼot ti Gomorra cheʼ bajcheʼ jaʼal. 25 Lac Yum tsiʼ jisa pejtelel jini tejclum tac, yicʼot pejtelel jini joctʌl, yicʼot pejtel winicob xʼixicob, yicʼot pejtelel cuxul tac bʌ.
w10 15/11 26 párr. 12
Jehová jiñʌch am bʌ tiʼ wenta miʼ chaʼlen yumʌntel
12 Tsʼitaʼ jax yom chaʼan Jehová miʼ pʌs chaʼan jiñʌch am bʌ tiʼ wenta miʼ chaʼlen yumʌntel. ¿Chucoch miʼ mejlel la cʌl bajcheʼ ili? Ñaxan, come miʼ tsʼaʼlen jiñi jontolil. Cheʼ jaʼel, mi laj qʼuel chaʼan chumuloñixla ti cojix bʌ qʼuin. Ti wajali añix i jisa jiñi jontoloʼ bʌ. Cheʼʌch tsiʼ mele ti jiñi Ñuc bʌ butʼjaʼ, cheʼ bʌ tsiʼ jisa jiñi tejclum Sodoma yicʼot Gomorra, jiñi faraón ti Egipto yicʼot i soldadojob. Cheʼ jaʼel, maʼañic tsaʼ mʌjliyob i chaʼan jiñi i soldadojob Sísara mi jiñicto Senaquerib, jiñi emperador i chaʼan Asiria (Gn. 7:1, 23; 19:24, 25; Éx. 14:30, 31; Jue. 4:15, 16; 2 R. 19:35, 36). Jin chaʼan, miʼ mejlel la cʌl chaʼan Jehová maʼañic mi caj i yʌcʼ chaʼan miʼ wajlebentel i cʼabaʼ tiʼ pejtelel ora yicʼot cheʼ miʼ tsʼaʼlentel jiñi i Testigojob. Mach jalix yom chaʼan miʼ mel iliyi come wen cʌñʌlix chaʼan wolix ti yumʌntel Cristo i chaʼan lʌcʼʌlix i jilibal i pañimil Satanás (Mt. 24:3).
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Génesis 18:1, ITD) Tsiʼ pʌsʌ i bʌ lac Yum tiʼ tojlel Abraham baʼan jini cʼolol teʼ yaʼ ti Mamre. Yaʼ buchul Abraham tiʼ tiʼ pisil bʌ i yotot cheʼ cʼuxix qʼuin.
(Génesis 18:22, ITD) Tsaʼ majliyob ti Sodoma jini winicob. Abraham tsaʼ to waʼleʼ tiʼ tojel lac Yum.
w88 15/5 23 párr. 5, 6
¿Añix ba majqui qʼuelbil i chaʼan Dios?
Muqʼuix i mejlel lac ñaʼtan chucoch Abrahán lajal bajcheʼ woliʼ pejcan Jehová yilal cheʼ bʌ tsiʼ pejca juntiquil ángel tsaʼ bʌ aqʼuenti i bʌcʼtal ti Dios. Come ili ángel chocbilʌch tilel ti Dios i tsaʼʌch i yʌlʌ yom bʌ Dios chaʼan miʼ subentel Abrahán, jin chaʼan yaʼ ti Biblia miʼ yʌl chaʼan «tsiʼ pʌsʌ i bʌ lac Yum» (Génesis 18:1).
Yom cʼajal lac chaʼan chaʼan juntiquil i yángel Dios miʼ mejlel i yʌl tiʼ tsʼʌcʌl i tʼan Dios lajal bajcheʼ jumpʼejl teléfono o radio miʼ mejlel i suben tiʼ tsʼʌcʌl yambʌlob chuqui tsaʼ bʌ la cʌlʌ. Jin chaʼan, miʼ mejlel ti ñaʼtʌntel bajcheʼ Abrahán, Moisés, Manóah yicʼot yambʌlob tsaʼ mejli i pejcañob juntiquil ángel lajal bajcheʼ choncol i pejcañon Dios. Anquese ili quixtañujob tsiʼ qʼueleyob ili ángelob yicʼot i ñuclel Jehová tsaʼ bʌ i pʌsʌyob jiñi ángel pero maʼañic tsaʼ yoque mejli i qʼuelob Dios. Jin chaʼan, maʼañic miʼ jatsʼ i bʌ i tʼan tsaʼ bʌ i yʌlʌ jiñi apóstol Juan: «Maʼanic majqui tsiʼ qʼuele Dios tiʼ pejtelel ora» (Juan 1:18). Ili wiñicob tsaʼʌch i qʼueleyob jiñi ángelob pero maʼañic tsiʼ yoque qʼueleyob Dios.
(Génesis 19:26, ITD) Pero i yijñam Lot tsiʼ chaʼ sutqʼui i bʌ chaʼan miʼ qʼuel i pat. Tsaʼ sujti ti atsʼam bʌ xajlel.
Laʼ laj coltan la quermañojob cheʼ bʌ miʼ ñusañob wocol
3 Mach weñic chuqui tsiʼ mele Lot cheʼ bʌ tiʼ yajca chumtʌl ti Sodoma baqui chumul wiñicob xʼixicob (quixtañujob) muʼ bʌ i wen chaʼleñob tsʼiʼlel (pejcan 2 Pedro 2:7, 8). Tiʼ sujm, weñʌch bʌ lum pero tsiʼ taja cabʌl wocol cheʼ tsaʼ cʌyle yaʼi (Gn. 13:8-13; 14:12). Jiñi i yijñam Lot maʼañic tsiʼ jacʼbe i tʼan Jehová come tajol tsiʼ wen mulaj chumtʌl ti jiñi tejclum o i ñochtan jiñi quixtañujob yaʼ bʌ chumulob. Tsaʼ chʌmi cheʼ bʌ Dios tsiʼ choco jubel cʼajc ti jiñi tejclum. I tiʼ tojlel jiñi chaʼtiquil i yixicʼal (yixicpʼeñal) Lot, muqʼuix bʌ i cajel i ñujpuñelob, tsaʼ chʌmi i noviojob yaʼ ti Sodoma. Lot tiʼ sʌtʌ i yotot, chuqui an i chaʼan i cheʼto jaʼel i yijñam (Gn. 19:12-14, 17, 26). Pero Jehová maʼañic tsiʼ wis cʌyʌ i pʌs i pijt tiʼ tojlel ti jiñi wocol tac tsaʼ bʌ i ñusa.
24 I CHAʼAN FEBRERO-1 I CHAʼAN MARZO
ÑUC TAC BɅ I CʼɅJÑIBAL TI BIBLIA | GÉNESIS 20, 21
«Jehová miʼ tsʼʌctesan i tʼan tiʼ pejtelel ora»
(Génesis 21:1-3, ITD) 1, 2 Lac Yum tsiʼ ñaʼta Sara. Tsiʼ yʌqʼue cheʼ bajcheʼ tsiʼ wʌn sube. Sara tsaʼ cajiʼ cʌntan i yalobil. Tsiʼ yʌqʼue Abraham chʼiton bʌ i yalobil cheʼ ñoxix Abraham cheʼ bajcheʼ tsiʼ wʌn sube lac Yum. 3 Abraham tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ Isaac i yalobil Sara tsaʼ bʌ i meqʼue.
wp17.5 14, 15
Dios tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ bajcheʼ «I yixicʼal rey»
¿Tsaʼ ba i chaʼle tseʼñal Sara chaʼan maʼañic i ñopoñel? Maʼañic. Jiñi Biblia miʼ yʌl: «Cheʼ jaʼel Sara tsiʼ ñopo Dios, anquese toʼol waʼal jach bʌ xʼixic, pero tsaʼ aqʼuenti i pʼʌtʌlel chaʼañ mi cʌntan yicʼot chaʼañ mi yilan pañimil i yalobil, anquese cabʌlix i jabilel, come tsiʼ ñopo chaʼañ mi caj i tsʼʌctiyel i tʼañ Dios cheʼ bajcheʼ tsiʼ sube» (Hebreos 11:11, Jiñi tsijiʼ bʌ wen tʼañ chaʼañ estudio). Sara i cʌñʌyʌch Jehová yicʼot yujilʌch chaʼan mucʼʌch i tsʼʌctesan chuqui muʼ bʌ i yʌl. ¿Mach ba la comic cheʼ lac ñopoñel bajcheʼ i chaʼan Sara? Ti lac pejtelel yom mi lac chaʼlen wersa chaʼan mi lac ñumen cʌn jiñi Dios muʼ bʌ i yʌjlel yaʼ ti Biblia. Mi cheʼʌch mi lac mel, mi caj i cʼotel laj cʌn chaʼan Sara weñʌch cheʼ tsiʼ ñopo ti Jehová come Jehová xucʼulʌch, i miʼ tsʼʌctesan tiʼ pejtelel ora chuqui ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan i mel anquese an qʼuiñil mi lac tseʼtan chaʼan maʼañic mi lac ñop o chaʼan toj sajtel lac pusicʼal.
«MELE CHEʼ BAJCHEʼ TSIʼ SUBEYET»
Tsaʼ cʼoti i yorajlel ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan Sara. Cheʼ bʌ añix 90 i jabilel tsiʼ yʌqʼue juntiquil i yalobil i ñoxiʼal, añix bʌ 100 i jabilel jaʼel. Abrahán tsiʼ yotsʌbe i cʼabaʼ ti Isaac, cheʼ bajcheʼ tsaʼ subenti ti Dios. Sara wen cʼun i chaʼan pañimil woliʼ yubin pero wen tseʼtseʼña cheʼ bʌ tsiʼ yʌlʌ: «Dios tsiʼ yʌcʼʌyon ti tijicña bʌ tseʼñal chaʼan wen tijicñayon. Pejtel muʼ bʌ i yubiñob miʼ cajelob ti tseʼñal chaʼan tijicñayob» (Génesis 21:6). Ili ñuc bʌ majtañʌl tsaʼ bʌ aqʼuenti ti Jehová tsiʼ yʌqʼue i tijicñʌyel cʼʌlʌl tsaʼ chʌmi, pero tsaʼ aqʼuenti ñuc bʌ eʼtel jaʼel.
Cheʼ bʌ Isaac añix joʼpʼejl i jabilel, jiñi i familiajob tsiʼ meleyob jumpʼejl qʼuiñijel chaʼan tsaʼix chilbenti i chuʼ. Pero an chuqui mach bʌ weñic woli ti ujtel. Jiñi relato miʼ yʌl chaʼan «Sara tsiʼ qʼuele» jumpʼejl melbalʌl mach bʌ weñic. Ismael, i yalobil jiñi Agar, añix bʌ 19 i jabilel, maʼañic miʼ cʌy i wajlen Isaac, i mach alas tʼan jach miʼ suben. Cheʼ bʌ ñumeñix cabʌl siglo, jiñi apóstol Pablo tsiʼ yʌlʌ chaʼan jiñi tsaʼ bʌ i mele Ismael jumpʼejlʌch ticʼlʌntel. Sara tsaʼ cʼoti i ñaʼtan chaʼan ili ticʼlʌntel tiʼ tojlel i yalobil miʼ mejlel i yʌqʼuen i sʌt i cuxtʌlel. Tsiʼ colta i yalobil come jiñʌch muʼ bʌ caj i tsʼʌctesan chuqui ñaʼtʌbil bʌ i chaʼan Jehová i mel, i mach tiʼ cajic jach chaʼan i yalobil. Tsiʼ taja i chʼejlel i tiʼ sube Abrahán chaʼan miʼ choc loqʼuel Agar yicʼot Ismael (Génesis 21:8-10; Gálatas 4:22, 23, 29).
¿Bajcheʼ yubil tsiʼ yubi Abrahán? Jiñi Biblia miʼ yʌl: «Wen chʼijiyem i pusicʼal Abraham chaʼan cʼux tsiʼ yubi Ismael, come i yalobilʌch». Miʼ wen cʼuxbin Ismael, jin chaʼan maʼañic tsiʼ cʌñʌ baqui bʌ wocol woli ti ujtel. Pero Jehová yujilʌch, jin chaʼan jiñi relato miʼ yʌl: «Dios tsiʼ sube Abraham: Mach a mel a pusicʼal chaʼan ili chʼiton yicʼot ili criada. Mele cheʼ bajcheʼ tsiʼ subeyet Sara, come mux caj a taj a pʼolbal ti Isaac». Jehová tiʼ sube Abrahán chaʼan mi caj i cʌntan Agar yicʼot i yalobil, jin chaʼan, tsaʼʌch i jacʼʌ tsaʼ bʌ subenti i mel (Génesis 21:11-14).
(Génesis 21:5-7, ITD) An joʼcʼal i jabilel Abraham cheʼ bʌ tsiʼ yila pañimil Isaac. 6 Sara tsiʼ yʌlʌ: Dios tsiʼ yʌcʼʌyon ti tijicña bʌ tseʼñal chaʼan wen tijicñayon. Pejtel muʼ bʌ i yubiñob miʼ cajelob ti tseʼñal chaʼan tijicñayob, cheʼen. 7 Tsiʼ yʌlʌ: Maʼanic majch tsiʼ ñaʼta mi mux caj j cʌntan calobil. Tsaʼ cʌqʼue c ñoxiʼal chʼiton bʌ i yalobil cheʼ ñoxix.
(Génesis 21:10-12, ITD) Sara tsiʼ sube Abraham: Choco loqʼuel jini criada yicʼot i yalobil. I yalobil jini criada maʼanic mi caj i tʼoxbentel a chubʌʼan yicʼot Isaac jini calobil, cheʼen. 11 Wen chʼijiyem i pusicʼal Abraham chaʼan cʼux tsiʼ yubi Ismael, come i yalobilʌch. 12 Dios tsiʼ sube Abraham: Mach a mel a pusicʼal chaʼan ili chʼiton yicʼot ili criada. Mele cheʼ bajcheʼ tsiʼ subeyet Sara, come mux caj a taj a pʼolbal ti Isaac.
(Génesis 21:14, ITD) Ti yijcʼʌlal tsaʼ seb chʼojyi Abraham. Tsiʼ chʼʌmʌ waj yicʼot jaʼ ti pʌchi bʌ i yajñib. Tsiʼ yʌqʼue Agar. Tsiʼ yʌcʼʌ tiʼ quejlab. Tsiʼ choco majlel Agar yicʼot jini chʼiton. Agar tsaʼ caji ti ñumel majlel ti jochol bʌ lum i cʼabaʼ Beerseba.
Laʼ lac sʌclan ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal
(Génesis 20:12, ITD) Jiñʌch mero quijtiʼan, come i yalobil c tat pero mach i yalobilic c ñaʼ. Tsac pʌyʌ chaʼan quijñam.
wp17.3 12, nota
Juntiquil wen i tʼojol jax bʌ xʼixic
Sara jiñʌch i majan yeran Abrahán. I tatobʌch jiñi Taré, pero mach lajalobic i ñaʼ (Génesis 20:12). Ili ora mach weñic tiʼ qʼuelol jumpʼejl ñujpuñel bajcheʼ i chaʼañob, pero yom cʼajal lac chaʼan chaʼan ti wajali ñoj yʌñʌl bajcheʼ chumulob. Jiñi quixtañujob ti wajali ñumen tojobto come maxto wen añic ora tsiʼ yotsayob mulil jiñi Adán yicʼot Eva. Wen cʼocʼobto jiñi lac piʼʌlob, jin chaʼan cheʼ bʌ miʼ pʌyob i bʌ jiñi i familiajoʼ bʌ i bʌ tajol maxto wen añic i wocolel chaʼan mach weñic miʼ loqʼuelob i yalobil. Pero cheʼ bʌ ñumeñix 400 jab ñumen xmulilobix jiñi lac piʼʌlob come ñumen añix ora tsaʼ ochi jiñi mulil. Ti jiñi bʌ ora jiñi i Mandar Moisés tsiʼ yʌcʼʌ jiñi ticʼojel chaʼan mach weñic miʼ piʼleñob i bʌ cheʼ i familiajob i bʌ (Levítico 18:6).
(Génesis 21:33, ITD) Abraham tsiʼ pʌcʼʌ cipresteʼ yaʼ ti Beerseba. Tsiʼ pejca lac Yum tiʼ cʼabaʼ, jiñʌch Dios Am bʌ tiʼ Pejtelel Ora.
w89 1/7 20 párr. 9
Abrahán... wem bʌ ejemplo chaʼan jiñi yomoʼ bʌ sujtel tiʼ yamigo Dios
9 An yambʌ bajcheʼ tsiʼ pʌsʌ Abrán chaʼan añʌch i ñopoñel. Cheʼ bajcheʼ miʼ yʌl jiñi relato: «Tsiʼ waʼchocobe i pulʌntib i majtan lac Yum» (Génesis 12:7). Tajol cheʼ bʌ tsiʼ mele iliyi, tsiʼ yʌcʼʌ juncojt añimal chaʼan majtañʌl come jiñi tʼan am bʌ ti hebreo chaʼan «pulʌntib» yom i yʌl «ajñibʌl baʼ miʼ yʌjqʼuel majtañʌl». Ti wiʼil, Abrán tsiʼ chaʼ mele iliyi ti yan tac bʌ tejclum. Cheʼ jaʼel, «tsiʼ pejca lac Yum tiʼ cʼabaʼ» (Génesis 12:8; 13:18; 21:33). Jiñi tʼan am bʌ ti hebreo, «tsiʼ pejca lac Yum tiʼ cʼabaʼ», yom i yʌl jaʼel «miʼ yʌjqʼuel ti cʌñol i cʼabaʼ». Jiñi añoʼ bʌ tiʼ yotot Abrán yicʼot jiñi cananeojob, tsaʼʌch i yubiyob i yʌlben i cʼabaʼ Dios, Jehová (Génesis 14:22-24). Cheʼ jaʼel, ili ora, jiñi yomoʼ bʌ i lʌcʼtesañob i bʌ ti Dios yom miʼ pejcañob tiʼ cʼabaʼ yicʼot i ñopoñelob. Yaʼ ochem jiñi subtʼan yaʼ baqui miʼ ñumel cabʌl lac piʼʌlob, i mi «lac chʌn sub i ñuclel Dios tiʼ tojlel winicob. Jiñʌch mero i majtan» (Hebreos 13:15; Romanos 10:10).