Hnë Qejepengön
A B D DR E F G H HM HN I J K L M N NY P Q R S T TH TR U W X Z
A
Ahmitrötrën.
Ngöne Tusi Hmitrötr, tha kolo hmekuje kö a qaja la troa porop, ngo kolo fe a qaja la troa lapa pë ethan maine thele hmaca troa pë ethan, me pë gele, me mel qa ngöne la nöjei ewekë ka angazo së, tune la nyixetë, me ka angazone la itre thiina së, me aqane imelekeu së me Akötresie.—Le 10:10; Sa 51:7; Ma 8:2; 1Ko 6:11.
Ahnahna ne utipin.
Ahnahna hna hamën nyine xatuane la ka aja ixatua. Tha hna qaja mekötine kö hnine la itre hna Cinyihan Qene Heberu. Ngo hetre hna amekötin hnene la Wathebo koi angetre Isaraela, göne la hnëqa i angatr thatraqane la itre ka pë ewekë.—Ma 6:2.
Akaia.
Ngöne la itre hna Cinyihan Qene Geres, kola qaja la ketre nöj ka lapa fene la musi Roma. Ej ngöne la götrane kolopi ne la nöj e Geres, nge ame la traon ka tru e cili, tre Korinito.—Hu 18:12.
Akötr atraqatr.
Ame la hnëewekë qene Geres göi “akötr,” ej a qaja la hleuhleu me hace hni ka xulu qa ngöne la ewekë hna melën. Hnei Iesu hna ithanatan la ketre akötr atraqatr hna tha hane öhn, nge ka troa lepi Ierusalema, ngo nyidrëti fe hi lai a qaja la akötr ka troa lepe la nöjei atr elany e ‘traqa pi nyidrë cememine la lolo.’ (Ma 24:21, 29-31) Paulo a qaja göne la akötre cili ka hape, aqane ujë i Akötresie ka meköti kowe “la itre ka thatre Akötresie, me itre ka xele ma drengethenge la maca ka loi” göi Iesu Keriso. Hna amaman mekene 19 a amamai Iesu, atre elemekene la tronge ne isi ne la itre angela, ka tro troa isi memine “la öni ka ses me itre joxu ne fen [ . . . ] me trongene isi i angatr.” (2Th 1:6-8; Ama 19:11-21) Nge kolo fe a amamane “la ka ala nyimu atraqatr” ka mele pe qa ngöne la akötre cili. (Ama 7:9, 14)—Wange ju AMAGEDRO.
Amagedro.
Qa ngöne la qene Heberu Har Meghid·dohnʹ hna hape, “Wetr Ne Megidro.” Hna qaja lai göne la “isi ne la drai ka tru i Akötresie, Atre ka Tru Trenge Men.” Ketre ijine lai, tro “la nöjei joxu ne fen” a icasikeu me thele isi me Iehova. (Ama 16:14, 16; 19:11-21)—Wange ju AKÖTR ATRAQATR.
Amen.
Kola hape “Eje hi” maine “ka xeci.” Ka xulu qa ngöne la hnëewekë ʼa·manʹ, kola hape, “ka nyipici, nge nyine mejiune kow.” Kola qeje “Amen” nyine amamane ka hape, easë a kapa la hna sisiny, maine thithi fë, maine ewekë hna qaja. Aqane hë Iesu lai ngöne Hna Amaman.—De 27:26; 1Aq 16:36; Ro 1:25; Ama 3:14.
Angela.
Qa ngöne la qene Heberu mal·ʼakhʹ me qene Geres agʹge·los. Lue ej a hape, “atre tro fë maca” ngo hna ujëne ka hape, “angela” e kola qaja la itre u ka tro fë maca. (Ge 16:7; 32:3; Ia 2:25; Ama 22:8) Ame la itre angela, tre itre u ka men, itre hna xup hnei Akötresie nyimu macatre qëmekene troa xupi atr. Kolo fe a qeje angatr ka hape, “itre miriad ka hmitrötr,” “itre nekö i Akötresie,” me “itre wëtresij hatra lai.” (De 33:2; Iob 1:6; 38:7; Iu 14) Tha hna xupi angatre kö memine la atreine troa hnaho, ngo hna isa xup. Nge ame la etru i angatr, tre itre hadredre lao milio. (Da 7:10) Tusi hmitrötr a qaja ka hape, isa hetre ëje i angatr, me thiina, nge itre ka ipië angatr, ke xele kö angatr ma kapa la iatruny, nge anyimua xel angatr ma qaja la ëje i angatr. (Ge 32:29; Lu 1:26; Ama 22:8, 9) Isa hetre gö hmeku i angatr, nge hna upi angatr troa kuca la nöjei pengöne jol, ene la troa huliwa qëmekene la therone i Iehova, me tro fë la maca i nyidrë, me isigöline la itre hlue i Iehova e celë fen, me eatrëne la itre iameköti i Akötresie, me sajuëne la huliwa ne cainöjëne la maca ka loi. (2Jo 19:35; Sa 34:7; Ma 4:11; Lu 1:30, 31; Ama 5:11; 14:6) Elany, tro angatr a sajuë Iesu me isi ngöne la isi hna hëne ka hape, Amagedro.—Ama 19:14, 15.
Aposetolo.
Areopago.
Ketre wetr ka draië catr e Athenai, ej e akawane la götrane kolopi me kuë ne Akeropoli. Celë fe hi ëjene la hnakootr e cili. Hna tro sai Paulo kowe la Areopago hnene la itre Setoiko me itre Epikureo, matre tro angeic a qejepengöne la itre hnei angeice hna mejiune kow.—Hu 17:19.
Areto Nyine Amaman.
Truelof lao sine falawa hna thawa luën hune laulau, sikis hna iatëkeun ngöne la ketre götran, nge sikis ngöne la ketre. Itre ej ngöne lo götrane hna hëne ka hape, Gaa Hmitrötr ne la uma maano nge thupene lai, Gaa Hmitrötr ne la uma ne hmi. Hna hëne mina fe ka hape, “areto hna iatëkeun” maine “areto nyine amaman.” Ame la huuje cili koi Akötresie, tre hna nyihnan pë hë hnene la itre falawa hna hnyipi san e nöjei Sabath. Nge ame la itre areto hna xome qa cili, tre hna xeni hmekuje hi hnene la itre atre huuj.—2Aq 2:4; Es 25:30; Le 24:5-9; Ma 12:4; He 9:2.
Aselgeia.
Wange ju HULIWA NYINE HMAHMAN.
Asia.
Ngöne la itre hna cinyihan qene Geres, kola qaja la ëje ne la ketre götrane nöj hna musinën hnei angetre Roma, götrane ka traqa kowe la hna hëne enehila ka hape, Turki götrane kuë, nge kolo fe a qaja lo itre hnapet, tun e Samo me Patamo. Nge Efeso la traone ka tru ne la götrane cili.—Hu 20:16; Ama 1:4.
Ati im.
Atre Aithiope.
Atrene la nöje Aithiope, nöj ka ej ekö ngöne la götrane kolojë ne Aigupito, nge enehila, eje ngöne la götrane kolojë ne Aigupito uti hë la sine la götrane kolopi ne la nöje Soudan.—Hu 8:27.
Atre huliwa dro ka fedr.
Atre Huuj.
Atre hna acile troa nyi hatre i Akötresie kowe la nöj hnei angeic hna huliwa kow. Qa i angeic troa qeje Akötresie koi angatr, me ini angatr la itre wathebo i nyidrë. Nge itre atre huuje fe a nyi hatrene la nöj, me huuj, me xëwe, me iele fë la nöj koi Akötresie. Qëmekene troa acile la Wathebo i Mose, hnëqa ne la itre he ne hnepe lapa troa huuj thatraqane la itre atrene la sipu hnepe lapa i angatr. Nge fene la Wathebo i Mose, hnëqa lai hna athip kowe la itre trahmany ne la hnalapa i Arona, itre atrene lo lapa i Levi. Nge ame la munëne la itre trahmanyi ne la lapa i Levi, angatr a xatuane la itre Nekö i Arona. Nge ame hë la kola xötrei acile la isisinyikeu ka hnyipixe, Isaraela i Akötresieti pë hë la nöj atre huuj, nge Iesu Keriso la Atre Huuje Ka Sisitria.—Es 28:41; He 9:24; Ama 5:10.
Atre Huuj Ka Sisitria.
Fene lo Wathebo i Mose, angeic la atre huuj ka tru nge ka nyi hatrene la nöj koi Akötresie, nge ka thue huliwane la itre xa atre huuj. Angeice casi hi la hna aijijëne troa lö hnine la Gaa Nyipi Hmitrötr, ene lo götrane gaa sihngödri ne la uma maano, nge thupene lai gaa sihngödri ne la uma ne hmi. Angeice hi a lö e cili hmekune lo Drai Ne Tha Xen. Nge ame la hnëewekë “atre huuj ka sisitria,” tre hna hane fe hë Iesu Keriso tun.—Le 16:2, 17; 21:10; Ma 26:3; He 4:14.
Atre Kanana.
Itre ka mel ngöne la götran hna itronyi la hnagejë me tim e Hidekela me Euferata. Ame ngöne lo xötrei, Ure la traone ka tru ne la nöje Kanana, kolo traone i Aberahama.—Hu 7:4.
Atre Ka Ngazo.
Atre Ka Tha Hlue Kö, Atre Hna Nuamacan.
Ngöne la musi Roma, ame la “atre ka tha hlue kö,” tre ene la hna hnahon nge tha hlue kö, atre Roma lai ka hetre emekötin. Ngo ame la “hna nuamacan,” tre ene la atre hna nue qa ngöne la hnëqa ne hlu. Maine musi la ka nuamacanyi ketre, atre Roma ha angeic, ngo tha ijiji angeice kö troa kuci politik. Nge e hna nuamacanyi ketre hnei maseta, tha hlue hmaca kö angeic, ngo tha kolo kö a hape, casi hë la emeköti angeic me angetre Roma.—1Ko 7:22.
Atre Ka Thup.
Atre thupëne la itre atr maine ewekë qa ngöne la hulö. Hna majemine thup e hej, nge ijiji angeic troa ufi trutru e traqa ju la ketre hulö ka tru. Hna majemine acile la itre atre thup hune hna xupi hag ne la traon, me hnine la ita ne thup matre goeëne la itre ka tro easenyine la traon. Thene la itre sooc hna majemine hë angatr ka hape, itretre thup, maine itre ka goegoe.—Ma 27:65; 28:4.
Atre Ialoinekeun.
Atre Itrosai.
Atre Iudra.
Aqane hëne la itre atrene la lapa i Iudra thupene la hna apatrene lo treen lao Baselaia ne Isaraela. (2Jo 16:6) Thupene la hna po e Babulona, celë hi aqane hëne la angetre Isaraela ka xulu qa ngöne la nöjei lapa, itre ka bëeke hmaca a tro Isaraela. (Ez 4:12) Nge ame itre macatre thupen, hna xome la hnëewekë cili e cailo fen matre aisane la angetre Isaraela me itre atrene la itre xa nöj. (Ese 3:6) Hnei Paulo mina fe hna qaja la hnëewekë celë nyine amamane ka hape, e hnine la ekalesia, ka gufa la troa pi mama fë la ketre nöj.—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.
Atre Ixatua.
Ame la hnëewekë drikona qene Geres, tre hna majemine ujëne ka hape, “hlu” maine “atre huliwa.” Matre ame la “atre ixatua,” tre kola qaja la atre xatuane la lapa ne la itre qatre thup hnine la ekalesia. Nyipiewekë tro angeic a pane eatrëne la itre hna amekötine hnei Tusi Hmitrötr thatraqane la itre ka cilëne la hnëqa cili, matre aijijë angeic troa “atre ixatua.”—1Ti 3:8-10, 12.
Atre Nazareta.
Aqane ati ëje i Iesu, ke atre Nazareta nyidrë. Nge kolo hi a easenyi memine la hnëewekë, “zin” ngöne Isaia 11:1. Nge aqane hëne pë hë la itretre drei Iesu.—Ma 2:23; Hu 24:5.
Atre Samaria.
Ame lo xötrei, tre ketre aqane hëne la angetre Isaraela ka mel ngöne la götrane kolopi ne la treene lao baselaia. Ngo thupene la hna thepe Samaria hnene la angetre Asuria lo macatre 740 M. P. K, hna hane hëne tune lo itre trenyiwa hna alön e cili hnei angetre Asuria. Nge ngöne lo hneijine i Iesu, aqane hëne lo itre ka sine la itre xa hmi kö, ezine lo lue traon ekö hna hëne ka hape, Sekema me Samaria, ngo tha kolo kö a qaja la atrene la ketre nöj, maine parti politik pena. Nge ame la itre ka hmine la hmi cili, isa pengöne catre la itre xa ini hnei angatr hna mejiune kow, me itre ini ngöne la hmi angetre Iudra.—Ine 8:48.
Atre Thup.
Trahmany hna acil troa pane thupën me tro xome la ekalesia. Ame la aliene ka tru ne la hnëewekë qene Geres e·piʹsko·pos, tre thupëne hnyawa. Nge ame la lue hnëewekë “atre thup” me “qatre thup” (pre·sbyʹte·ros) lue ej a qaja la hnëqa ka cas hnine la ekalesia. Ame la hna hape, “qatre thup,” tre kola amamane la aqane macaje la atre hna acil, nge ame la hnëewekë “atre thup,” tre matre mama cile pi la pane huliwa ne la hnëqa cili.—Hu 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
B
Baala.
Haze i angetre Kanana. Angatr a mejiune laka, angeice la ka xupe la hnengödrai, me axulune la mani, me aciane la itre feja. Ame la hnaewekë “Baala,” tre ketre aqane hëne fe la itre haze ka co. Ame la aliene lai qene Heberu, tre “Atrekë ewekën, Maseta.”—1Jo 18:21; Ro 11:4.
Bapataiso.
Baselaia i Akötresie.
Belezebuba.
D
Dekapoli.
Ketre gurup ne traon ka qene Geres, ala treen lo xötrei. (Qa ngöne la qene Geres deʹka: “tren,” me poʹlis: “traon”). Aqane hëne fe la götran koië ne la hnagejë Galilaia me hneopegejë Ioridrano, ke thene lo trene lao traon, nyimutre kö e cili. Götrane lai ka tru kowe la aqane mel me kuci mani thei angetre Geres. Hnei Iesu hna tro sasaithe la götrane cili, ngo pëkö ithuemacane ka anyipicine ka hape, hnei nyidrë hna ihamë e cili.—Ma 4:25; Mrk 5:20.
Diabolo.
DR
Drai Ne Hnëkë.
Ëje ne la drai qëmekene la Sabath, drai ne tro la angetre Iudra a hnëkë kowe la Sabath. Kola nyipune la drai cili e kola lö la jö, nge ka ihmeku memine la drai hne së hna hën enehila ka hape, draikatru. Drai ne nyiqaane la Sabathi lai. Ame la drai thei angetre Iudra, tre kola nyiqaan e hej uti hë la ketre hej.—Mrk 15:42; Lu 23:54.
Drai Ne Iameköti.
Drai maine ijine ka ketrepengön. Ijine lai tro la ketre gurup, maine nöj, maine atr a isa qeje thiinane koi Akötresie. Ma ijine hi lai troa apatrene la itre hna amekötin kowe la mec, nge maine jë, tro la hna amekötin a aijijë itre xan troa mel me kapa la mele ka pë pun. Hnei Iesu Keriso me itre aposetolo i nyidrë hna hane fe qaja la ketre “Drai Ne Iameköti” laka, tro ha amekötine la itre ka mel, me itre ka mec.—Ma 12:36.
Drai Ne Tha Xen.
Drai ka hmitrötr nge ka nyipiewekë catr koi angetre Isaraela. Hna hëne fe ka hape, Yom Kippur (qa ngöne la qene Heberu, yohm hak·kip·pu·rimʹ, kola hape, “drai ne hakuth”). Hna atrun ngöne la drai 10 Ethanim. Nge e hnine la itre hna Cinyihan Qene Heberu, hna hëne lai ka hape, Drai Ne Tha Xen. Ngöne hmekuje hi la drai cili, tro la atre huuj a aca lö ngöne la macatre kowe la Gaa Nyipi Hmitrötr ne la uma maano, matre tro fë la madra ne la öni hna huujën, thatraqane la itre ngazo i angeic, me ngazo ne la itre xa atre Levi, me ngazo ne la nöj. Itre huuje lai hna aca kuca, nge ka nyihatrene la huuje i Iesu, huuj ka hakuthe hnyawa la nöjei ngazo ne la nöjei atr. Matre ej a aijijëne la itre atr troa iloi me Iehova. Ijine icasikeu ka hmitrötre lai, nge ijine tha xen, nge drai sabath la drai cili, matre wathebo troa huliwa.—Le 23:27, 28; Hu 27:9; Kol 1:20; He 9:12.
Drakeri.
Ngöne la itre Hna Cinyihan qene Geres, kola qaja la pies sileva i angetre Geres laka, 3,4 g la ehacen. (0,109 oz t).—Ma 17:24
Dremoni.
Itre u ka ngazo hna xup ka tru menen. Hna hë angatr ngöne Genese 6:2 ka hape, “Nekö ne la nyipi Akötresie,” me ngöne Iudra 6, “angela.” Tha hna xupi angatre kö a ka ngazo, ke itre angela angatre ekö, ngo hnei angatre pe hna thele troa ithupëjia me Akötresie hnene la hna tha idrei ngöne lo hneijine i Noa, me nyixöle i Satana troa icilekeu me Iehova.—De 32:17; Lu 8:30; Hu 16:16; Ia 2:19.
Drenari.
E
Ehnef.
Sine sinöe hna atë hune la lue iape ne la ketre atr, nge ngöne la lue pun hetre ehnef ka thip, maine sine sinöe hna amë hune la nyinawa ne la lue öni hna ce oth (hna lapa kuca lai koi itre kau) göi troa hule la jia ne uja dro, maine ikatr. Nge pine laka, itre hlu a majemine ajöne la itre sine sinöe göi troa thue la itre ehnef ka hace, haawe, hna majemine xome la ehnef nyine nyihatrene la pengöne la hlu, maine imusinë, me ithahluë, me iakötrë. Matre ame la kola hape, uni ehnef, kolo lai a hape, kala ha la itre otren, nge utretre hë qa ngöne la imusinë me ithahluë.—Le 26:13; Ma 11:29, 30.
Ekalesia.
Ketre lapa ka icasikeu matre eatrëne la hna mekun, maine kuca la ketre huliwa. Hnine la itre hna Cinyihan Qene Heberu, hna majemine qaja lai göne la nöje Isaraela. Nge hnine la itre hna Cinyihan Qene Geres, hna xome la hnëewekë celë nyine qaja la isa ekalesia ne la itre Keresiano, maine göi troa qaja la nöjei ekalesia asë.—1Jo 8:22; Hu 9:31; Ro 16:5.
Epikureo.
Itre ka xötrethenge la ketre filozof qaa Geres, Epikureo (341-270 M.P.K). Angatr a inine laka, nyipi mele hi la troa kuci madrin.—Hu 17:18.
Etë ka tru.
Lue etë ka raon hna iatëkeun nyine ahmudrohmudro qitr matre nyi farin. Hna amë la ketre ewekë nyipine la etë ka he fen, matre enijëne la etë ka he hun. Nge ame ekö, nyimutre la itre föe ka majemine huliwane la nyine ahmudrohmudro qitr ka co hnine la itre hnalapa i angatr. Nge pine laka, nyimutre la itre hnepe lapa ka mele hi hnei qitr, hnene la Trenge Wathebo i Mose hna wathebone troa thapa la jia ne huliwa cili, maine etë ka he hun göi troa ti gufa. Ame la itre jia ka tru ne ahmudrohmudro qitr, tre hna hul hnei itre öni.—De 24:6; Mrk 9:42.
Euferata.
Hneopegejë ka qea catr nge ka nyipiewekë, akawane la götrane kolojë me kuë ne Asia. Nge e Mesopotamia, celë hi hnaaluene hneopegejë ka tru. Hna pane qeje euferata ngöne Genese 2:14 laka, ketre ne lo foa lao hneopegejë e Edrena. Hna majemine hën ej ka hape, “Hneopegejë.” (Ge 31:21) Celë hi ifego ne la nöj i angetre Isaraela ngöne la götrane kolopi.—Ge 15:18; Ama 9:14; 16:12.
Eunuka.
Ame la pane alien, tre, trahmany hna xöje la kahmitrötren. Hna majemine acile la itre atre cili ngöne la itre hnalapa i joxu troa hlu, maine troa thupëne la isola me itre hanyi joxu. Ngo ame la hnëewekë celë, tre kolo fe a qaja la itre trahmanyi laka, tha hna xöji angatre kö, ngo itre hna acil troa huliwa ngöne la hlapa i joxu. Nge hna xome fe la hnëewekë cili nyine qaja la itre eunuka thatraqane la Baselaia, itre ka xomehnöth göi troa eatrëne hnyawa la huliwa i Akötresie.—Ma 19:12; Es 2:15; Hu 8:27.
F
Farao.
Faresaio.
Ketre neköi hmi ka hlemu ekö ngöne la hmi i angetre Iudra, hmekune lo itre macatre 100 M.K, tha itre neköi atre huuje kö angatr, ngo itre ka trongëne hnyawa pe la itre neköi ini ne la Trenge Wathebo, nge casi la aqane atrun angatr la Wathebo me qenenöj hna iahnithekeun. (Ma 23:23) Angatr a isi memine la itre ini qaathei angetre Geres, me inine hnyawa la Wathebo me qenenöj. Tru catre la hna xoue angatr hnei itre atr. (Ma 23:2-6) Nge itre xane thei angatr la itre atrene la Hnakootr Ka Tru i Angetre Iudra. Anyimua cil angatre koi Iesu pine la aqane atrune la Sabath thenge la hna majemin, me pine la hna casi me itre ka ngazo me itretre hle mani. Hetre itre xan e angatr ka saze hmi, tui Saulo ne Taraso.—Ma 9:11; 12:14; Mrk 7:5; Lu 6:2; Hu 26:5.
Feet Ne Falawa Ka Pë Levenen.
Feet Ne Ihmelekap.
Hna hëne fe ka hape, feet ne la itre uma maano, maine feet ne menuë hlapa. Hna atrune lai ngöne drai 15-21 ne la treu Etamin qene Heberu. Kola feetëne la hna menuën ngöne la pune la macatre ne eëny i angetre Isaraela, nge celë hi ijine madrin, me olene la aqane amanathithine Iehova la itre zi angatr. Ngöne la ijine cili, itre atr a mele hnine la itre itat, maine itre neköi hmelekap hna acil hune la itre uma i angatr. Aqane amekunë angatre lo ijine kola kötre qa Aigupito. Ame la feete cili, tre ketre ne lo köni feet hna amekötine koi itre trahmany troa tro, me atrun e Ierusalema.—Le 23:34; Ez 3:4; Ine 7:2.
Feet Ne Xötrei Löth.
Ijine ngöne la macatre ne amekunëne la kola ahmitrötrëne hmaca la uma ne hmi, thupene la hna angazon hnei Anetioka Epifana. Kola nyiqane la feete cili, la drai 25 Kislev me fenesi ngöne la hnaaeitrene drai thupen.—Ine 10:22.
Fene celë.
Aqane ujëne la hnëewekë ai·onʹ qene Geres. Hna xome la hnëewekë cili nyine qaja la ketre ewekë hna melën enehila, maine itre hatrene la ketre ijin, maine macatre, maine hneijin. Ame la Tusi hmitrötr a qaja la “fene celë,” ej a ithanatane la aqane trongene la fen, me aqane mele ne ej. (2Ti 4:10) Hnei Akötresie jëne la isisinyikeu ne la Wathebo hna eköthe lo pane fen, lo hna hëne hnei itre xan ka hape, hneijine i angetre Isaraela, maine angetre Iudra. Nge jëne la thupene mel, hnei Akötresie hna jëne Iesu Keriso matre acile la ketre fen, ene la hneijine ne la itre ekalesia ne la itre Keresiano hna iën. Nge celë hi hatrene la ketre fen, hneijin ne eatre lo itre ewekë hna nyihatren hnene la isisinyikeu ne la Wathebo. Nge ame la kola amë la hnëewekë “itre,” tre matre qaja la nyimu hneijin, maine pengön ne la fen ekö, maine fen ka troa traqa.—Ma 24:3; Mrk 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11.
Föe ne gojeny.
Atre ce meköl me ketre e tröne la faipoipo, nge ka ce meköl göi thupen. (Ame la hnëewekë qene Geres göi “föe ne gojeny,” tre, porʹne, kola xulu qa ngöne la hnëewekë, “ka salem.”) Hna majemine qaja lai koi itre föe, ngo Tusi Hmitrötre fe a qaja la itre trahmanyi ka ujë tun. Aqane ujë lai hna wathebon hnene la Trenge Wathebo i Mose, nge ame la thupen la föe ne gojeny, tre tha hna kapa kö troa kuiën hnine la uma ne hmi i Iehova. Celë hi ka isapengön me itre hmi thoi, ke angatr a huliwane la itre uma ne hmi ne la itre föe ne gojeny nyine hle mani. (De 23:17, 18; 1Jo 14:24) Tusi Hmitrötr a xome fe la hnëewekë celë nyine nyihatrene la itre atr, me itre nöj, maine itre organizasio ka sajuëne la aqane kuci idrola cili, ngacama kola selëne ka hape, itre ka nyihlue i Akötresieti angatr. Kola tune lo hmi ka tru hna hëne ka hape, “Babulona Atraqatr,” hna qejepengön ngöne Hna amaman kösë föe ne gojeny, ke angeic a ce xöl me itre he ne la fene celë göi troa catr, me trenamo.—Ama 17:1-5; 18:3; 1Aq 5:25.
G
Gaa Hmitrötr.
Pane götran ne la uma maano me uma ne hmi, nge götran gaa tru. Isapengöne kö memine la götran ka he hnin, lo Gaa Nyipi Hmitrötr. Ame ngöne la uma maano, hetrenyi e hnine la Gaa Hmitrötr, lo ita ne laame gool, memine lo nyine dreu sinöe ka pui loi hna kuca hnei gool, memine lo laulau hnë atë la itre areto nyine amaman, me itre trengene gool. Nge ame pë hë ngöne la uma ne hmi, hetrenyi e hnine la Gaa Hmitrötr, lo ita ne huuj gool, me treene lao ita ne laame gool, me treene lao laulau ne atë lo itre areto nyine amaman.—Es 26:33; He 9:2.
Gaa Nyipi Hmitrötr.
Götran ka he hnin la uma maano, me uma ne hmi. Götran hnë amë la pua ne isisinyikeu; hna hëne fe la götrane cili ka hape, Gaa Hmitrötr ne la itre Gaa Hmitrötr. Mose hi memine la atre huuj ka sisitria la lue ka ijije troa lö hnine la götrane cili. Nge ame lai atre huuj ka sisitria, tro hi angeic a aca lö ngöne la macatre, hmekune la Drai Ne Tha Xen.—Es 26:33; Le 16:2, 17; 1Jo 6:16; He 9:3.
Gena.
Ëj qene Geres ne la Hnathup e Hinom, eje ngöne la Ierusalema hnapan, akawane la götrane kolojë me kuë. (Ie 7:31) Hna perofetane göne la götrane cili laka, hnë troa kuiëne la itre ngönetrei ka mec. (Ie 7:32; 19:6) Pëkö nyine anyipicine ka hape, hna kuiëne la itre öni me itre atr hnine la Gena matre dreuth amele angatr, maine axösisi angatre pena. Haawe, tha ijije kö troa qaja ka hape, hatrene la ketre götrane ka tha mama kö, hnë troa dreuth paluane la itre u hnine la nyipi eë. Ngo hnei Iesu pe me itretre drei nyidrë hna qeje Gena, nyine nyihatrene la iameköti ka epine palua ne la “hnaaluene mec,” ene la troa apatrene paluan.—Ama 20:14; Ma 5:22; 10:28.
Geres.
Gojeny.
Hnëewekë hna xom hnine la Itre Hna Cinyihan göi troa qaja la ketre aqane ujë maine thiina, hna kapa maine hna xele ma wang hnei Iehova. Ame la itre ka xötrethenge Iesu Keriso, hna qeje angatr ka hape, itre atrene lo hmi hna hape, “Gojeny,” ke angatr a mele thenge la lapaune i angatre koi Iesu Keriso, me nyitipu nyidrë.—Hu 19:9.
Götran gaa pë ihakun.
Ame ngöne lo uma maano, hetre götrane gaa pë ihakun hna eköhagen. Nge itre hneijine thupen, lo kola ase acile la uma ne hmi, hna xötreith ej hnene la götrane gaa pë ihakun. Matre ame hnine la uma maano, hna amë la ita ne huuj ngöne la götrane gaa pë ihakun, nge ame ngöne la uma ne hmi, hna amë la ita ne huuj ngöne la götran e hnin gaa pë ihakun. Tusi Hmitrötre fe a qaja la itre uma me itre xa uma atraqatr ka hetre götrane ka pë ihakun.—Es 8:13; 27:9; 1Jo 7:12; Ma 26:3; Mrk 15:16; Ama 11:2.
H
Hatrene.
Heberu.
Aqane hë Aberama (Aberahama) matre aisa angeic me itretre Amora, nöje ka lapa ezi angeic. Aqane hëne pë hë la itre matra i Aberahama me qene hlapa i angatr, ene lo itre ka xulu qaathei Iakobo api angeic. Nge ngöne la hneijine i Iesu, hna majemine xome la itre xa trengewekë qene Heberu hnene la itre ka qene Arama, nge celë hi qene hlapa i Iesu me itretre drei nyidrë.—Ge 14:13; Es 5:3; Hu 26:14.
Hedris.
Hnëewekë qene Geres ka ceitu memine la hnëewekë “Sheol” qene Heberu. Hna ujëne ka hape, “Hua” (pane mataitus hna atrun), matre canga mama pi laka, kola qaja la pengöne la atre ka mec—Wange ju HUA.
He ne kona.
Etë hna amë ngöne kona, lo hnë itronyi la lue ngöne uma. Ka nyipiewekë la etë celë göi troa acasine la lue ngöne uma, me iacatrenekeun. Ame la etë ka tru ngöne la he ne kona, ej la ka sisitria me ka nyi trepen. Matre ame göne la itre uma thatraqane la ka ala nyim, me itre itra etë ne la traon, hna majemine iëne la itre etë ka tru nge ka catr. Hna xome fe la hnaewekë celë nyine nyihatrene la kola ami trepene la fen, me qeje Iesu ka hape, “etë ka sisitria ne la trepen,” ene la ekalesia ne la itre Keresiano, lo hna xupe kösë uma i Akötresie.—Ef 2:20; Iob 38:6.
Heremes.
Haze i angetre Geres, nekö i Zeus. E Lusetara, hna hëne menu Paulo ka hape, Heremes, ke itre atr a mejiune laka, ame la hnëqa ne la haze celë, tre troa tro fë maca ne la itre xa haze, nge haze ka atreine cile fë cainöj.—Hu 14:12.
Herodra.
Ëje ne la ketre hnepe lapa hna acil hnei angetre Roma troa mus hui angetre Iudra. Ame la hnaapan, tre Herodra Ka Tru, atre ka hlemu pine angeic xupe hmaca la uma ne hmi e Ierusalema, me amekötin troa humuthe la nöjei nekönatr matre humuthi Iesu fe. (Ma 2:16; Lu 1:5) Herodra Arekelao me Herodra Anetipa la lue nekö i Herodra ka tru. Lue hna acil hune la itre götran ne la keme i nyidro. (Ma 2:22) Anetipa la atre mus hune la ketre neköi götran, matre hna majemine hë angeic ka hape, “joxu.” Angeice la ka mus ngöne lo köni macatre nge sin ne cainöje Iesu, uti hë la ijin hna qaja ngöne Itre huliwa 12. (Mrk 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hu 4:27; 13:1) Thupene lai, hna humuthi Herodra Ageripa 1, api i Herodra Ka Tru hnene la angela i Akötresie, nge tha qea ju kö la ijine musi angeic. (Hu 12:1-6, 18-23) Hnene la nekö i angeic Herodra Ageripa 2, hna nyiqaane mus uti hë la ijine icilekeu la angetre Iudra memine la musi Roma.—Hu 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Hisop.
Neköi sinöe ka co wapicin nge ka co drön. Hna majemine xom nyine thathane la madra me tim ngöne la itre ijine iahmitrötrë. Ma kolo jë a qaja lo hna hëne ka hape, marjolaine (Origanum maru; Origanum syriacum). Ame ngöne Ioane 19:29, ma kolo jë a qaja la marjolaine hna ihnöthekeun memine la ketre ipicine durra, kola tune lo feja hna hëne ka hape, sorghum (Sorghum vulgare) ke ka qea ngön, matre ijije troa line kowe la që i Iesu la wene koto hna trapin ngöne waina hna ithuenyikön.—He 9:19.
Hua.
E tha hna atrune kö la pane mataitus, kola qaja la itre nyipi hua; ngo e hna cinyihan atrun, kola qaja la pengöne la ka mec, nge ame la hnëewekë hua, ej a ujëne la lue hnëewekë “Sheol” qene Heberu, me “Hedris” qene Geres. Hna nyihatrene lai hnei Tusi Hmitrötr kösë, pengön maine göhnë laka, pëhë huliwa me mekun e cili.—Ge 47:30; Cai 9:10; Ma 27:61; Hu 2:31.
Hua ne amekunën.
Hnë kele wezipo. Kola ujëne la hnëewekë qene Geres hna hape, mne·meiʹon. Kola xulu qa ngöne la hnëewekë “amekunën,” nyine amamane laka, tha tro kö a thëthëhmine la atr ka mec.—Ine 5:28, 29.
Huliwa ka hmitrötr.
Huliwa nyine hmahman.
Qa ngöne la qene Geres, a·selʹgei·a, ketre trengewekë ka qaja la itre ngazo ka tru, itre aqane ena la itre wathebo i Akötresie, nge ka qajaqaja la thiina ka pi tru nge hna sisin; aqane mekun ka amamane la pë metrötr, me aqane sisine la itre mus, me wathebo, me trepene meköt. Tha trengewekë kö lai nyine qaja la itre ngazo ka co.—Ga 5:19; 2Pe 2:7.
Huuj.
Ahnahna hna tro fë koi Akötresie matre amamane la ole së koi nyidrë, me atrehmekune la itre ngazo, me iloi hmaca me nyidrë. Qane Abela, hnene la itre atr hna hamëne xanëne la nöjei pengöne huuj, tune la itre öni, ngo ame hë la kola mama la Trenge Wathebo i Mose, ewekë hna amekötine hë. Thupe i Iesu, tha nyipiewekë hmaca kö troa huujëne la itre öni, ke hnei nyidrëti hna huujëne la mele i nyidrë, huuj ka pexej. Enehila, itre keresiano pala hi a kuca la itre huuj ka hmitrötr koi Akötresie.—Ge 4:4; He 13:15, 16; 1In 4:10.
Huuj ne dreuth asë.
Öni hna huujën me dreuth hune la ita ne huuj, matre nyi ahnahna ka pexej koi Akötresie, pëkö igötranene la öni (kau, maine mamoe trahmany, maine nani trahmany, maine meketrë, maine neköi piny) nyine troa xom hnene la atre tro fë huuj.—Es 29:18; Le 6:9; Mrk 12:33; He 10:6.
Huuj thatraqane la ngazo.
HM
Hmitrötr, wië.
Thiina ka loi ka eje thei Iehova, aqane mekune ka wië, me ka hmitrötr. (Es 28:36; 1 Sa 2:2; Ine 17:11) Ame la kola qaja la itre atr (Mrk 6:20; Hu 3:21), me itre ewekë (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), me itre götran (Ma 4:5; Hu 7:33; He 9:1), me itre huliwa (Es 36:4) kola xome la hnëewekë qene Heberu me qene Geres ka hape, hna aisan, hna ahmitrötrën thatraqane la Akötresie ka hmitrötr; hna aisan matre huliwan koi Iehova. Hnine la itre hna cinyihan qene Geres, ame la hnëewekë ka ujën la hna hape, “hmitrötr” me “wië,” tre hna xome fe göi troa qaja la thiina ka pë ethan.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
HN
Hnaatrenen.
Ame la hnaatrenen, maine 1 thene la ala 10, tre hna ithingë nyine të la ewekë hna athip, hna majemine kuca lai göi itre huliwa ne hmi. (Mlk 3:10; De 26:12; Ma 23:23; He 7:5) Fene lo Wathebo i Mose, hna amekötine ka hape, ame la hnaatrenen la hna eëny, me hnaatrenene la etrune la itre öni hna hnyipi kapa, tre troa ithingë e nöjei macatre kowe la angetre Levi, matre xatua angatr. Nge ame la angetre Levi, angatre fe a ithingëne la hnaatrenen lo lai hnaatrenen kowe la itre atre huuj ne la lapa i Arona, matre xatua angatr. Nge hetre xa ewekë hmaca kö nyine ithingëne la hnaatrenen. Ngo tha hna amekötin hmaca kö kowe la itre Keresiano troa ithingë.
Hna heetr ne isi.
Iheetr ka thupëne la sooc, kola qaja la itrapetr, imano, beletr, ibutr fao, ipetr.—1 Sa 31:9; Ef 6:13-17.
Hna iën.
Ame la hnëewekë celë qene Heberu, tre, kola hape, “hna siën.” Hna nei oel hune la atr maine ewekë, nyine nyi hatrene laka, ase hë amë troa kuca la huliwa ka ketre pengön. Hnine la itre Hna cinyihan qene Geres, hna xome fe la hnëewekë celë nyine qaja la kola nenge la uati hmitrötr hune la itre hna iën kowe la mejiun e hnengödrai.—Es 28:41; 1 Sa 16:13; Lu 4:18; Hu 10:38; 2Ko 1:21.
Hnakootr Ka Tru i Angetre Iudra.
Ngöne la hneijine i Iesu, hetrenyi la 71 lao atr ka sine la hnakootre cili, ene la atre huuj ka sisitria, me itre atre huuj ka sisitria ekö, me itre atrene la lapa ne la itre atre huuj ka sisitria, me itre qatr, me itre he ne nöj, me he ne hnepe lapa, me itretre cinyihan.—Mrk 15:1; Hu 5:34; 23:1, 6.
Hnaop ka jui nge ka thatrehmekun.
Qa ngöne la qene Geres aʹbys·sos, kola hape, “ka jui catr,” maine “ka thatrehmekun.” Hna qaja lai ngöne la itre Hna Cinyihan qene Geres matre qaja la ketre göhnë maine pengöne la hna umën. Ngacama kolo fe a qeje hua, ngo tha kolo kö a hape, celë hmekuje hi la aliene lai hnëewekë.—Lu 8:31; Ro 10:7; Ama 20:3.
Hna perofetan.
Maca maine ewekë hna meköle goeën ka amamane la aja i Akötresie, me huliwa ne tro fë maca. Ame la itre hna perofetan, tre kolo fe a qaja la itre ini qaathei Akötresie, me itre hna amekötin me iameköti i nyidrë, maine maca ka qajaqaja la ewekë ka troa traqa.—Ma 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Hnëmec.
Aqane amamane la hleuhleu pi mec, maine pine la ketre hulö. Ngöne Tusi hmitrötr, hna majemine hnëmec ngöne la ketre hnepe ijin. Ame la itre ka hnëmec, angatr a treije catr me heetrë iheetr hna hnëkën thatraqane lai, me köle hnatresijine la itre he i angatr, me azezenyine la itre iheetre i angatr, me lepelepe imano. Hetre itre xan laka, huliwa i angatr la troa kuca tun, matre itre xa ijin hna hane hë angatr koi hna hnëmec.—Es 4:3; Ma 11:17; Mrk 5:38; Ine 11:33; Ama 21:4.
Hneopegejë eë.
Götran gaa mel la “eë me gaz,” ngo tha nyipi götrane kö, hna qejepengöne ka hape, “hnaaluene meci” lai. Tro ha kuiën e cili la itre atre ka kuca la ngazo nge ka tha ietra, me Diabolo, memine la mec me Hua (maine Hedris). Haawe, pine laka, kola qeje u ka ngazo, me meci me Hua, itre ewekë hna thatreine dreuth, kolo hi lai a amamane laka, tha nyipi götrane kö la hneopegejë, nge tha eje kö a nyihatrene la troa iakötrë epine palua, ngo kolo pe a nyihatrene la ka patre palua.—Ama 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Hnë weje wene vin.
Hna majemine kuj hnine xaca la lue hnaop, ca ka tru, nge ca ka nango co. Nge hna kuji jë i waina troa isilin lue ej. Kola wajawaja la itre wene vin ngöne la hnaop ka tru, matre neni pi la zan kowe la hnaaluen. Hna xome la hnëewekë cili nyine nyihatrene la drai ne iameköti i Akötresie.—Ama 19:15.
I
Iakobo.
Nekö i Isaaka me Rebeka. Hnei Akötresieti pë hë hna ati ëje i angeic ka hape, Isaraela, matre angeice pë hë la he ne hnepe lapa ne la angetre Isaraela (itre hna hëne ka hape, angetre Isaraela, nge e thupen, angetre Iudra). Angeice la keme ne la 12 lao nekö trahmany, itretre nyiqaane la 12 lao lapa ne Isaraela. Hna majemine pë hë atë la ëje i Iakobo hnene la angetre Isaraela.—Ge 32:28; Ma 22:32.
Iamamanyikeu, huliwa nyine hain.
Iamenumenu.
Ame la hnëewekë celë qene Geres (a·po·sta·siʹa) tre, ka xulu qa ngöne la hnëewekë hna hape, “iananyi memin.” Kolo fe a hape, “nuetrij,” “trotrij” maine “icilekeu.” Ngöne la itre Hna Cinyihan qene Geres, hna xome la hnëewekë celë nyine pane qaja la itre ka trotrije la nyipi hmi.—Ed 11:9; Hu 21:21; 2Th 2:3.
Ibëek ka tru thenyin.
Imaano hna xom nyine kuci watreng, maine ibëek, tune lo itre ka qatrenge la itre itine feja. Hna majemine can ej hnei itre pene nani ka mit, nge celë hi iheetr hna heetrën göi hnëmec. Ngo tha hna xome hmekuje kö göi troa hnëmec, ngo hna heetrëne fe göi itre ijine hleuhleu, tune la kola hace fë la ngazo hna kuca, maine ietra.—Ge 37:34; Lu 10:13.
Idrola.
Iehova.
Ame hnine la itre hna cinyihan qene Geres ne la tusi celë, Tusi Hmitrötr—fene ka hnyipixe hna ujën, a 237 lao mama la “ëje i Iehova.” Hna amë la ëje i Iehova ke:
1. Hna öhne la tetragaram (ëje i Akötresie hna cinyihan hnene la 4 lao mataitus trahmanyi qene Heberu: יהוה ) ngöne lo itre hna cinyihan qene heberu, itre hna fejane me huliwan ngöne lo hneijine i Iesu me itre aposetolo i nyidrë.
2. Ngöne la hneijine i Iesu me itre aposetolo i nyidrë, hna mama fe la tetragaram ngöne la itre hna Cinyihan qene Heberu hna ujën qene Geres.
3. Itre hna cinyihan qene Geres a qaja fe ka hape, hnei Iesu hna majemine qaja la ëje i Akötresie, me qaja trongën koi itre xan.—Ine 17:6, 11, 12, 26.
4. Pine laka, uati hmitrötr la ka upe troa kuca la itre Hna Cinyihan qene Geres nyine nyixane la itre Hna Cinyihan ka hmitrötr qene Heberu, haawe, tha tro hmaca kö lue ej a ihmeku e troa aca tro xometrije la ëje i Iehova qa ngöne la itre Hna Cinyihan qene Geres.
5. Kola mama ngöne la itre Hna Cinyihan qene Geres la ëje i Iehova hna ahopatren.—Ama 19:1, 3, 4, 6.
6. Itre pane tus i angetre Iudra a amamane ka hape, itre Keresiano qa Iudra a fejane la ëje i Akötresie hnine la itre tusi angatr.
7. Itre ka inamacan, ene lo itre ka qejepengöne la Tusi Hmitrötr a wangatrehmekune laka, ma kola mama la ëje i Iehova hnine la itre trengewekë hna xome qa ngöne la Itre Hna Cinyihan qene Heberu, kowe la Itre Hna Cinyihan qene Geres.
8. Ngöne la ala wan hadredre lao tusi hmitrötr hna ujën ngöne la itre xa qene hlapa, kola mama la ëje i Akötresie hnine la itre Hna Cinyihan qene Geres.
Haawe, hetre nyipi kepine troa amë hmaca la ëje i Akötresie, Iehova, hnine la Itre Hna Cinyihan qene Geres. Celë hi hna kuca hnene la itre ka ujën la Tusi Hmitrötr—fene ka hnyipixe hna ujën. Angatr a metrötrëne hnyawa la ëje i Akötresie, me hetre hni ne xou troa xometrije la ketre ewekë ka mama ngöne la itre pane Hna Cinyihan.—Ama 22:18, 19.
Ietra.
Ihnimi gufa.
Ame la aliene ka tru ne la hnëewekë celë qene Geres, tre nyine qaja la ketre ewekë ka mingöminge me lolo. Hna majemine qaja lai göne la itre ahnahna, maine aqane hamën amenyiken. Matre ame la kola qaja la ihnimi gufa i Akötresie, kola qaja la ahnahna hna hamëne gufan hnei Akötresie, nge tha hna hë thupene kö. Celë hi hatrene la aqane loi hni i Akötresie, me ihnimi ka ham, me aqane lolo i nyidrë kowe la itre atr. Hna hane fe ujëne la hnëewekë qene Geres cili ka hape, “hamëne gufan” maine “ahnahna.” Hna hamëne lai kowe la itre ka tha huliwa kow, me itre ka tha ijije troa kapa. Ngo kolo pe a kapa, hnene la aqane ham ne la atre hamën.—2Ko 6:1; Ef 1:7.
Ijine celë hë Keriso.
Ngöne la itre xa xötre ne la itre hna Cinyihan Qene Geres, kola xome la hnëewekë celë nyine qaja la ijine celë hë la joxu Iesu Keriso, qaane lo ijine kola acili nyidrë troa Mesia Joxu uti hë la itre drai ne la pun ne la fene celë. Ame la ijine Keriso hë la, tre tha kolo kö a qaja ka hape, tro nyidrë a traqa me canga tro hmaca; ngo kolo hi a qaja la ketre hneijine ka nyipiewekë.—Ma 24:3.
Ikapa.
Hnei Solomona hna acile la itre ikapa ngöne la uma ne hmi me itre uma i joxu. Ngöne la itre Hna Cinyihan Qene Geres, hna xome fe la hnëewekë cili nyine nyihatrene la kola sajuëne la ketre ewekë (1Ti 3:15), me nyihatrene la hnëqa ka cile hut (Ama 3:12).—Ame 16:29; 1Jo 7:21.
Ikapa i Solomona.
Igötranene la uma ne hmi ngöne lo hneijine i Iesu, ketre hnë tro ka hetre ihakun, ej e koië ngöne la götran e trön gaa pë ihakun, lo hna mekun hnene la ka ala nyim ka hape, sine lo uma ne hmi hna xup hnei Solomona. Hnei Iesu hna tro e cili ngöne “la ijine hnötr,” nge hnë icasikeu ne la itre pane Keresiano.—Ine 10:22, 23; Hu 5:12.
Ikatr.
Iluriko.
Nöj akawane la götrane e kolopi me kuë e Geres, götran hna musi kow hnei angetre Roma. Hnei Paulo hna cili thenge ngöne lo angeic a trongene cainöj. Ngo pëkö enyipicine ka hape, hnei angeice hna cainöj e Iluriko, maine cainöj uti hë lai.—Ro 15:19.
Imaano ne thewe hnahag.
Inehe.
Isaraela.
Aqane ati ëje i Iakobo hnei Akötresie. Thupene lai, kola qaja la nöjei matra i angeic ngöne la nöjei ijin. Ame lo itre matra ne la 12 lao nekö i Iakobo, tre hna majemine hëne ka hape, itre nekö i Isaraela, maine hnalapa i Isaraela, maine nöje (atr) Isaraela, maine itre atre Isaraela. Kolo fe a hëne tune la treene lao lapa ne la baselaia ne kolopi, lo ka isa ije memine la baselaia ne kolojë. Itre macatre thupen, hna hëne la itre keresiano hna iën, “Isaraela i Akötresie.”—Ga 6:16; Ge 32:28; Hu 4:10; Ro 9:6.
Isisinyikeu.
Mekun hna ce axeciën, maine ewekë hna sisiny hnei Akötresie kowe la atr, maine hnei lue atr göi troa kuca la ketre ewekë, maine tha kuca pena. Ame itre xa ijin, casi hi la ka troa eatrëne la hna sisiny (isisinyikeu nyine eatrën hnei ala cas, hna hëne ka hape, hna thingehnaean). Nge ame itre xa ijin, ala lu la ka troa eatrëne (isisinyikeu nyine eatrën hnei ala lu). Hna kuca la lue pengöne isisinyikeu cili hnei Akötresie kowe la itre atr. Tusi Hmitrötre fe a qeje isisinyikeu koi lue atr, me lapa, me nöj, me gurup. Ame la itre isisinyikeu ka sisitria catr, tre kolo isisinyikeu i Akötresie me Aberahama, me Dravita, me nöje Isaraela (isisinyikeu ne la Wathebo), memine la Isaraela i Akötresie (isisinyikeu ka hnyipixe).—Ge 9:11; 15:18; 21:27; Es 24:7; 2Aq 21:7; Lu 22:29; Hu 3:25; 2Ko 3:6; He 8:6.
Ita ne huuj.
Ita maine trepene ka draië hna kuca hnei dro, maine etë, maine itra etë, maine sinöe hna pele kopan maine gool. Hnë huuj, me hnë dreu sinöe ka pui loi, lue huliwa ne hmi lai. Ngöne la pane hnahag ne la uma maano me uma ne hmi, hetrenyi e cili la neköi “ita ne huuj gool” matre dreu sinöe ka pui loi. Hna kuca hnei sinöe hna pele goolën. Nge e trön, ngöne la götrane gaa pë ihakun, hetrenyi la ketre “ita ne huuj kopa” ka tru nyine huujëne la itre huuj ne dreuth. Ame la ita ne huuj, tre ewekë lai hna majemine öhne ngöne la itre hmi thoi.—Es 39:38, 39; 1Jo 6:20; Ma 5:23, 24; Lu 1:11; Hu 17:23.
Ita ne ialoin.
ua ne isisinyikeu hna hakuth. E cili la hna thathane la madra hnene la atre huuj ka sisitria. Kolo madra ne öni hna huujën thatraqane la itre ngazo, hmekune lo Drai Ne Tha Xen. Ame la hnëewekë celë qene Heberu, tre ka xulu qa ngöne la ketre hnëewekë hna hape, “troa hakuthe (la ngazo),” maine “xometrij (la ngazo).” Hna kuca la pua hnei goole ka catr nge hetre lue kerubi ngöne la lue pun. Ame itre xa ijine hna hëne la ita ne ialoiny ka hape, “hakuth.”—Es 25:17-22; 1Aq 28:11; He 9:5.
Ita ne iameköti.
Kola qaja la ketre trepene ka draië, nge troa elë kow jëne la ketre ija. Hnë lapa ne la itre atre hna acil, angatr a ithanata qa lai kowe la ka ala nyim, me ithuemacanyine la itre hnei angatre hna axeciën. Matre ame la lue trengewekë hna hape, “ita ne iameköti i Akötresie,” me “ita ne iameköti i Keriso,” tre nyine nyihatrene la itre hna acile hnei Iehova troa amekötine la itre atr.—Ro 14:10; 2Ko 5:10; Ine 19:13.
Ithupëjia me Keriso.
Ngöne la itre Hna Cinyihan, kola qaja la itre atr, maine organizasio, maine gurup ka selëne thoine ka hape, itre qeneqaja i Keriso maine Mesia. Kolo fe a qaja la itre ka icilekeu me Keriso me itretre drei nyidrë.—1In 2:22.
Itre drai ne la pun.
Ame la trengewekë celë memine la hna hape, “götrane tixenuë ne la drai,” tre hna qaja ngöne la itre hna perofetan hnei Tusi Hmitrötr göi troa amamane laka, traqa ha la pune la ketre hneijin. (Eze 38:16; Da 10:14; Hu 2:17) Thenge la pengöne la ewekë hna perofetan, kola qaja la itre hnepe macatre, maine nyimu macatre. Ngo Tusi Hmitrötr a anyimua xome la hnëewekë celë nyine qaja la “itre drai ne la pun” ne la fene celë, hmekune la ijine celë hë Keriso, ngacama tha öhne kö hnei luemek.—2Ti 3:1; Ia 5:3; 2Pe 3:3.
Itre Hna Cinyihan.
Itre Setoiko.
Uma ne ini ne la itre filozof ne Geres, itre ka mejiune ka hape, troa madrin e troa mele thenge la inamacan me thenge la itre hna xup. Angatr a mekune ka hape, ame la ka nyipi inamacan, ceitu me pëkö la akötr me madrine koi angeic.—Hu 17:18.
Itretre Cinyihan.
Itre ka fejane la itre hna Cinyihan Qene Heberu. Kola qaja la itre trahmanyi ka atrepengöne la Wathebo ngöne lo Iesu e celë fen, itre ka icilekeu me Iesu.—Ez 7:6, ith; Mrk 12:38, 39; 14:1.
Itretre isenyin.
Ame la itre ka isenyin ngöne la itre nöj hna musinën hnei angetre Roma, tre itre ka huliwa koi mus. Hnëqa i angatr troa sajuëne la tingeting, me thupë mani, me amekötine la itre ka eni wathebo, me upe troa të me eatrëne la hna amekötin.—Hu 16:20.
Iudra.
Hnaafoane nekö i Iakobo me Lea föi angeic. Hune la göhnë ne meci angeic, hnei Iakobo hna perofetane ka hape, tro la ketre joxu ka tru nge tixenuë a fetra qa ngöne la lapa i Iudra. Matre ame lo Iesu a atr, nyidrëti a xulu qa ngöne la lapa i Iudra. Nge aqane hëne fe la ketre lapa, me ketre baselaia.—Ge 29:35; 49:10; He 7:14.
J
Jian.
Kola qaja la itre jian ne öni, itre hna xom nyine nyi trengene nyine ij, me nyine nyi trengene oel, me nyi trengene timi ne cinyiany, me nyi trengene nyi ha. Hna xome fe nyine elo miuzik, maine nyine trutru ne hmekë atr. (1 Sa 16:1, 13; 1Jo 1:39; Ez 9:2) Hna majemine qaja la “jian,” nyine nyihatrene la catr, me thepe nöj, me huun ngöne isi.—De 33:17; Mi 4:13; Lu 1:69.
Jiane la ita ne huuj.
K
Kaisara.
Ëj ne la ketre lapa ne Roma nge hna xome e thupen troa hëne la itre joxu ne Roma. Tusi Hmitrötr a qaja mekötine la ëje ne la itre xan, Auguso, Tiberio me Kalaodio, nge ngacama tha hna qaja kö la ëje i Nero, ngo angeice fe la hna hëne tun. Nge hnine la itre hna cinyihan qene Geres, kolo fe a qeje “Kaisara” nyine nyihatrene la mus, maine Nöj.—Mrk 12:17; Hu 25:12.
Ka pui loi.
Hna kuca lai hnei itre feja ka pui loi. Ame kowe la uma maano memine la uma ne hmi, ketre pengöne kö la ewekë ka pui loi hna kuca e cili, foa hi lao feja hna xom. Kola dreuth e nöjei hmakanyi me hej, ngöne la ita ne huuj ne la götrane hna hëne ka hape, Gaa Hmitrötr. Nge ngöne la Drai Ne Tha Xen, kolo pena a dreuth ngöne la Gaa Nyipi Hmitrötr. Kola nyihatrene la itre thith ne la itre hlue i Akötresie ka mele nyipici, itre thith hna kapa hnei nyidrë. Tha itre ewekë kö hna amekötine troa kuca hnei itre Keresiano.—Es 30:34, 35; Le 16:13; Ama 5:8.
Keresiano.
Keriso.
Kerubi.
Itre angela ka cilëne la itre hnëqa ka draië, nge hna upe troa kuca la itre huliwa ka ketrepengön. Isapengö i angatre kö me itre serafi.—Ge 3:24; Es 25:20; Isa 37:16; He 9:5.
Konesula.
Pane gavena ka musi kowe la itre götrane i angetre Roma, hna acili angeic hnene la Sena i angetre Roma. Hnëqa i angeic troa atre iameköti, me tane la itre trongene isi. Ngacama hna thupëne la itre huliwa i angeic hnene la Sena, ngo angeice kö la ka mus ngöne la itre götran hna ahnithe koi angeic.—Hu 13:7; 18:12.
Kubit.
Ketre aqane e la eqeane la ketre ewekë, kola tuluth qa ngöne la iwatingöne im kowe la he ne wanakoim ka he nyipin. Ame koi angetre Isaraela ekö, ame la ca kubit, tre 44,5 cm, ngo hetre kubit ka tru fe, ene la ime ka nango qea, kola e la, 51,8 cm.—Ama 21:17.
Kuci haze.
Mejiune laka, e meci hë la atr mele pe kö la u, nge ijije tro itre ej a ithanata me itre ka mel jëne la itre xa atr (itre trene drösinö) ka saqe drenge la mene ne la itre u. Ame la hnëewekë qene Geres göi kuci haze tre, phar·ma·kiʹa, kola hape, “hnë xomi dorog.” Kola ce tro la lue hnëewekë cili, ke ame ekö, hna majemine xome la itre dorog matre hëne la mene ne la itre dremoni, me kuci iöni.—Ga 5:20; Ama 21:8.
Kuci ngazo.
Qa ngöne la hnëewekë qene Geres, por·neiʹa. Hnëewekë nyine qaja la nöjei pengön aqane ce meköl ka ngazo. Kola qaja la troa nyixetë, me nyi föe ne gojeny, me ce meköl hnei lue ka tha faipoipo kö, me ce meköl me itre öni. Hna xome la hnëewekë celë ngöne Hna Amaman, göi troa qejepengöi itre hmi ka nyi föe ne gojeny, hna hëne ka hape, “Babulona Atraqatr.” Ej a kuci ngazo me itre musi ne fen, matre kapa la mus me trenamo. (Ama 14:8; 17:2; 18:3; Ma 5:32; Hu 15:29; Ga 5:19)—Wange ju FÖE NE GOJENY.
Kupeine Öni Nyine Cinyiany.
Ka cile huti kö hune la pepa hna kuca hnei hnitr, nge hna huliwane nyine kuca la itre tusi hna ewath ne la Tusi Hmitrötr. Ame lo kupeine öni hnei Paulo hna sipo Timoteo, tre ma kolo ketre igötranen ne la itre Hna Cinyihan Qene Heberu. Nge ame fe lo itre hna hëne ka hape, Itre Tusi Hna Ewath Ne La Hnagejë Ka Mec, tre itre hna cinyihane ngöne kupeine öni.—2Ti 4:13.
Kupeine qitr.
L
Lepelepe qitr, hnë lepe qitr.
Ëjene la götran hnë lepe qitr me itre xa feja, matre hule la itin qa ngöne la kupein me qa ngöne can. Kola lepelepe qitr memine la ketre sine sinöe, nge maine kola ajane troa hlem atrun, angatr a lepelep hnei itre jia ne huliwa, tune la itre ikatr me itre xa jia ne huliwa hna kuca thatraqane lai, nge hna hul hnei itre öni. Ame la ikatr, ej a wilëne la itre qitr hna eth ngöne la hnë lepe qitr, thupene lai, tro ha amë hune la ketre göhnë gaa draië, nge gaa tru eny.—Le 26:5; Isa 41:15; Ma 3:12.
Lepera.
Lepton.
Ngöne la itre Hna Cinyihan Qene Geres kola qaja la itre neköi pies ka co hna kuca hnei kopa maine broz. —Mrk 12:42; Lu 21:2; ith.
Leven.
Ewekë hna ce lomën me farin, maine hna ce lomën me tim nyine kuci ka haitr. Hna majemine amë la leven ngöne la ketre sine farin hna ce lomën me tim, me amë pe göi troa xupi falawa. Hnine la Tusi Hmitrötr, hna xome la leven nyine nyihatrene la ngazo, me ewekë ka hnyiqetr, nge hna xome fe nyine qaja la ewekë ka sihngödr, me ka kökötre juetrë.—Es 12:20; Ma 13:33; Ga 5:9.
Levi, atre Levi.
Hnaakönine nekö i Iakobo me Lea, aqane hëne fe la ketre lapa thupei angeic. Ame la köni nekö i angeic, tre itre keme ne la köni lapa ka nyi atrene lo hna hëne ka hape, lapa ne la itretre huuj ne levi. Thupene lai, ame la hnëewekë “angetre Levi,” tre kola qaja la lapa asë, ngo tha itretre huuj ne la hnalapa i Arona fe kö. Ame la lapa i Levi, pëkö götrane nöj hna hamën koi angatr ngöne la nöje hna thingehnaean, ngo hna hamë angatr pe la 48 lao traon hnine la itre ifego ne la nöj, traon ka ej ngöne la itre götran hna hamën kowe la itre xa lapa.—De 10:8; 1Aq 6:1; He 7:11.
Libanu.
Siane ka qaqacil ne la itre sinöe me itre neköi sinöe ka lapa kötr, lo itre hna hëne ka hape, Boswellia. Ame la kola dreuth ej, ej a pui lolo. Celë hi ketre ewekë hna xom nyine kuca lo nyine dreuth ka pui loi hnine la uma maano, me uma ne hmi. Hna ce amë ej me itre itin hna huujën, ezine la itre xötr areto nyine amamane koi Akötresie, hnine la Gaa Hmitrötr.—Es 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Ma 2:11.
M
Maca ka loi.
Madai.
Nöje ka xulu qaathei Madai nekö i Iafeta. Hnei angatr hna elë e helep ngöne la itre wetr ne Iran, matre hëne ju pë hë la götrane cili ka hape, nöje Madai. Hetre angetre Madai ka tro Ierusalema ngöne lo Penetekos macatre 33 M.K.—Hu 2:9.
Magoi.
Atre inine la aqane trongei jö, me treu, me wëtresij göi troa perofetane la itre ewekë ka troa traqa.—Ma 2:1.
Makedonia.
Götrane kolopi ne Geres, ka hlemu fene la musi Alexandre le grand. Pëkö nöj ka musi kowe ej, uti hë la kola thapa hnei angetre Roma. Matre Makedonia la ketre nöj ne Roma, ngöne lo Paulo a pane iwai e Erop. Akönia iwai Paulo ngöne la götrane cili.—Hu 16:9.
Mana.
Ewekë hna lapa xen hnei angetre Isaraela ngöne lo 40 lao macatre ne trongëne la hnapapa. Xeni lai hna hamën hnei Iehova. Ketre iamamanyikeu lai, kola mama hune ihnadro e nöjei hmakany fene la wene lepany, ngo tha Sabathi fe kö. Ame la kola pane öhn hnei angetre Isaraela, öni angatr, “Nemene cahu?” maine qene Heberu, “man huʼ?” (Es 16:13-15, 35) Hnei Iesu fe hna qaja la mana nyine nyihatrene la ketre ewekë.—Ine 6:49, 50.
Meköt.
Mekuthetheu.
Hnine la Tusi Hmitrötr, ame la hnëewekë qene Geres göi “mekuthetheu” tre kola hape, “sipu atre së kö, atre la pengö së.” Ej a huliwa e kuhu hni së, tune la atr ka anyipicin maine ka iqejiqej, maine ka iameköti. Matre ame la mekuthetheu së, ej a waipengöne la itre huliwa së, me aqane ujë së, me itre hne së hna iën. Ej a xatua së troa axecië mekune hnyawa, me hmekë së qa ngöne la aqane ië mekun ka ngazo.
Mele hmaca.
Mejë qa hna mec. Ame la hnëewekë qene Geres, a·naʹsta·sis, tre kola hape, “amejën, acilëne hmaca.” Hnine la Tusi Hmitrötr hna qaja la 9 lao mele hmaca, kolo fe a qaja la kola amele Iesu hmaca hnei Iehova Akötresie. Hetre mele hmaca hna kuca hnei Elia, me Elisaia, me Iesu, me Peteru me Paulo. Nge hna qaja mekötine ka hape, qaathei Iehova la men ngöne la itre iamamanyikeu cili. Nge ame la troa “amelene hmaca la itre ka meköt me ka tha meköti kö,” tre ka nyipiewekë göne la aja i Akötresie kowe la fen. (Hu 24:15) Tusi Hmitrötre fe a qaja la mele hmaca e hnengödrai, matre ame la hnëewekë “pane” mele hmaca, tre nyine qaja la itre jini Iesu hna iën hnei uati hmitrötr.—Fi 3:11; Ama 20:5, 6; Ine 5:28, 29; 11:25.
Mesia.
Mina.
Hnine la itre hna Cinyihan Qene Geres, ame la ca mina tre, 100 lao drakeri. Nge 340 g la ehacen.—Lu 19:13.
Moloka.
Haze i angetre Amona. Ma casi hi Malakam, me Milekoma, me Moloka.—Hu 7:43.
Muro.
Sian ka pui lolo hna xome qa ngöne la itre neköi sinöe ka ithiny nge ka lapalapa ipië, maine qa ngöne la itre neköi sinöe hna hëne ka hape, Commiphora. Celë hi ketre ewekë hna amë hnine la oel ka hmitrötr, lo oel ne iën. Hna xom nyine apuiloine la itre iheetr me ili, me nyine nyiköne la itre oel ne jieji ngönetrei, me itre nyine köle ngönetrei. Nge hna xome fe nyine nyixan la waina matre kuci dorog. Ame lai muro, tre hna huliwan fe göi troa hnëkëne la ngönetrei ka mec qëmekene troa kelem.—Es 30:23; Ed 7:17; Mrk 15:23; Ine 19:39.
N
Narado.
Oel ka pui loi nge ka tru thupen, oele lai ka pi madra nge hna xome qa ngöne la ketre feja hna hëne ka hape, jatamensi (Nardostachys jatamansi). Nge pine laka, ka tru thupene catre la narado, hna majemine nyixan ej hnei itre xa oel ka co thupen, göi troa salemëne thoine ka hape, narado. Hnei Mareko me Ioane hna qaja hnyawane ka hape, hna amë hui Iesu la “nyipi narado.”—Mrk 14:3; Ine 12:3.
Nekö i Atr.
A 80 lao mama la trengewekë celë hnine la itre evangelia. Trengewekë lai ka qeje Iesu Keriso me amamane ka hape, pine laka hna hnaho nyidrëti a atr, tha u kö nyidrë ka löthe la ngönetrei ne atr, ngo nyipi atre hi. Nge kolo fe a amamane laka, tro Iesu a eatrëne la hna perofetan ngöne Daniela 7:13, 14. Hnine la itre hna cinyihan qene Heberu, hna xome la trengewekë celë nyine amamane la eisapengöi Ezekiela me Daniela me Akötresie, laka, lue qeneqaja nyidro ka troa mec, nge Akötresie la atrekë ewekëne la maca hnei nyidroti hna tro fë.—Eze 3:17; Da 8:17; Ma 19:28; 20:28.
Nekö i Dravita.
Neʹphesh me Psy·kheʹ.
Ame la hnëewekë qene heberu neʹphesh memine la qene Geres psy·kheʹ, tre hna anyimua ujën ngöne la Tusi Hmitrötr qene Drehu ka hape, u. Ngazo pe, tha hna ujëne hnyawane kö, ke ej a sajuëne lo mejiune laka, e meci hë la atr, mele pe kö la u. Ame la aliene ka tru ne la lue hnëewekë celë tre: (1) atr, (2) öni maine (3) mel ka eje thene la atr me öni. (Ge 1:20; 2:7; 1Pe 3:20 ith.) Haawe, ame hnine la Tusi Hmitrötre celë, hna ujëne la lue hnëewekë cili thenge la sipu alien, me thenge la itre xötr ka tro pa me ka tro pi. Matre hna ujën la lue hnëewekë celë, hnei: “mel,” “hna xup,” maine “atr.” Ame la lue hnëewekë qene Heberu me Geres, tre kolo fe a qaja la itre ngönetrei ka mec.—Nu 6:6; Ha 2:13.
Nisan.
Thupene la ijine po e Babulona, celë hi ëje ka hnyipixe ne la treu Abiba, pane treu ne la idrai ka hmitrötr i angetre Iudra, nge hnaasevenene treu ngöne aqane majemin e drai i angatr. Kola nyiqaan e nyipine treu Maac me nyipun e nyipine treu Eiperem. (Ne 2:1) Hna atrune lo Paseka ngöne la drai 14 Nisan, nge hnei Iesu Keriso hna acile la Xeni Heji Ne La Joxu ngöne la drai cili. (Lu 22:15, 19, 20) Nge ngöne pala hi la drai cili, hna humuthi nyidrë hune la sinöe ne iaxösisi.—Lu 23:44-46.
NY
Nyine dreu ka pui loi.
Neköi trengen hna kuca hnei gool, maine sileva, maine kopa. Hna xome hnine la uma maano me uma ne hmi nyine dreu ka pui loi, maine nyine xometrije la itre wanalep qa ngöne la ita ne huuj, me qa ngöne la itre laam ka cil hune la tane laame gool. Hna hëne mina fe la nyine dreu ka pui loi ka hape, itre trengen eë.—Es 37:23; 2Aq 26:19; He 9:4.
Nyine fii huuj.
Nyipici koi Akötresie.
P
Pane wen.
Pane wen ne la ijine menu; pane thangan maine pane hna hetreny qa ngöne la ketre ewekë. Hnei Iehova hna upe la nöje Isaraela troa hamëne la itre pane wene i angatr koi nyidrë, ngacama itre atre ju hë, maine öni, maine wen hna menuën. Hnene la nöje Isaraela hna hamëne la itre pane wene i angatr koi Akötresie ngöne la Feet Ne Falawa Ka Pë Levenen, me ngöne la Penetekos. Ame la hna hape, “pane wen,” tre hna xome fe nyine nyihatre i Keriso, me itre hna iën ka xötrethenge nyidrë.—1Ko 15:23; Nu 15:21; Ed 3:9; Ama 14:4.
Paradraiso.
Ketre gatran ka mingöminge catr, kösë ketre hnë ihamë. Hna hëne la pane götrane cili ka hape, “Edrena,” götrane hna hnëkën ekö hnei Iehova kowe la lue pane atr. Ame lo Iesu a ithanata kowe lo atre ihumuth ezi nyidrë hune la sinöe ne iaxösisi, hnei Iesu hna qaja koi angeic ka hape, tro la ihnadro a paradraiso. Ame la hnëewekë “paradraiso” ngöne 2 Korinito 12:4, tre, kola nyihatren la ketre paradraiso elany. Nge Hna Amaman 2:7 a qaja la ketre paradraiso e hnengödrai.—Nyi 4:13; Lu 23:43.
Paseka.
Ketre feet hna atrun e nöjei macatre ngöne la drai 14 Abiba (hna hën e thupen Nisan.) Feet nyine amekunëne la aqane thapa la nöje Isaraela qa Aigupito. Hna majemine humuth me rotin la neköi mamoe (maine nani), nge nyine ce xen me sil ka haitre pun, me falawa ka pë levenen.—Es 12:27; Ine 6:4; 1Ko 5:7.
Pele hatrene / ati hatren.
Ketre ewekë nyine ati hatren. (Hna majemine ati hatren hnei dro ka fedr) Nyine qajaqaja la atrekë ewekën, maine enyipicine la ketre ewekë, maine isisinyikeu, nge ej a sawa la atr troa saze menune la itre pepa, maine itre xa ewekë hna pelehatren, tune la itre qëhnelö me itre hua. Ame ekö, hna majemine xome la ewekë ka catr göi troa atihatren (tune la etë, me jiane elefa, me sinöe) hna sija qanagalan la itre mataitus me itre desë. Matre ame la kola “pelehatren” la ketre ewekë, tre nyine qajaqaja la enyipicin, maine atrekë ewekën, maine ewekë hna juetrën.—Ma 27:66; Ine 6:27; Ef 1:13; Ama 5:1; 9:4.
Penetekos.
Hnaaluene feet ne lo köni feet ka tru thei angetre Iudra. Ketre feete lai hna amekötin kowe la nöjei trahmany troa atrun e Ierusalema. Ame la hnëewekë “Penetekos,” kola hape, “Fifitre (Drai),” tre, aqane hën ngöne la itre Hna Cinyihan Qene Geres lo lue feet hna qaja hnine la itre Hna Cinyihan Qene Heberu ka hape, Feet Ne Menu me Feet Ne La Itre Wiik. Hna atrune la feete cili 50 lao drai qane lo drai 16 Nisan.—Es 23:16; 34:22; Hu 2:1.
Porneia.—
Wange ju la KUCI NGAZO.
Pua ne isisinyikeu.
Ikees hna kuca hnei sinöe akasia nge hna pele goolen. Hna amë hnine la Gaa Nyipi Hmitrötre ne la uma maano, nge e thupen, ngöne la Gaa Nyipi Hmitrötr ne la uma ne hmi hna kuca hnei Solomona. Nge ame la thingen ej, tre hna kuca hnei gool ka catr, nge hetrenyi fe la lue kerubi ka iqëmekekeu. Ame hnine lai pua, hetrenyi lo lue sine etë hna sija lo Treen lao Wathebo.—De 31:26; 1Jo 6:19; He 9:4.
Pune la fene celë.
Hneijin ka itroxom kowe la ijine nyipune la fene celë, maine nyipune la itre huliwa hna musi kow hnei Satana. Kola ihmeku memine la ijine celë hë Keriso. Fene la musi Iesu, tro la itre angela a “isa amë la itre atr ka ngazo me ka lolo,” nge troa apatrene la itre ka ngazo. (Ma 13:40-42, 49) Hnene lo itretre drei Iesu hna thele troa atre la ijine “la pun.” (Ma 24:3) Nge qëmekene tro Iesu a elë hnengödrai, hnei nyidrëti hna sisiny kowe la itretre drei nyidrë ka hape, tro nyidrëti a ce me angatr uti hë la ijine cili.—Ma 28:20.
Q
Qatre thup, qatr.
Ame la pane alien, tre, itre xötre ka tru, itre qatr. Ngo ame ngöne la Itre Hna Cinyihan, tre kola qaja la ka trene hnëqa ka draië, maine ka mus kowe la lapa maine nöj. Hna xome fe la hnëewekë celë ngöne la tusi Hna Amaman, nyine nyihatren la itre hna xup e hnengödrai. Nge ame la hnëewekë qene Geres, pre·sbyʹte·ros, tre hna ujëne ka hape, “qatre thup”, kola qaja la itre ka elemekene la ekalesia.—Es 4:29; Ed 31:23; 1Ti 5:17; Ama 4:4.
Qene Arama.
Ketre qene hlapa qa Simesai, ka nango ceitu memine la qene Heberu, nge ceitu hi la itre mataitus. Hna nyiqaane ithanatane la qene hlapa celë hnei angetre Arama, nge hna ithanatane pë hë ngöne la itre nöj troa salem. Celë fe hi qene hlapa ne la angetre Asuria me Babulona göi troa itrotrohni. Nge qene hlapa lai hna ithanatan hnene la itre nöj hna musinëne hnei angetre Peresi. (Ez 4:7) Nge ame fe la itre xa götran ne la tusi Ezera, me Ieremia me Daniela, tre hna cinyihan qene Arama. Hetre hnëewekë qene Arama fe hnine la Itre Hna Cinyihane Qene Geres.—Ez 4:8–6:18; 7:12-26; Ie 10:11; Da 2:4b–7:28; Mrk 14:36; Hu 9:36.
R
Ru’ach; Pneu’ma.
Ame la hnëewekë qene Heberu ru’ach memine la qene Geres, pneu’ma, tre hna majemine ujëne hnine la tusi hmitrötr qene Drehu ka hape, u maine ua. Ngazo pe, tha hna ujëne hnyawane kö, ke ej a sajuëne lo mejiune laka, e meci hë la atr, mele kö la u. (Sa 146:4) Ame la aliene ka tru ne la lue hnëewekë ru’ach me pneu’ma tre, “mano.” Nge ame la itre xa alien tre: (1) eny, (2) maine mene ne la mel ka ej thene la itre hna xup e celë fen, (3) maine men e kuhu hni ne la atr ka upi angeic troa qaja maine kuca la ketre ewekë, (4) maine itre trengewekë qaathene la ketre men ka tha mama kö, (5) maine itre angela me itre u ka ngazo, maine (6) mene i Akötresie, ene la uati hmitrötr. (Es 35:21; Sa 104:29; Ma 12:43; Lu 11:13) Matre ame hnine la Tusi Hmitrötre celë, hna ujëne la lue hnëewekë celë thenge la nyipi alien.
S
Sabath.
Qa ngöne la hnëewekë qene Heberu, “mano; ase.” Hnaasevenene drai thei angetre Iudra (qaane lo kola lö la jö e Draikatru, uti hë la kola lö la jö e Mecixen). Ame fe la itre xa drai ne feet ngöne la macatre, me itre xa macatre tune la hnaasevenene me hnaafifitren, tre hna hëne ka hape, Sabath. Matre ngöne la drai Sabath, wathebo troa huliwa, ngo tro hmekuje hi a kuca la itre huliwa ne huuj hnine la hnë hmi. Ngöne la itre macatre ne Sabath, tha tro pi kö a eënyi ngöne la nöj, nge tha tro kö a folosane la angetre Heberu hnene la itre xa angetre Heberu troa ti gufa. Ngöne la Trenge Wathebo i Mose, tha jole menu kö la hna wathebone kowe la itre atr ngöne la drai sabath, ngo hnene pë hë la itre hene ne hmi hna nyiqaane sasaithi tulu, matre ngöne la hneijine Iesu, hace catr kowe la itre atr troa trongën.—Es 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.
Sadukaio.
Hmi ka tru ngöne la hmi angetre Iudra. Hetre itre xan, itre atre huuj angatr, nge ame itre xan, itre atrene la lapa ne la itre atre huuj, nge itre ka nyi atrene la Hnakootr Ka Tru i Angetre Iudra. Nyimutre la itre qenenöj hnei angatr hna thipën, itre qenenöj me itre hna mejiune kow hnei itre Faresaio. Ame koi angatr pëkö mele hmaca me angela. Angatr a icilekeu me Iesu.—Ma 16:1; Hu 23:8.
Salamo.
Samaria.
Ngöne la 200 lao macatre, Samaria la traone ka tru ne la treene lao lapa ne Isaraela ngöne la Baselaia ne kolopi. Nge celë fe hi aqane hëne la baselaia ne kolopi. Hna acile la traon ngöne la wetr hna hëne fe ka hape, Samaria. Nge ngöne la hneijine i Iesu, ame la kola qeje Samaria, kola qaja la ketre götrane nöj hna musi kow hnei angetre Roma, qaane Galilaia götrane kolopi uti hë Iudra götrane ka he nyipin. Tha hnei Iesu kö hna majemine cainöj e cili ngöne la nyidrëti a feke trootro, ngo hetre itre xa ijin, hnei nyidrëti hna ithanata memine la itre atren la traon hnei nyidrëti hna tro ngön. Hnei Peteru hna huliwan la hnaaluene kii ne la Baselaia, lo kola kapa la uati hmitrötr hnei angetre Samaria.—1Jo 16:24; Ine 4:7; Hu 8:14.
Satana.
Sine hmi.
Sine xöle i Herodra.
Hna hane hëne ka hape, itre atre i Herodra. Angatr la itre ka nyixölene la parti politik i Herodra me sajuëne la itre mekune i angeic, ngöne lo angeic a musi fei angetre Roma. Hetre itre xa Sadukaio ka sine la parti cili. Hnene lo itre sine xöle i Herodra hna ce me itre Faresaio göi troa icilekeu me Iesu.—Mrk 3:6.
Sinöe.
Ikapa hnë othi atr. Ngöne la itre xa nöj hna xom nyine ihumuth, maine athipi ngönetrei ka mec nyine hmekë itre xan, maine göi troa ahmahman. Ame angetre Asuria, lo itre ka hlemu pine la aqane iaxösisi, ka majemin angatr finithe ngöne la jo la ngönetrei ne la itre ithupëjia. Angatr a jaqa qa ngöne la pit koi imano. Ngo ngöne la wathebo i angetre Iudra, ame la itre ka kuca la itre ngazo ka tru, tune la troa qajangazo Akötresie, maine kuci idrola, tre troa pane humuth. Maine jë hna tran hnei etë, maine ketre aqane ihumuthi pena. Thupene lai, kola athip la ngönetrei ngöne ikapa, maine isinöe, matre hmekë itre xan. (De 21:22, 23; 2 Sa 21:6, 9) Ame pena angetre Roma, angatre hi a hnöthe la atr kowe la sinöe, matre nyimu drai ne mel lai atr qëmekene troa angeic a mec hnei akötr, maine pi ij, maine pi xen, maine hna cinajön. Nge ame itre xa ijin, tune lo kola humuthi Iesu, angatr a jei faone la lue im me lue ca kowe la sinöe. (Lu 24:20; Ine 19:14-16; 20:25; Hu 2:23, 36)—Wange ju SINÖE NE IAXÖSISI.
Sinöe ne iaxösisi.
Ame la aqane ujëne la hnëewekë stau·rosʹ, tre, sinöe ka meköt maine ikapa, tune lo sinöe hna humuthi Iesu ngön. Pëkö enyipicine ka hape, ame la hnëewekë celë qene Geres, tre kola hape, kuluse, tune lo hna majemine huliwan hnei itre hmi thoi, itre hadredre lao macatre qëmeke i Keriso. Ame la hnëewekë, “Sinöe ne iaxösisi,” ej a ujëne hnyawa la sipu aliene lo hnëewekë qene Geres, ke hnei Iesu lo hna qaja la hnëewekë stau·rosʹ nyine amamane la iaxösisi, me akötr, me hmahma hna troa melëne hnei itre ka xötrethenge nyidrë. (Ma 16:24; He 12:2)—Wange ju SINÖE.
Sinöe ne mel.
Sinöe hnine la hlapa e Edrena. Tha Tusi Hmitrötre kö a qaja ka hape, itre wen ne la sinöe cili a hamë mel ka pë pun; ngo eje pe a nyihatren me anyipicine ka hape, tro Akötresie a hamë mel ka pë pun kowe la itre ka ijij troa iji wene ej. Hnine la tusi Hna Amaman, kola nyihatren la itre ewekë hnei Akötresie hna hnëkën nyine thupëne la mel.—Ge 2:9; 3:22; Ama 2:7; 22:19.
Sipa.
Sireti.
Lue hnagejë ka tru nge ka tëtë ezine la nöje Libia, götrane kolopi ne Afrique. Ketre götrane lai hna xouen hnene la itre atre i he, pine la itre wetrëngöni hna feke göhnen hnei gejë.—Hu 27:17.
Sunago.
Kola hape, “icasikeu, asabele,” ngo nyimutre la itre itus ka qaja ka hape, uma, maine hnë itronyi hnene la angetre Iudra troa e la itre hna cinyihan, me hamë ini, me cainöj, me thith. Ngöne la hneijine i Iesu, ame hnine la itre traon ka nango tru, isa hetre sunago i angatr, nge ame kowe la itre traone ka tru catr, nyimu sunago i angatr.—Lu 4:16; Hu 13:14, 15.
Suria.
Hnine la itre hna Cinyihan Qene Geres kola qaja la ketre götrane nöj hna musi kow hnei angetre Roma, nge Anetioka la traone ka tru e cili. Kolo fe a qaja la itre götran ne Suria (lo hna hëne ka hape, Aram) hnine la itre hna Cinyihan Qene Heberu. Hnëqa ne la Gavena ne Suria troa thupën e Palestin.—Lu 2:2; Hu 18:18; Ga 1:21.
T
Talan.
Ame la kola qeje talan göi ehacene la ketre ewekë, kola qaja la tulu ka hace catr. Nge e qeje mani hë, kola qaja la etrune mani ka catr. Kola e la 34,2 kg. Nge ame la tulu qene Geres, tre ka nango hmaloi hi, traqa koi 20,4 kg.—1Aq 22:14; Ma 18:24.
Tane i angetre huuj.
Aqane hëne la “atre huuje ka sisitria” hnine la itre Hna Cinyihan Qene Heberu. Hnine la itre Hna Cinyihane Qene Geres, ame la hnëewekë “tane i angetre huuj,” tre kola qaja la atre huuje ka tru hnine la lapa ne la itretre huuj, nge kolo fe a qaja la itre atre huuj hna amë hë, me itre hene ne la 24 lao lapa i angetre huuj.—2Aq 26:20; Ez 7:5; Ma 2:4; Mrk 8:31.
Tane la itre angela.
Taretar.
Kola qaja ngöne la itre Hna cinyihan qene Geres, la ketre götran kösë kalabus hna thaipiëne me kuiëne la itre angela ka tha idrei ngöne lo hneijine Noa. Ngöne 2 Peteru 2:4, ame la kola qeje tar·ta·roʹo (“kuiën[ . . . ] ngöne la Taretar”) tha kolo kö a qaja ka hape, hna umëne lo “itre angela ka ngazo,” hnine la Taretar hna mejiune kow hnene la itre hmi ka thoi ekö (lo kalabus fene la ihnadro, götrane gaa mit, nge hnë mel hnene la itre haze ka co). Ngo kolo pe a amamane ka hape, ase hë Akötresie thaipië angatr qa ngöne lo götrane me hnëqa i angatr e hnengödrai, me nue la itre mekuna i angatr kowe la jidr atraqatr, matre tha tro kö angatr a trotrohnine la ehudrumene la aja i nyidrë. Nge ame la jidri cili, kola qajaqaja la pune koi angatr, lo hnei Tusi Hmitrötr hna qaja ka hape, troa ce apatrene palua angatr me tane i angatr, Satana Diabolo. Haawe, ame la Taretar, tre kola qaja la pengöne la atr hna thaipiën me umën, ene la itre angela ka tha idrei. Isa pengöne kö memine lo hna hëne ngöne Hna Amaman 20:1-3 ka hape, hnaop ka jui nge ka thatrehmekun.
Tusi hna ewath.
Kösë pepa ka qeadridri hna kuca hnei kupeine öni, maine hnei cane haö ka qea. Troa cinyianyin ngöne la ca igötranen, lo götrane hna ewath kowe la ketre sine sinöe. Hna cinyihan me fejane la Itre Hna Cinyihan hnine la itre tusi hna ewath, nge celë hi tus ngöne la itre hneijine hna qaja hnei Tusi Hmitrötr.—Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.
TH
Tha xen.
Tha tro kö a xome la ketre hnepe xen ngöne la ketre hnepe ijin. Angetre Isaraela a majemine tha xen ngöne la Drai Ne Tha Xen, me ngöne la angatr a hleuhleu, me ngöne la angatr a thele tro Iehova a köja gojenyi angatr. Hnei angetre Iudra hna acile la foa lao ijine tha xen ngöne la macatre, matre nyihatrene lo itre ijin angatr ekö a akötr. Tha hna amekötine kö koi itre Keresiano troa tha xen.—Ez 8:21; Is 58:6; Mat 4:2; 9:14; Lu 18:12; Hu 13:2, 3; 27:9.
Thupene Mel.
Hna ati thupen nyine thapa la ketre atr hna oth, qa hnine kalabus, maine qa ngöne la iaxösisi, maine qa ngöne la ngazo, maine qa ngöne la ketre hnëqa. Tha manie casi kö la thupen hna hën. (Is 43:3) Nyimutre la itre ijine kola hë thupene mel. Ame thene lo angetre Isaraela ekö, hna amë pe la nöjei haetra trahmany me öni thatraqai Iehova, nge hetre thupen mel nyine të e tha tro kö angatr a huliwa koi Iehova hmekuj. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) Ketre, e meci ju la ketre atr hnene la kau hna tha hnöth, tro hë la atrekë sin a kuië thupene mel wanga humuthi angeice jë. (Es 21:29, 30) Ngo pëkö thupene mel ka ijije kowe la atre thë troa ihumuth. (Nu 35:31) Ngo ame la ka nyipiewekë catr, nge hna qaja atrune hnei Tusi Hmitrötr, tre ene la thupene mel i Keriso, lo hna të hnene lo mele i nyidrë hna huujën, matre thapa la itre ka idrengethenge qa ngöne la ngazo me mec.—Sa 49:7, 8; Ma 20:28; Ef 1:7.
TR
Trengene waina.
Trengene waina hna kuca hnei kupeine öni tune la itre kupeine nani me mamoe. Hna xome nyine qatrenge la waina. Hna amë la waina hnine la itre kupeine ka hnyipixe, ke ame la ej a nyiqaane saze, hetre dioxide de carbone ka acipane la kupeine öni. Eloine pe, ijije tro la kupeine ka hnyipixe a nunu, ngo ame la kupeine ka nango hekö hë, tre ka calogitr, nge ej a kaqa la kola saze la waina.—Io 9:4; Ma 9:17.
Treu ka hnyipixe.
Trutru.
Ketre ewekë nyine uf hna kuca hnei fao göi troa qajaqaja la ketre ewekë, maine kuci miuzik. Hna majemine ufi trutru nyine nyihatrene laka, troa qaja la itre iameköti i Iehova, maine göi troa qajaqaja la itre ewekë ka xulu qaathei Akötresie.—1Ko 15:52; Ama 8:7–11:15.
U
Uati hmitrötr.
Uma ne hmi maine hnë hmi.
Kola qaja la ketre götran hna amë pe göi troa nyihlue i Akötresie, ketre götrane gaa hmitrötr. Hna xome lai nyine qaja la uma maano maine uma ka catr e Ierusalema, lo ka nyihnane la uma maano hna feke hnene trootro, ene lo hnë hmi i angetre Isaraela ekö. Hna xupe lo pane uma ne hmi hnei Solomona, nge hna lep apatren hnei angetre Babulona. Nge ame la hnaaluen, tre hna xup hnei Zorobabela, thupene la kola bëeke qa hna po e Babulona. Nge hna xupe hmaca e thupen hnei Herodra Ka Tru. Nge hna majemine hëne hnine la itre Hna Cinyihan ka hape, “uma i Iehova.” (Ez 1:3; 6:14, 15; 1Aq 29:1; 2Aq 2:4; Ma 24:1) Hna hane fe xome la hnëewekë cili nyine qaja la hnalapa i Akötresie e hnengödrai.—Es 25:8, 9; 2Jo 10:25; 1Aq 28:10; Ama 11:19.
Usis.
Sine sinöe ka qeadridri nge hna jei faon ngöne la pun. Hna xom hnene la itre ka axö öni troa engëne la itro öni. Hna aceitunëne la usis memine la itre trengewekë ne la atre ka inamacan, ke tro lai a xatuane la atre dreng troa trongëne la eamo ka inamacan. Ame la kola hape “ka pene trongëne la usis,” tre kola qaja lo itre kau ka kuci mekun, nge ka tha idrei la kola engën, nge ame la nyudreni a pene trongëne la usis, nyudreni lai a sipu eatr.—Hu 26:14; Ame 3:31.
Uthi trikitr.
Itre wene etë maine sine inehe ka co hna xome nyine axecië mekun. Hna amë itre ej hnine la ketre iheetr, maine ngöne la ketre trengen, hna jumejum, matre ame la wene etë ka sesë qa ngöne la trengen maine iheetr, celë hi mekune nyine axeciën. Hna majemine kuca lai ngöne la kola thith.—Ma 27:35; Hu 1:26.
W
Wameucën.
Hnine la itre hna Cinyihan Qene Geres, kola qaja la troa lep, maine enon hnei eno hna ele punen, maine ka hetre fao ka ithiny.—Ine 19:1.
Wathebo.
Wathebo i Mose.
Wëtresij hatrene la lai.
Wëtresij ka fetra tixenuë ngöne la götrane koië qëmeken troa fetra la jö, ej a qajaqaja la kaqa ne lai ne la drai ka hnyipixe.—Ama 22:16; 2 Pe 1:19.
X
Xeni Heji Ne La Joxu.
Ijine xen, hetre falawa ka pë levenen me waina, nyine nyihatrene la ngönetrei me madra i Keriso; drai ne amekunëne la mec i Iesu. Nge pine laka, ketre drai lai hna amekötin hnine la Tusi Hmitrötr kowe la itre Keresiano troa atrun, haawe ijije troa hën ej ka hape, “Drai Ne Amekunën.”—1Ko 11:20, 23-26.
Xötrehatren.
Kola qaja la kola xöjetrije la kupeine ka he hun ne la götrane gaa hmitrötre i trahmany. Ame la aqane troa kuca lai, tre hna amekötine koi Aberahama me itre matra i angeic, ngo tha hna amekötine fe kö koi itre Keresiano. Nge ngöne la itre xa xötr, hna xome la hnëewekë celë nyine nyihatrene la ketre ewekë.—Ge 17:10; 1Ko 7:19; Fi 3:3.
Z
Zeus.
Haze ka tru ne la itre haze i angetre Geres. E Lusetara, hnei itre atr hna mekune menun ka hape, Banaba lae Zeus. Hna öhne ezine e Lusetara la itre hna cinyihan, kola hape, “itre atre huuj i Zeus,” me “Zeus haze ne la jö.” Nge ame lo he hnei Paulo hna të hun ngöne lo angeic a tro kowe la hnapet ne Melita, tre “lue Nekö i Zeus” la hatrene la he cili, ene lo lue fini, Kastor me Polus.—Hu 14:12; 28:11.
Ziona; Wetre Ziona.
Ëje ne la itra etë i angetre Iebusi, angatr e Ierusalema akawane kolojë me koië. Thupene lo Dravita a thapa la nöje i angatr, hnei angeic hna xupe la uma i joxu e cili, matre hna hëne pë hë ka hape, “Traone i Dravita.” (2 Sa 5:7, 9) Ziona la wetr ka hmitrötr koi Iehova ngöne lo Dravita a amë e cili la Pua ne isisinyikeu. Hna xome pë hë la ëje cili nyine qaja la Wetr e Moria, lo hnë acile la uma ne hmi, nge e thupen, kola ha qeje Ierusalema asë. Nge ngöne la itre hna Cinyihan Qene Geres, tre hna xome la hnëewekë Ziona nyine nyihatrene la ketre ewekë.—Sa 2:6; 1 Pe 2:6; Ama 14:1.