San den wowtu aini Beibel wani taki
A B D E F G H K L M N O P S T W Y
A
A bun nyunsu.
Te den Kelesten Giiki buku fu Beibel e taki fu a bun nyunsu, da ai so go a den bun sani di Gadu Kownukondee o du, anga a fii di libisama o fii fu di den e biibi Yesesi Kelestesi.—Luk 4:18, 43; Toli 5:42; Opb 14:6.
A dei di Gadu o kuutu sama efuso a ‘Kuutu dei’.
Disi a wan dei, efuso wan pisiten pe Gadu seefi o kuutu wan kulu sama, foluku, efuso kande ala libisama. Kande baka a kuutu ya, Gadu o kii ala den ogii sama, kande taawan fende a okasi fu fende a teego libi. Yesesi Kelestesi anga den apostel fi en be e taki fu wan ‘Kuutu dei’ pe Gadu be o kuutu den sama di de a libi, anga den sama di be dede.—Mat 12:36.
A dei fosi a Sabadei.
Na a dei ya den Dyu be e seeka sani fu holi a Sabat. A dei ya be e bigin fodewooko te san dongo, da ai kaba feeda te san dongo, da a Sabadei be e bigin wanten. Wan Dyu dei be e bigin te neti tapu da ai kaba a neti fu a taa dei.—Mali 15:42; Luk 23:54.
A deki koosi.
Wan pisi koosi di be abi wantu sani enke kerub engel neen tapu. A koosi ya be e paati a Santa peesi anga a Moo santa peesi aini a tabernakel anga a tempel.—Ek 26:31; 2Kol 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3.
A kaba fu a goontapu.
Na a pisiten fosi ala den ogii di e pasa aini a goontapu fu Saatan o kon a wan kaba. Na aseefi pisiten ya Kelestesi o kon baka. Den engel o ‘puu den ogii sama a den leti-ati sama’ mindii da den o kii den ogii sama. A Yesesi o teke fesi aini a wooko ya (Mat 13:40-42, 49). Den bakaman fu Yesesi be wani sabi on ten a sani ya be o pasa (Mat 24:3). Fosi a daai go a hemel, a be paamisi den bakaman fi en taki a be o de anga den te enke a ten ya doo.—Mat 28:20.
A Kownukondee fu Gadu.
Gaanse leisi te Beibel e taki fu a Kownukondee, da ai soi go na a leti di Gadu abi fu tii hemel anga goontapu. A poti en Manpikin Kelestesi Yesesi enke Kownu fu a Kownukondee fi en.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Kor 15:50.
A ogiiwan.
Wan taa nen fu Saatan Didibii. Ai sitee anga Gadu, a fende taki Gadu nai du sani a wan letifasi.—Mat 6:13; 1Yoh 5:19.
A Pasi fu Salomo.
A pasi ya be abi wan sowtu baikon. A be de na a owstuse fu a tempel di be de na a ten fu Yesesi. Den sama fu a ten de be e biibi taki a pasi ya a be wan pisi fu a tempel fu Salomo. Yesesi be e waka na a pasi ya na a koo-ten fu a yali. Na ape den fosi Kelesten be e kon makandaa fu dini Gadu.—Yoh 10:22, 23; Toli 5:12.
A ten di Kelestesi o kon baka.
Aini son wan fu den Kelesten Giiki buku fu Beibel a sani ya e soi go na a pisiten di Yesesi bigin tii enke kownu a hemel te enke a kaba fu a pisiten ya. A kon di Yesesi be o kon, a wan sani fu wan hii pisiten, a ná wan efuso tu dei sani.—Mat 24:3.
A Weiti fu Mosesi.
Alabaster.
A so den be e kai wan pikin bataa di den be e poti sumee switi oli aini. Den be e fende a siton di den be e meke a bataa ya anga en a wan peesi den e kai Alabastron aini Egepte. A neki fu a bataa ya be sumaa fu den be sa tapu en bun fu a oli á kai komoto aini.—Mali 14:3.
Alisi buba.
Den e fon a alisi puu a buba bika den nai nyan a buba. Son leisi Beibel e maiki alisi buba anga sani di á bun efuso sani di naabi nawan wini.—Ps 1:4; Mt 3:12.
Altari.
Wan hei peesi pe den be e boon sumee switi sani anga meti enke ofaandi gi Gadu. Den be e meke en anga siton, doti, efuso udu. Ma te den be meke en anga udu, den be e lontu a udu anga ayee. Den be meke wan gowtu altari poti aini a fosi kambaa fu a tabernakel anga a tempel fu boon sumee switi sani gi Gadu. Den be meke en anga udu neen den tapu en anga gowtu. Wan kopoo altari be de aini a fosi pisi fu a dyali fu a tempel. Na ape den be e boon meti enke ofaandi.—Ek 39:38, 39; 1Kow 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Toli 17:23.
Apostel.
A wowtu apostel wani taki ‘wan sama di den teke fu du wan wooko’. A wowtu ya e soi go a Yesesi anga taa sama di den teke fu dini taawan. Ma gaanse leisi a wowtu ya e soi go a den 12 bakaman di Yesesi be teke fu du a wooko fi en Dda.—Mali 3:14; Toli 14:14.
Arameisitongo.
Wan tongo di e gei Hebrewtongo. Na aseefi alfabet den be abi. Biginbigin a den Arameisisama wawan be e taki a tongo ya. Ma bakaten na a tongo ya ala den sama di be e du bisnis na a pisi wataa fu Asiriya anga Babilon be e taki. Na a tongo ya den be e taki na ala den pisi wataa pe Persiya be e tii (Esra 4:7). Son pisi fu den Beibel buku Esra, Yelemiya, anga Daniyeli be sikiifi aini a tongo ya. Wantu Arameisi wowtu de aini den Kelesten Giiki buku tu.—Esra 4:8–6:18; 7:12-26; Yel 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mali 14:36; Toli 9:36.
B
Beyelsebub.
Wan taa nen fu Didibii a tiiman fu den takuu yeye. A gei na a nen Baal-zebub, a gadu di den Filisteyasama be e dini a Ekron den daai go poti a Beyelsebub.—2Kow 1:3; Mat 12:24
Boon ofaandi.
Den be e boon wan meti efuso foo enke ofaandi na a alatari gi Gadu. A sama di be e tyai a ofaandi á be e teke nawan pisi fu a meti (Man-kaw, man-sikapu, man-kaabita, doifi, efuso yonkuu doifi).—Ek 29:18; Le 6:9; Mali 12:33; Heb 10:6
Bukulolo.
Wan langa pisi pampila di meke anga metibuba efuso papirus. Sani be e sikiifi a wanse fu a pampila ya, da den be e lolo en a wan pisi tiki. Fosi, a Wowtu fu Gadu be sikiifi a bukulolo. Te den be e kopie en, a bukulolo den be e poti en tu, bika a bukulolo den be e sikiifi sani a ten di a Beibel sikiifi.—Luk 4:17-20; 2Tim 4:13.
D
Daai libi.
Aini Beibel ten da te wan sama be kon fusutan taki a fasi fa a be e libi efuso taki den sani di ai du á bun, da a be e daai en libi fu soi taki den sani di á du be e hati en tuutuu. Te wan sama daai en libi tuutuu, ai libi, efuso du sani taa fasi.—Mat 3:8; Toli 3:19; 2Pt 3:9
Dekapolis.
A be wantu foto aini Giikikondee. A Giiki wowtu deka, wani taki ‘tin’. A Giiki wowtu polis, wani taki ‘foto’. Fosi a tin fu den foto ya be de, neen meke den be e kai den Dekapolis. Gaanse fu den foto ya be de na a oost-se fu a ze fu Galileya anga a Yordan liba, neen meke den be e kai a pisi kondee ape Dekapolis tu. A Dekapolis a be a mama fu a Hellenistik biibi. Na ape sama be e seli efuso bai ala den gadu ya. Yesesi be e pasa na a pisi ya, ma nawan peesi aini Beibel sikiifi taki a be go aini wan fu den foto ya.—Mat 4:25; Mali 5:20
Den beele di den be e poti na a tempel efuso a tabernakel.
Den be e poti tu ipi fu sigisi beele na a tafaa di be de aini santa peesi fu a tabernakel efuso a tempel. A den pilisite wawan be e nyan a beele ya te den be puu en na a tafaa.—2Kol 2:4; Ek 25:30; Lef 24:5-9; Mat 12:4; Heb 9:2
Denari.
Wan solufu moni fu Rome di be e wegi wan sani fu 3.85 gran. Wan fowtow fu a Gaankownu be de a wanse fu a moni ya. Na a moni ya wan sama be e wooko aini wan dei na a ten de. Anga a moni ya den Dyu be mu e pai Rome lantimoni.—Mat 22:17; Luk 20:24
Didibii.
Wan taa nen fu Saatan aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel. A nen ya wani taki ‘Leiman’. Saatan fende a nen fu Didibii bika neen na a dda fu ala lei. A lei gi Yehofa fu meke sama á biibi en, ai poli a santa nen fu Yehofa tu.—Mat 4:1; Yoh 8:44; Opb 12:9
Dopu.
A wowtu dopu wani taki ‘sungu go aini wataa.’ Yesesi be taki efu wan sama wani toon en bakaman, a mu dopu. Wantu sowtu dopu di Beibel e taki fu den, na a dopu fu Yohanisi, a dopu di sama e dopu anga santa yeye, anga a dopu di sama e dopu anga faya.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Pt 3:21
Dragma.
Aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel, dragma a be wan solufu moni fu Giikikondee. A ten de a moni ya be e wegi 3.4 gran.—Mat 17:24
Dyali.
Aini Beibel den e kai a opo peesi di lontu a tabernakel wan dyali. Bakaten i be abi wan dyali di be lontu a tempel tu. A altari di den be e boon ofaandi neen tapu be de a fesise fu a dyali a pe a tabernakel be de, anga fesise fu a dyali a pe a tempel be de. Ma a ná a tempel efuso a tabernakel wawan be abi dyali. Beibel e taki fu osu anga paleisi di be abi dyali tu.—Ek 8:13; 27:9; 1Kow 7:12; Mat 26:3; Mali 15:16; Opb 11:2.
E
Engel.
A Hebrew wowtu fu engel a mal·ʼakhʹ. Aini Giikitongo den e kai den aggelos. Den tu wowtu ya wani taki bosikopuman. Ma efu a bosikopuman ya a wan yeye, da we kai en engel (Gen 16:7; 32:3; Yak 2:25; Opb 22:8). Engel a yeye di abi makiti. Gadu meke den a hemel omen ten fosi a meke libisama. Son leisi te Beibel e taki fu engel ai kai den ‘dunsudunsu santawan’, ‘manpikin fu Gadu’, efuso ‘mamanten sitali’ (Deit 33:2; Yopu 1:6; 38:7; Yud 14). A moo enke wan ondoo miliyun engel de. A Gadu seefi meke ibiiwan fu den, aa meke den fu meke pikin (Dan 7:10) Beibel e soi taki ala den engel abi nen, ibiiwan fu den abi en eigi manii tu, toku noiti den e suku fu sama dini den. Gaanse fu den á wani sama sabi den nen seefi (Gen 32:29; Luk 1:26; Opb 22:8, 9). Den engel paati aini kulu, son wan e wooko na a kownusutuu fu Gadu, taawan a bosikopuman, taawan e yeepi a foluku fu Gadu a goontapu ya, taawan e holibaka gi a bun nyunsu di e paati. Gadu e sende son wan fu den fu sitaafu den ogii sama (2Kow 19:35; Ps 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Opb 5:11; 14:6). Aini a ten di e kon den o holibaka gi Yesesi na a feti fu Alimakedon.—Opb 19:14, 15
Eunuch.
A wowtu ya wani taki wan man di den koti en koko puu. Gaanse leisi den man ya be e wooko aini kownu osu fu luku den kownu-uman anga den taa waka uman fu a kownu. Ma son leisi den be kai den man di den be teke fu e wooko gi kownu eunuch tu winsi den á be koti den koko puu. Te den kai wan sama wan eunuch gi a Kownukondee, da a sani ya e soi taki a sama o poti ala en pakisei na a dini di ai dini Gadu. A naw meke nawan sani puu en pakisei na a wooko di ai du gi Gadu.—Mat 19:12; Est 2:15; Toli 8:27.
F
Faliseiman.
Wan kulu sama fu a Dyu biibi aini a fosi yali ondoo Baka Kelestesi. Den á be komoto aini a lo fu den pilisite, ma den be e holi ala pikipikin sani di be sikiifi aini a Weiti. Den be e si den gwenti fu den gaansama fu den enke weiti di sama mu holi namonamo (Mat 23:23). Den á be e wani yee nawan sani fu den gwenti fu den Giikisama. Den be sabi a Weiti anga den gwenti fu den gaansama fu den bun, neen meke a foluku be e lesipeki den (Mat 23:2-6). Son wan fu den Faliseiman be de aini a Sanhedrin. Gaanse leisi den man ya anga Yesesi á be e go na a wanse te a be abi fu du anga a Sabadei efuso den gwenti fu den gaansama fu den. Den á be lobi a fasi fa Yesesi be e paa anga sama di be e libi wan sondu libi, efuso den sama di be e piki lantimoni. Bakaten wantu Faliseiman toon Kelesten. Wan fu den a Sawlesi fu Tarsus.—Mat 9:11; 12:14; Mali 7:5; Luk 6:2; Toli 26:5
Faste.
Te wan sama e tan sondee nyan fu wan pisiten. Den Islayelisama be e faste na a dei di a foluku be e begi paadon fu den sondu fu den. Den be e faste tu te den be e tyali efuso te den be akisi Gadu fu a yeepi den anga wan sani. Den Dyu be e abi fo pisiten fu a yali pe den be e faste fu membee den a wan pelensipali sani di be pasa na a dei de. Kelesten aini a ten ya naabi fu faste.—Esra 8:21; Yes 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Toli 13:2, 3; 27:9
Fesa fu Beele Sondee Sowda.
A fosiwan fu den dii moo gaan fesa di den Islayelisama be e holi ala yali. A be e bigin a 15 Nisan, a dei baka a Paska. A seibin dei langa den be e holi a fesa ya. A soso beele sondee sowda den be e nyan fu membee a tyai di Gadu be tyai den puu a Egepte.—Ek 23:15; Mali 14:1
Fesa fu membee a dei di den be gi a tempel abaa a Gadu.
Ala yali den be e holi wan fesa fu membee a dei di den be gi a tempel abaa a Gadu baka di Antiyochus Epifanes be tyobo en. A fesa ya be e bigin a 25 Chislev. A 28 dei langa den be e holi a fesa ya.—Yoh 10:22
Fesiman fu den pilisite.
A wan taa nen fu gaan pilisite aini den Hebrew buku fu Beibel. A gei den fesiman fu den pilisite di den Kelesten Giiki buku fu Beibel e taki fu den, e soi go a den man di be abi wan hei posisi aini a pilisite wooko. Wantu fu den man ya a be gaan pilisite fosi. Taawan a be edeman fu den 24 kulu di den pilisite be paati aini.—2Kol 26:20; Esra 7:5; Mat 2:4; Mali 8:31
Fuuku.
Te wan sama taki mofu gi wan sani efuso wan taa sama taki ogii o miti en. Fuuku anga kosi di sama e kosi efuso ligei te den ati boon a ná aseefi sani. Fuuku a te wan sama taki a fesi taki ogii o miti wan taawan. Efu a Gadu efuso wan sama di a gi makiti fuuku wan taawan, da sani o pasa enke fa a taki.—Gen 12:3; Num 22:12; Mali 11:21; Toli 23:12; Rom 12:14; Gal 3:10.
G
Gaan banowtu.
A Giiki wowtu fu ‘banowtu’ e soi go a sani di e pasa di e meke libisama e pina efuso e booko den ede. Yesesi be taki fu wan ‘gaan banowtu’ di be o kon a Yelusalem. Ma a be taki tu fu wan taa gaan banowtu di be o de na a pisiten di a be o kon anga ‘gaan makiti anga gendee’ (Mat 24:21, 29-31). Pawlesi be taki a banowtu ya na a sitaafu di Gadu o sitaafu den sama di ‘á sabi en, anga den sama di á wani aliki a bun nyunsu’ fu Yesesi Kelestesi. Openbaring kapitel 19 e soi taki Yesesi o kon anga den hemel suudati fi en fu feti anga ‘a ogii meti anga den kownu fu goontapu anga den suudati fu den’ (2Tes 1:6-8; Opb 19:11-21). Beibel e taki ‘wan gaan kulu sama’ o pasa a gaan banowtu ya libilibi (Opb 7:9, 14).—Luku ALIMAKEDON
Gaankownu (Cesar).
Fosi a be wan nen fu wan famii a Rome. Ma bakaten na ala tiiman fu Rome den be e kai so. Wantu fu den Gaankownu di Beibel e taki fu den na Augustus, Tiberiyus, anga Klawdiyus. Nero seefi a be wan Gaankownu tu ma Beibel á kai en nen. ‘A nen Cesar’ di de aini den Kelesten Giiki buku e soi go a Gaankownu fu kondee.—Mali 12:17; Toli 25:12
Gaan pilisite.
Enke fa a Weiti fu Mosesi be e soi, da na a gaan pilisite be e taki anga Gadu gi a foluku. Neen be e luku fa den taa pilisite e du den wooko. Neen wawan be sa go aini a Moo Santa peesi fu a tabernakel efuso a tempel. A wan leisi wan yali namo a be sa go ape na a dei di den be e begi paadon fu den sondu fu a foluku. Beibel e kai Yesesi Kelestesi wan ‘gaan pilisite’ tu.—Lef 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14
Geebi.
Te den bigin a wowtu ya anga pikin letter aini Beibel, da a wan geebi fu wan sama den e taki. Ma te den bigin en anga gaan letter da na a dede di ala libisama e dede den e taki. A Hebrew wowtu fu Geebi na ‘Seyool’, a Giiki wowtu na ‘Hades’. Te Beibel e taki fu a Geebi pe ala sama e go, da ai soi go na a sabi di wan sama nai sabi nawan sani moo te a dede. Efii wani sabi moo fu a wowtu geebi dai sa luku a maiki a Yohanisi 5:28, 29.—Gen 47:30; Pel 9:10; Mat 27:61; Toli 2:31
Gehena.
Gehena na a Giiki wowtu fu a lagi peesi fu Hinom,di be de na a zuidse fu Yelusalem a fositen (Yel 7:31). Beibel be taki ape be o fuu anga dedesikin aini a ten di e kon (Yel 7:32; 19:6). Sama á fende nawan sani di e soi taki den be e boon meti efuso libisama libilibi na a peesi ya. Neen meke u sa biibi taki te Beibel e taki fu Gehena, a nai soi go a wan peesi pe libisama o boon aini faya fu teego. Te Yesesi anga den bakaman fi en be e taki fu Gehena, den be e soi go na a sitaafu di Gadu o sitaafu sama aini a ten di e kon, efuso ‘a du fu tu dede’. Dati wani taki wan sani di o poli fu teego, a naw de moo.—Opb 20:14; Mat 5:22; 10:28
Giikitongo anga Giikisama.
Den sama fu Giikikondee be e taki Giikitongo. Winsi wan sama be e tan a wan taa kondee, ma den gaansama fi en a be fu Giikikondee, toku en a be wan Giikisama ete. Aini den Kelesten Giikibuku fu Beibel, a wowtu Giikisama e soi go a iniiwan sama di a ná be wan Dyu, efuso sama di be teke den gwenti fu den sama fu Giikikondee.—Yowe 3:6; Yoh 12:20
Gwasi.
A wan takuu sowtu siki di e kisi sama a den sikin. Te Beibel e taki fu gwasi da a ná a gwasi di e kisi sama a den sikin wawan ai taki, ma ai soi go na a bakterie di be e gi sama a siki ya tu. A bakterie ya e de a osu anga koosi. Den e kai wan sama di abi gwasi wan gwasiman.—Lef 14:54, 55; Luk 5:12.
H
Herodes.
A be a nen fu a sama di den Romesama be e poti fu tii den Dyu aini a ten de. A fosi sama di den be poti a wooko, a be Herodes a Gaanwan. A man ya be abi balinen bika neen be meke a tempel baka. Boiti dati, neen be meke sama kii den somen beibi di a be wani kii Yesesi (Mat 2:16; Luk 1:5). Herodes Akelayus anga Herodes Antipas, a be manpikin fu a fosi Herodes. Baka di den dda dede, a den be e tii son pisi fu a pisi pe a be e tii fosi (Mat 2:22). Antipas a be a tiiman fu wan fu den pisi pe en dda be e tii fosi. Sama be e kai en ‘kownu’. Neen be e tii aini den dii yali di Yesesi be e du a wooko fi en a goontapu ya. A tii te enke a pisiten fu den sani di sikiifi Toli fu den apostel kapitel 12 (Mali 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Toli 4:27; 13:1). Bakadati Gadu meke wan engel kii a galanpikin fu Herodes di den be e kai Herodes Agripa a Fosiwan. Aa tii langa seefi fosi a dede (Toli 12:1-6, 18-23). A boi fi en, Herodes Agripa du fu Tu bigin tii neen peesi. A tii te enke den Dyu bigin opo denseefi, bika den á be wani Rome tii den moo.—Toli 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32
Hisop.
A wan bon anga fini taka anga uwii. Den be e koboloiki en fu tyatya buulu efuso wataa te den be e kiin denseefi efuso wan sani. A gei enke a bon ya a be a bon di den e kai marjolein (Origanum maru; Origanum syriacum). Leti enke fa a sikiifi a Yohanisi 19:29, da a gei na a marjolein uwii den be fasi a wan taka efuso durra. Durra a wan sowtu alisi tiki den e kai (Sorghum vulgare). A tiki fu a uwii ya be langa sai fu tyai a siponsu anga a suwa win neen go a Yesesi mofu.—Heb 9:19
Hululibi.
A Giikiwowtu fu hululibi a porneia. Te Beibel e taki fu hululibi da ai soi go na ala sani di Gadu e buuse te a abi fu du anga seks. Sani enke te toowpaa e waka gi denseefi, te wan sama e seli en sikin fu moni, te tu sama di á toow e siibi anga denseefi, te man anga man, efuso te uman anga uman e siibi anga denseefi, efuso te sama e go a meti. A Beibel buku Openbaring e kai ‘a Gaan Babilon’ wan hulu-uman, bika ai mosoo anga politiki fu fende moo makiti anga gudu (Opb 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Toli 15:29; Gal 5:19).
K
Kelesten.
Na a nen ya Gadu gi den bakaman fu Yesesi Kelestesi.—Toli 11:26; 26:28
Kelestesi.
A Yesesi na a Kelestesi. A Giiki wowtu fu Kelestesi a ‘Khristos’. Aini Hebwrewtongo a wani taki ‘Mesiyas,’ efuso ‘Salufuwan.’—Mat 1:16; Yoh 1:41
Kiin.
Son leisi te Beibel e taki fu kiin da a ná te wan sama sikin kiin namo ai taki. Ma ai soi go na a kiin di wan sama mu kiin a yeye fasi tu. A Weiti fu Mosesi e taki fu a kiin di wan sama be mu kiin enseefi fu sani di be sa tyobo en. Dati wani taki sowan sama á mu abi nawan fowtu, aa mu e libi wan wakalibi, a mu tan faawe fu iniiwan sani di sa tyobo en fusutan efuso en sikin.—Lef 10:10; Ps 51:7; Mat 8:2; 1Kor 6:11
Kuudei.
A wan mofu di Gadu seefi meke anga wan sama taki aw du wan sani. Son leisi a wan sama e meke wan kuudei anga wan taa sama taki aw du wan sani, efuso taki a naw du wan sani. Son yuu a wan sama e meke wan kuudei anga enseefi taki a naw du wan sani. Ma son yuu a tu sama e paamisi denseefi taki den o du wan sani. Boiti den kuudei di Gadu meke anga libisama, Beibel e taki fu kuudei di libisama seefi be meke, kuudei di lo be meke anga denseefi, kuudei di kondee be meke anga denseefi, anga kuudei di wan kulu sama be meke anga taa kulu sama. Wantu fu den moo pelensipali kuudei aini Beibel na a kuudei di Gadu be meke anga Abalaham, di a be meke anga David, di a be meke anga a foluku Islayeli (a kuudei fu a Weiti), anga di a be meke anga a Islayeli fu Gadu (a nyun kuudei).—Gen 9:11; 15:18; 21:27; Ek 24:7; 2Kol 21:7; Luk 22:29; Toli 3:25; 2Kor 3:6; Heb 8:6
Kuutuman sutuu.
Gaanse leisi a sutuu ya be e de a doose, taampu be meke fu subi go neen tapu. Na a sama di be e kuutu wan toli be e sidon neen tapu, da a be e taki anga den sama fu taigi den fa a kuutu wan toli. Den wowtu ‘kuutuman sutuu fu Gadu’ anga ‘kuutuman sutuu fu Kelestesi’ e soi go na a sete fu Yehofa te aw kuutu libisama.—Rom 14:10; 2Kor 5:10; Yoh 19:13.
L
Lepta.
Aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel disi a be a moo lagi kopoo moni fu den Dyu aini a ten de.—Mali 12:42; Luk 21:2
Letidu.
Te Beibel e taki fu letidu, ai soi go na a fasi fa Gadu e si bun anga ogii.—Gen 15:6; Deit 6:25; Sef 2:3; Mat 6:33
Lowte.
Pikin siton efuso pikin pisi udu di sama be e iti fu luku san den mu du, efuso fu paati sani. Den be e poti den aini wan duku efuso wan bataa, da den be e sekeseke en. A lowte di be kai efuso di a sama be teke, anga dati den be e wooko. Gaanse leisi den be e begi fosi den iti lowte.—Mat 27:35; Toli 1:26.
M
Makonkon.
A sowtu makonkon di Beibel e taki ya e waka aini kulu. A Weiti fu Mosesi be e soi taki den be sa nyan a sowtu makonkon ya. Te wan gaan kulu fu den makonkon ya be e pasa a wan peesi, den be e nyan ala san de a den pasi.—Ek 10:14; Mat 3:4
Mana.
Na a sani ya den Islayelisama be nyan 40 yali aini a Sabana. A Yehofa be gi den a nyanyan ya. A wan foondoo fasi a mana ya be e kai komoto a tapu. Fuuku mamanten da a mana be e kai enke dow. A be e kai ala dei boiti a Sabadei. A fosi leisi di den Isayelisama si en den taki: San na a sani ya? Aini Hebrewtongo den be taki, ‘manhuʼ? (Ek 16:13-15, 35) Yesesi be e koboloiki a wowtu mana a wan ageisifasi tu.—Yoh 6:49, 50
Manpikin fu David.
A so sama be lobi kai Yesesi fu soi taki neen na a bakapikin fu David di be o tii enke kownu leti enke fa Gadu be paamisi David.—Mat 12:23; 21:9
Masanga-fesa.
Den be e kai a fesa ya, a fesa fu tyai sani kon a wan tu. A fesa ya be e holi 15 te go miti 21 fu a mun Etanim. Etanim a wan fu den mun fu a Hebrew kalender. Den Islayelisama be e fii a fesa ya na a kaba fu a yali te den be puu nyanyan a goon. Den be e piisii, den be e gi Yehofa daa taki a belesi den taki den goon fu den meke nyanyan. Aini masanga efuso tenti den be e tan te den be e fii a fesa ya, fu den be sa e denki a ten di den be komoto a Egepte. Den mannengee fu Islayeli be e go a Yelusalem fu fii dii fesa, disi a be wan fu den fesa di den be mu go fii.—Lef 23:34; Esra 3:4; Yoh 7:2
Mesiyas.
A wan Hebrew wowtu di wani taki salufu efuso salufuwan. Aini Giikitongo den e kai a wowtu ya ‘Kelestesi.’—Dan 9:25; Yoh 1:41
Mii-siton.
Wan lontu siton di den be e poti a wan taa siton tapu fu mii alisi efuso taa sani. Wan pisi udu efuso ayee be e de a mindii fu a siton di de a ondoo, da anga a ayee di be de a mindii ya den be e daai a siton di de a tapu fu mii a alisi. Aini Beibel ten gaanse osu be abi wan ana-mii. Anga a mii ya den be e meke bolon fu nyan ala dei, neen meke a Weiti fu Mosesi be e soi taki sama á be mu teke wan ana-mii enke panti te den be leni sama wan sani. I be abi moo gaanwan fu den mii ya tu, ma a meti den be e poti fu daai den wan ya.—Deit 24:6; Mali 9:42
Mina.
Aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel, wan mina a be 100 drachma. A be e wegi 340 gran.—Luk 19:13
Mirre.
Wan sumeeswiti taa di den be e puu a wantu bon fu a Commiphora paansu. Den be e poti mirre aini a oli di den be e salufu sama. Den be e poti mirre enke sumeeswiti sani gi koosi efuso bedi. Den be e poti en aini oli di den be e hali sikin, anga fatu di den be e lobi a sikin. Den be e poti en aini diingi di e hei sama. Den be e seeka dedesikin anga en tu.—Ek 30:23; Odo 7:17; Mali 15:23; Yoh 19:39.
N
Nardus.
Wan dii sumeeswiti oli. A oli ya be abi wan lebi kololu. Anga a nardus boomiki den be e meke a oli ya (Nardostachys jatamansi). A oli ya be dii, neen meke gaanse leisi den be e mokisa en anga taa bunkopu oli. Son sama be e meke falisi wan fu a oli ya. Malikisi anga Yohanisi e soi taki na a tuutuu nardus oli den uman be poti gi Yesesi.—Mali 14:3; Yoh 12:3
Nisan.
Fosi den Dyu go a Babylon a katibo, den be e kai a fosi mun di de na a Dyu kalender Abib (a soso den mun di be abi den fesadei fu den Dyu be e de na a kalender ya.) Ma bakaten a nen fu a mun ya kon toon Nisan. A so den be e kai du fu seibin mun fu a kalender di be abi ala den mun fu a yali aini tu. A mun ya be e bigin mindii maart te anga mindii april (Neh 2:1). Den Dyu be e holi a Paska a 14 Nisan. Na a dei de Yesesi be holi a Membeefesa fu a fosi leisi tu (Luk 22:15, 19, 20). Na aseefi dei de den be sipikii en na a ponsu.—Luk 23:44-46.
O
Opobaka.
Dati a te dedesama o kon a libi baka. A Giiki wowtu anastasis wani taki ‘opobaka’ efuso ‘opo taampu.’ Beibel e taki fu neigin sama di be kon a libi baka. A weki di Yehofa weki Yesesi a wan fu den. Gadu be gi Eliya, Elisa, Yesesi, anga Peitilisi a makiti fu weki dedesama. Beibel taki ‘den sama di be libi a wan letifasi anga den sama di á be libi a wan letifasi’ o weki baka a goontapu ya. A sani ya a wan tuutuu pelensipali sani di de fanowdu fu meke sani waka enke fa Gadu abi a pakisei (Toli 24:15) Beibel e taki fu wan opobaka a hemel tu, ai kai en a fosi opobaka. Dati na a opobaka fu den salufu baala fu Yesesi.—Fili 3:11; Opb 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.
P
Paladeisi.
Wan moin peesi di abi ala sowtu boomiki anga bon aini. A fosi peesi di den be e kai wan paladeisi na a dyali di den be e kai Eden. Di Yesesi be e taki anga wan fu den ogiiman di den be sipikii neen se, a be taigi a man taki goontapu be o toon wan paladeisi. 2 Korentesama 12:4 e taki fu wan ageisi paladeisi. Openbaring 2:7 e taki fu wan paladeisi a hemel.—Sin 4:13; Luk 23:43
Paska.
A wan fesa di den be e holi a 14 fu a mun Abib di sama kon sabi enke Nisan bakaten. Na a fesa ya den Islayelisama be e membee fa Gadu be fii den puu a Egepte. Den be e kii wan pikin sikapu efuso wan kaabita da den losi en a faya. Bakadati den be e nyan mi en anga bita guluntu anga beele sondee sowda.—Ek 12:27; Yoh 6:4; 1Kor 5:7
Pina ponsu.
A Giikiwowtu fu pina ponsu a stauros. A wani taki ponsu di taampu tollo. A sowan ponsu den be sikipii Yesesi. Omen ondoo yali fosi Kelestesi kon a goontapu, sama be e koboloiki a koloisi kaba. Ma den sama di be e du a sani ya a sama di nai biibi taki a wan Gadu namo de. Nawan sani e soi taki a Giikiwowtu fu pina ponsu wani taki koloisi. Son leisi te Yesesi be wani soi taki bakaman fi en taki sama be o pina den efuso du ogii anga den fu di den neen bakaman, da a be e koboloiki a wowtu stauros fu soi den san be o miti den (Mat 16:24; Heb 12:2).—Luku PONSU
Ponsu.
Wan pisi udu di den be e beli a doti. Te wan sama be du wan ogii da son foluku be e sipikii en a wan ponsu. Taawan be e kii a sama da den anga en na a ponsu. Den be e du a sani ya fu a be sa de enke wan wasikoi gi taa sama, den be e du en tu fu gi a sama di du a ogii sen a lanti fesi. Sama be sabi den Asiriyasama enke wan foluku di be e du ogii-ati sani anga sama te den be go a feti. Den be e kisi den sama da den fasi den a wan ponsu di be abi wan saapu ede. A ponsu ya be e boo pasa a den bee go miti den boo fu ati. A Dyu Weiti be e taki te wan sama be soso Gadu, efuso te a be dini falisi Gadu da den be mu kii en. Son yuu anga siton den be e naki en fu te enke a dede. Bakadati den be mu anga a dedesikin fu a sama a wan ponsu efuso wan bon enke wasikoi gi taa sama (Deit 21:22, 23; 2Sam 21:6, 9). Son yuu den Romesama be e tei a sama a wan ponsu, da angii be e kii en, wataa be e kii en, ná pikin pen a be e fii. A so den be e fika en aini a san fu te en boo koti. Yesesi dati a spikii den be spikii en ana anga en futu fasi a wan ponsu te enke a dede. (Luk 24:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Toli 2:23, 36)—Luku PINA PONSU
Psalm.
A wan singi fu gafa Gadu. Den be e poti den Psalm aini singi, da den sama di be e dini Gadu be e singi den singi ya. Den be e singi den singi ya te den be kon makandaa fu dini Yehofa Gadu aini a tempel a Yelusalem.—Luk 20:42; Toli 13:33; Yak 5:13.
S
Sabat.
A Hebrew wowtu ya wani taki ‘teke boo, efuso tapu fu du wan sani’. A Sabat a be du fu seibin dei fu a wiki fu den Dyu. A dei be e bigin feeda bakadina da a be e kaba sataa bakadina. Den be e kai son fesadei fu a yali Sabat tu. Tu fu den fesa ya na a fesa di den be e holi ala 7 yali, anga a wan di den be e holi ala 50 yali. Nawan sama á be mu du wooko a Sabadei, boiti den pilisite di be e wooko aini a santa peesi. Te wan Sabat yali be doo nawan sama á be mu wooko goon. Nawan sama be mu dwengi wan taawan fu pai wan paiman di a be abi neen tu. Den weiti fu a Sabadei di Gadu be gi Mosesi á be taanga fu holi. Ma a pisiten di Yesesi kon a goontapu, den keliki fesiman poti taa pikinpikin weiti aini di be e meke ai taanga gi a foluku.—Ek 20:8; Lef 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16
Saduseiman.
A wan kulu sama di be de fu a Dyu biibi. Den man ya a be guduman di be abi hei posisi, anga pilisite di be e mumui anga tyaipi sani aini a tempel. Den á be e wooko anga den weiti di den Faliseiman be meke, efuso den taa gwenti fu den. Den á be e biibi taki dedesama sa kon a libi baka. Den á be e biibi taki engel de tuutuu. Den man ya á be e holibaka gi Yesesi tu.—Mat 16:1; Toli 23:8
Salufu.
A Hebrew wowtu ya wani taki ‘ye lobi wan sani a wan sama efuso wan sani.’ Den be e lobi oli a wan sama efuso wan sani fu soi taki den poti en apaiti fu du wan pelensipali wooko. Aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel den e koboloiki a wowtu ya te Gadu salufu wan sama fu tii makandaa anga Yesesi a hemel.—Ek 28:41; 1Sam 16:13; Luk 4:18; Toli 10:38; 2Kor 1:21
Samaliya.
A so den be e kai a mama foto fu du fu tin lo kownukondee fu Islayeli. A wan sani fu 200 yali den kai a pisi ya so. A foto ya be meke a wan mongo di den be e kai Samaliya. Na a ten fu Yesesi, a so den be e kai a foto di be de a Galileya anga Yudeya mindii. Yesesi á be gwenti peleiki na a pisi ya, ma son yuu a be e taki anga den sama ape te a be e pasa. Peitilisi koboloiki du fu tu ageisi sooto fu a Kownukondee di den Samaliya sama fende a santa yeye.—1Kow 16:24; Yoh 4:7; Toli 8:14
‘Sama di teke a Dyu biibi’.
Aini Beibel ten, da te wan sama be teke a Dyu biibi, efu en a be wan mannengee, da a be mu besnei.—Mat 23:15; Toli 13:43
Samaliyasama.
Fosi a den Islayelisama di be de fu a tin lo kownukondee na a noordse den be e kai so. Ma baka di den Asiriyasama teke Samaliya abaa aini a yali 740 Fosi Kelestesi, den tyai taa kondee kon tan ape. Bakaten den sama ya seefi bigin tyai nen fu Samaliyasama tu. Na a ten fu Yesesi, a nen ya á be e soi go a wan nasi sama moo, ma a be e soi go na a biibi fu den sama fu Sigem anga Samaliya. Somen fu den sani di den be e biibi á be e kai anga a biibi fu den Dyu.—Yoh 8:48
Santa kibiitoli.
Sani di Gadu abi a pakisei fu du. Nawan sama e sabi den sani ya te enke a yuu fu Gadu doo fu meke sama di a wani kon sabi den.—Mali 4:11; Kol 1:26
Santa yeye.
Wa poi si a santa yeye. A yeye ya na a kaakiti fu Gadu di ai kobololiki fu du ala den sani di a abi a pakisei. Yehofa na a moo santa Sama di de, ai du sani a wan letifasi ala yuu. A kaakiti fi en santa bika neen ai koboloiki fu du santa sani.—Luk 1:35; Toli 1:8
Santa efuso santafasi.
A wan fu den fasi fu Yehofa. Dati wani taki ai libi wan kiin libi. Nawan fowtu denki efuso tyobo denki á de aini en (Ek 28:36; 1Sam 2:2; Yoh 17:11). Te a abi fu du anga libisama (Mali 6:20; Toli 3:21), sani (Rom 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), peesi (Mat 4:5; Toli 7:33; Heb 9:1), efuso sani di sama e du (Ek 36:4), da a Hebrew wowtu anga a Giiki wowtu fu santafasi e soi go a sani efuso sama di den kiin efuso poti apaiti gi a santa Gadu. Aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel den wowtu ‘santa’ anga ‘santafasi’ abi fu du anga a tyai di sama e tyai denseefi a wan kiin fasi.—2Kor 7:1; 1Pt 1:15, 16
Snoga.
A wowtu ya wani taki, ‘tyai kon a wan efuso wan komakandaa’. Ma gaanse peesi aini Beibel a wowtu ya e soi go na a peesi pe den Dyu be e kon makandaa fu leisi a Wowtu fu Gadu, fu leli a foluku fa den mu du sani, fu peleiki efuso begi. A ten fu Yesesi na ala foto fu Islayeli i be abi wan snoga. Den moo gaan foto be e abi moo enke wan snoga.—Luk 4:16; Toli 13:14, 15
Sowda.
Wan sani di den e poti aini bolon efuso wataa fu konsa en. A sani ya e meke a bolon soopu. Son yuu a wan pisi bolon di be konsa kaba den e mokisa anga taa bolon fu soopu en. Gaanse leisi te Beibel e taki fu sowda, ai maiki en anga sondu, efuso ogii di kibii te enke a kuku kon a tapu.—Ek 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9
Sweli.
Te wan sama paamisi Gadu taki aw du wan sani, taki aw tyai wan ofaandi gi en, du wan wooko gi, efuso te a paamisi Gadu taki a naw du son sani winsi a sani di a be o du a ná wan sani di Gadu e kuutu.—Mat 5:33.
T
Takuu yeye.
Sama á poi si takuu yeye, den poi du sani di libisama á poi du. Den e du ogii anga sama. Aini Genesis 6:2 Beibel e kai den ‘manpikin fu a tuu Gadu’. Aini Yudas 6 ai kai den ‘engel’. A ná Gadu meke takuu yeye, den yeye ya a be engel di meke denseefi toon Gadu feyanti di den miti ede kon a wan anga Saatan, neen den taanga-yesi Gadu na a ten fu Nowa.—Deit 32:17; Luk 8:30; Toli 16:16; Yak 2:19
Tempel.
A osu pe den Islayelisama be e go fu dini Gadu. Fosi na a tabernakel den be e go, ma bakaten den meke wan tempel a Yelusalem. A Salomo meke a fosi tempel. Den Babilonsama booko a tempel ya di den teke a foto abaa. Di den Dyu daai komoto a Babilon enke katiboman, neen Serubabel meke wan taa tempel. Bakaten Herodes a Gaanwan meke a tempel ya baka. Son leisi Beibel e kai a tempel a ‘osu’.—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Kol 29:1; 2Kol 2:4; Mat 24:1.
W
Wakalibi.
A te wan man efuso wan uman di toow, siibi anga wan di a neen toowpaa.—Ek 20:14; Mat 5:27; 19:9
Weiti.
Te a fosi letter fu a wowtu ya bigi, da gaanse leisi na a Weiti fu Mosesi, efuso den fosi feifi buku fu Beibel ai soi go. Ma te a sikiifi anga pikin letter, da na wan efuso wantu weiti aini a Weiti fu Mosesi, weiti fu lanti, efuso taa sowtu weiti ai soi go.—Num 15:16; Deit 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24
Wierook.
Wan sowtu taa di den be e puu a wantu bon fu a Boswellia paansu. Tei be boon a taa ya, a be e sumee switi. A taa ya a wan fu den sani di den be e poti aini a sumee switi sani di den be e boon gi Gadu na a tabernakel anga a tempel. Den be e boon en makandaa anga wantu sowtu sani enke alisi. Den be e poti a sumee switi ofaandi ya a den tu peesi pe den be e poti beele na a tafaa tapu aini a santa peesi fu a tabernakel efuso a tempel tu.—Ek 30:34-36; Lef 2:1; 24:7; Mat 2:11
Wipi.
Aini den Kelesten Giikibuku fu Beibel a wowtu ya e soi go na a fon di den be e fon wan sama fu sitaafu en. Son yuu anga wan wipi di be abi koko, efuso saapu sani den be e fon a sama.—Yoh 19:1
Wonduu.
Foondoo sani di libisama á poi fusutan fa den pasa, bika wa meke anga a makiti efuso koni fu du den. Son leisi te Beibel e taki fu ‘maiki’ efuso ‘wonduu’ da na aseefi sani ai soi go.—Mat 11:20; Toli 4:22; Heb 2:4.
Y
Yakopu.
Wan fu den manpikin fu Isaki anga Rebeka. Bakaten Gadu gi en a nen fu Islayeli. Neen a be a edeman fu den Islayelisama. Bakaten sama be kon sabi den sama ya enke Dyu. Yakopu be abi 12 manpikin. A fu den manpikin fi en den 12 lo fu Islayeli komoto. Son leisi te Beibel e taki fu Yakopu, da a den Islayelisama ai soi go.—Gen 32:28; Mat 22:32
Yehofa.
Aini a Nyun goontapu vertaling Beibel, a wan sani fu 237 leisi a nen ‘Yehofa’ sikiifi aini den Kelesten Giiki buku. Den penti di e kon o soi saide u poti a nen fu Gadu aini a Beibel:
1. Kopie fu den Hebrew buku fu Beibel di be de aini a ten fu Yesesi anga den apostel fi en be abi a Tetragrammaton aini. A Tetragrammaton na a santa nen fu Gadu. A be e sikiifi anga den fo Hebrew letter יהוה.
2. Aini a ten fu Yesesi anga den apostel fi en, sama be vertaal son pisi fu den Hebrew buku fu Beibel poti aini Giikitongo. A Tetragrammaton be de aini den buku di den be puu poti aini Giikitongo tu.
3. Aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel, a omen leisi we leisi taki Yesesi be lobi kai a nen fu Gadu. A be e meke taa sama sabi Gadu nen tu.—Yohanisi 17:6, 11, 12, 26.
4. A denseefi sani di sikiifi aini den Hebrew buku fu Beibel e go doo aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel, neen meke a be o soi wan fasi efu den be bigin puu a nen fu Gadu aini den Kelesten Giiki buku.
5. Son peesi pe den sikiifi a nen fu Gadu aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel den á sikiifi a hiihii nen. A wan pisi fi en namo den poti.—Openbaring 19:1, 3, 4, 6.
6. Son sani di ondoosukuman fende, e soi taki den fosi Kelesten be gwenti koboloiki a nen fu Gadu te den be e sikiifi biifi efuso taa sani.
7. Son koniman di e ondoosuku a Beibel seefi taki a gei enke son peesi pe a nen Yehofa sikiifi aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel, aini den Hebrew buku den kopie en teke.
8. Aini moo enke 100 tongo i sa fende a nen fu Gadu aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel.
Ala den sani ya e soi kiin taki a wan bun sani fu poti a nen Yehofa baka aini den Kelesten Giiki buku fu Beibel. Na a sani ya den sama di vertaal a Nyun goontapu vertaling Beibel du. Den e lesipeki a nen fu Gadu. Boiti dati, den á wani puu sani aini a Beibel di be de aini den fosi buku.—Openbaring 22:18, 19
Yeye.
A Hebrew wowtu fu yeye, a ruʹach. A Giiki wowtu fu yeye, a pneuʹma. A omen sani den wowtu ya wani taki. Ala den e soi go a sani di libisama á poi si anga ain, anga sani di abi kaakiti. A Hebrew anga a Giiki wowtu ya e soi go a (1) winta, (2) a libi di de aini ala sani di e libi, (3) a kaakiti di de aini libisama ati di e meke den e taki efuso du son sani, (4) sani di Gadu, engel efuso takuu yeye e meke sama e taki, (5) Gadu, engel efuso takuu yeye (6) a kaakiti fu Gadu, efuso a santa yeye.—Ek 35:21; Ps 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.