Edikan̄ Abasi Eke Ọyọhọ Isua Ikie 20
“Mme owo ẹnyịme ekikere oro nte ke Abasi idụhe ẹnyụn̄ ẹnam ndutịm san̄asan̄a ẹnọ uwem mmọ, edide ke eti m̀mê ke idiọk, ye unana edikere mban̄a Abasi.” —One Hundred Years of Debate Over God—The Sources of Modern Atheism.
OKPOSỤKEDI eyede ndise ke akpa, ke akpatre ẹda eto oro ọniọn̄de ke idaha nte ọsọ n̄kpọ. Edidu esie emehe owo; uniọn̄ esie idịghe aba n̄kpọ ndyọ.
Oro edi nte unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ etiede. Okposụkedi enye ekedemerede ekese eneni ke ọyọhọ isua ikie 19, edikan̄ edidu Abasi idịghe n̄kpọ n̄kpaidem m̀mê n̄kpọ oro etịmerede owo mfịn. Ini ediyọ anam unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ odu ọtọkiet ke emem ye edinịm Abasi ke akpanikọ.
Emi iwọrọke ite ke ediwak owo ẹkan̄ Abasi in̄wan̄în̄wan̄; ke edide isio ye oro, ibọrọ ndụn̄ọde ẹtode idụt 11 ke ofụri America, Europe, ye Asia ẹwụt nte, ke ẹbaharede ukem ukem, mme owo ẹwakde esisịt ẹkan mbahade 2 eke ikie ẹdọhọ nte idide mbon oro mînịmke edidu Abasi ke akpanikọ. Edi, edu unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ atara asuana—idem ke otu ediwak owo oro ẹnịmde ke akpanikọ ẹte ke Abasi odu. Didie ke emi ekeme ndidi ntre?
Ndikan̄ Odudu Ukara Abasi
The Encyclopedia Americana ọdọhọ ete: “Ndusụk ini unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ n̄kukụre esida aban̄a ataata edisịn m̀mê edifụmi Abasi.” Ke ntak emi, The New Shorter Oxford English Dictionary ọnọ “owo oro mînịmke edidu Abasi ke akpanikọ” udiana ukabade oro etienede mi: “Owo oro akan̄de Abasi ke ido uwem; owo eke mîfiọkke Abasi.”—Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.
Ih, unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ ekeme ndisịne edikan̄ edide edidu Abasi m̀mê odudu ukara esie mîdịghe mbiba. Bible etịn̄ aban̄a edu unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ emi ke Titus 1:16 ete: “Mmọ ẹdọhọ ke imọfiọk Abasi, edi ẹkan̄ enye ke mme edinam mmọ.”—The New English Bible; men Psalm 14:1 domo.
Ẹkeme ndidụn̄ọde utọ edisịn odudu ukara Abasi oro mfiak edem n̄kosịm akpa owo iba oro. Eve ama ọfiọk edidu Abasi; edi, enye okoyom ‘nditie nte Abasi, ọfiọkde eti ye idiọk.’ Se oro ọkọwọrọde ekedi nte ke enye ekeme ‘ndidi etubom nnọ idemesie’ onyụn̄ onịm ibet uduuwem esiemmọ. Ekem Adam ama adiana ye Eve ke ndikan̄ odudu ukara Abasi emi.—Genesis 3:5, 6.
Nte edu emi odu ntatara ntatara mfịn? Ih. N̄kari n̄kari unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ omowụt idem ke ediyom oro ẹyomde edida ke idem. “Mme owo mfịn iyomke aba ndidu ke idak ukpeme Abasi,” ntre ke n̄wed oro One Hundred Years of Debate Over God—The Sources of Modern Atheism ọdọhọ. “Mmọ . . . ẹmek ndidu ke ifụre.” Ẹsịn mme ibet ido uwem Bible nte se mînyeneke ufọn, se mîdịghe ata idem n̄kpọ. Ekikere ediwak owo edi ukem nte eke Pharaoh Egypt emi ke nsọn̄ibuot ọkọdọhọde ete: “Jehovah edi anie, eke n̄kopde uyo esie . . . ? Mfiọkke Jehovah.” Enye ama esịn odudu ukara Jehovah.—Exodus 5:2, 3a.
Edikan̄ Oro Christendom Akan̄de Abasi
Edikan̄ odudu ukara Abasi oro edide ata n̄kpọ n̄kpaidem edi eke mme ọkwọrọ ederi Christendom, ẹmi ẹdade mme item owo ẹkpụhọ ye edisana akpanikọ Bible. (Men Matthew 15:9 domo.) Adianade do, mmọ ẹnọ mme ekọn̄ uduọkiyịp eke ọyọhọ isua ikie 20 emi ibetedem, ntem ẹsịnde ewụhọ Bible ndiwụt ata ima.—John 13:35.
Mme ọkwọrọ ederi n̄ko ẹkan̄ Abasi ebe ke ndikpa edem n̄wụt mme edumbet ido uwem esie—nte ẹwụtde, ke uwụtn̄kpọ, ẹbe ke ikpe oro ẹkotde mme oku oro ẹsabarede nditọwọn̄ ke idan̄ ndien ndien. Idaha oro odude ke Christendom ebiet enyeoro okodude ke Israel ye Judah eset. “Iyịp onyụn̄ ọyọhọ ke isọn̄ emi; ndek onyụn̄ ọyọhọ ke obio,” ntre ke ẹkesian prọfet Ezekiel, “koro mmọ ẹdọhọde ẹte, Jehovah ọmọkpọn̄ isọn̄ emi, Jehovah inyụn̄ ikwe.” (Ezekiel 9:9; men Isaiah 29:15 domo.) Ikpaha owo idem ndien ediwak owo ẹkpọn̄de mme ufọkabasi Christendom ofụri ofụri! Edi nte ana mmọ ẹkpọn̄ edinịm ke akpanikọ nte ke Abasi odu?
Nti Ntak Ẹdu Kaban̄a Unana Edinịm Edidu Abasi ke Akpanikọ?
Edide mmọ ẹkụt mbubịk oro odude ke ido ukpono m̀mê ikwe, ediwak mbon oro mînịmke edidu Abasi ke akpanikọ ikam ikemeke ndinam edinịm Abasi ke akpanikọ odu ke n̄kemuyo ye ndutụhọ oro odude ke ererimbot. Simone de Beauvoir ama etịn̄ inikiet ete: “Ekedi mmemmem n̄kpọ ọnọ mi ndikere mban̄a ererimbot oro mînyeneke andibot akan ndikere mban̄a andibot oro ẹfịkde ye kpukpru ntuaha ẹdude ke ererimbot.”
Nte mme ukwan̄ikpe oro ẹdude ke ererimbot—esịnede mbon oro mbubịk mbubịk mbon ido ukpono ẹsịnde nsọk ẹnọ—ẹwụt nte ke Abasi idụhe? Kere: Edieke ẹkamade ikwa ndidịghe, ndinọ unan, m̀mê idem ndiwot owo oro mîduehe, nte emi owụt nte ke ikwa oro ikenyeneke andidiọn̄? Utu ke oro nte enye iwụtke ite ke ẹkeda ikwa oro ẹnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄? Kpasụk ntre, ekese mfụhọ oro owo okopde ẹnọ uyarade nte ke mme owo ke ẹda mme ukeme oro Abasi ọnọde mmọ ọkọrọ ye isọn̄ ke idemesie ẹnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄.
Ndusụk owo, nte ededi, ẹkere ke iwụtke ifiọk ndinịm Abasi ke akpanikọ, sia nnyịn mîkemeke ndikụt enye. Edi nso kaban̄a ofụm, uyom, ye utebe? Nnyịn ikemeke ndikụt ekededi ke otu mme n̄kpọ ẹmi, edi nnyịn imọfiọk ite ke mmọ ẹdu. Obufre, utọn̄, ye ibuo nnyịn ẹsian nnyịn ntre. Ke akpanikọ, nnyịn imonịm se owo mîkemeke ndikụt ke akpanikọ edieke nnyịn inyenede uyarade.
Ke ama eketie ekere uyarade oro ẹkụtde ke enyịn—esịnede electron, proton, atọm, amino acid, ye awak n̄kukọhọ mfre—ama edemede ataifiọk n̄kpọ obot, Irving William Knobloch, ndidọhọ ete: “Ami nnịm Abasi ke akpanikọ koro amaedi ami edidu Esie nte Abasi edi n̄kukụre edinam an̄wan̄a oro owụtde ifiọk kaban̄a mme n̄kpọ nte mmọ ẹdude.” (Men Psalm 104:24 domo.) Ukem ntre, ekpep n̄kpọ mban̄a n̄kpọ obot, Marlin Books Kreider, ọdọhọ ete: “Nte ukeuke owo, n̄ko ye nte owo oro ayakde uwem esie esịn ke ndụn̄ọde ye ukpepn̄kpọ ifiọk ntaifiọk, nnyeneke eyịghe ndomokiet mban̄a edidu Abasi.”
Ikụreke ke mme owo ẹmi kpọt. Nte Henry Margenau, akwa ekpep ukpepn̄kpọ obot, ọdọhọde, “edieke afo esede mme ọwọrọetop ntaifiọk, afo okụt ata esisịt ibat mbon oro mînịmke edidu Abasi ke akpanikọ ke otu mmọ.” Inaha n̄kọri ke ifiọk ntaifiọk m̀mê edikpu oro ido ukpono okpude edi ntak ndinam nnyịn ikpọn̄ edinịm Andibot ke akpanikọ. Ẹyak nnyịn idụn̄ọde ntak.
Ukpụhọde Odude ke Ata Ido Ukpono
Ke 1803, Thomas Jefferson, adaibuot ukara United States, ama ewet ete: “Ami, ke akpanikọ, ntọhọ ye mme idiọk edinam eke Ido Ukpono Christ; edi idịghe ye mme ata edumbet Jesus ke idemesie.” Ih, ukpụhọde odu ke ufọt Christendom ye Ido Ukpono Christ. Ediwak ukpepn̄kpọ Christendom ẹkọn̄ọ ke item owo. Ke edide isio ye oro, ata Ido Ukpono Christ ọkọn̄ mme ukpepn̄kpọ esie ofụri ofụri ke Bible. Ntem, Paul ekewet ọnọ ẹsọk mbon Colossae eke akpa isua ikie ete ke mmọ ẹkpenyene ndinyene ‘nnennen ifiọk,’ “eti ibuot,” ye “ikike ke n̄kpọ Spirit.”—Colossae 1:9, 10.
Oro edi se nnyịn ikpodoride enyịn mme ata Christian ndinam, koro Jesus ọkọnọ mme anditiene enye ewụhọ ete: “Ẹkanam kpukpru mme idụt ẹdi mbet Mi, ẹnịm mmọ baptism . . . , ẹnyụn̄ ẹkpep mmọ ẹnam kpukpru n̄kpọ eke n̄ketemede mbufo.”—Matthew 28:19, 20.
Mfịn, Mme Ntiense Jehovah ke ẹnam ewụhọ emi ke idụt 231 ke ofụri ererimbot. Mmọ ẹmekabade Bible ẹsịn ke usem 12 ẹnyụn̄ ẹmịn̄ se iwakde ikan idem 74,000,000. Akande oro, ebede ke ndutịm ukpepn̄kpọ Bible, mmọ kemi ke ẹn̄wam se ibede owo 4,500,000 ‘ndinam kpukpru n̄kpọ oro Jesus eketemede.’
Ndutịm unọ ukpep emi ke enyene ata akamba utịp. Enye ada ata un̄wana edi, koro enye ikọn̄ọke ke ekikere owo, edi ọkọn̄ọ ke ọniọn̄ Abasi. (Mme N̄ke 4:18) N̄ko-n̄ko, enye ke an̄wam mme owo ẹtode kpukpru idụt ye orụk ndinam n̄kpọ oro “Eyo Ifiọk” eke owo mîkemeke ndinam tutu amama—ndisịne “obufa owo” oro an̄wamde mmọ ndikọri ata ima nnọ kiet eken.—Colossae 3:9, 10.
Ido ukpono akpanikọ ke akan ke ọyọhọ isua ikie 20 nnyịn emi. Enye ikan̄ke Abasi—edide edidu esie m̀mê odudu ukara esie. Nnyịn imọnọ fi ikot ndidụn̄ọde n̄kpọ emi nse ke idemfo ebe ke ndisobo Mme Ntiense Jehovah ke kiet ke otu Ufọkmbono Obio Ubọn̄ mmọ.
[Ekebe ke page 6]
NDISỌN̄Ọ NTỌN̄Ọ UNANA EDINỊM EDIDU ABASI KE AKPANIKỌ
Ke ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie 18, ẹma ẹnọ ekpep ukpepn̄kpọ akwaifiọk owo oro, Denis Diderot, uyo ndikabade eboho n̄wed ofụri-orụk-ifiọk kiet ke Ikọmbakara nsịn ke usem French. Nte ededi, enye ama anam akan nte eteutom esie ekekerede. Diderot ama ada n̄kpọ nte isua edịp ye duop nditịm Encyclopédie esie, kpa n̄wed ekedide eboho 28 oro okotụkde edu eyo oro.
Okposụkedi Encyclopédie oro ọkọdọn̄ọde ekese nti ntọt, enye okowụk ntịn̄enyịn ke ifiọk owo. Nte ekemde ye otu n̄wed oro ẹkotde Great Ages of Man, enye “ọkọkwọrọ isio isio ukpepn̄kpọ [mme ekpep akwaifiọk owo] nte ke owo ekeme ndinam n̄kọri ke idaha esie ke uwem edieke enye adade ukeme ukere n̄kpọ okpụhọ ye mbuọtidem nte edumbet oro adade enye usụn̄.” Editịn̄ mban̄a Abasi ama osop ofụri ofụri. N̄wed oro, The Modern Heritage, ọdọhọ ete, “Ebede ke ibuot nneme oro mmọ ẹmekde, mme andiwet ẹma ẹnam an̄wan̄a nte ke ido ukpono ikedịghe kiet ke otu mme n̄kpọ oro owo okpoyomde ndifiọk.” Idịghe n̄kpọ n̄kpaidem, ufọkabasi ama odomo ndifịk Encyclopédie oro nnịm. Akwa ekpep mbet eketịn̄ aban̄a enye nte se ibiatde ukaraidem, ido uwem, ye ido ukpono.
Kpa ye mme asua esie, n̄kpọ nte owo 4,000—ibat oro akpade owo idem, ke ẹkerede ẹban̄a akwa ekọmurua esie—ẹma ẹsịn eben̄e ẹyom Encyclopédie Diderot. Akakam oyom ini mbemiso ekikere unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ emi ọkọri osịm edikan̄ Abasi.