Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Ido Ukpono Christ Ye Ukara

HOUR ifan̄ mbemiso n̄kpa esie, Jesus ama ọdọhọ mme mbet esie ete: “Mbufo [idịghe] mbon ererimbot, edi Ami [n̄kemek] mbufo nsio ke ererimbot, ke ntak oro ererimbot asua mbufo.” (John 15:19) Nte emi, nte ededi, ọwọrọ ete ke mme Christian ẹditie usua usua ye mme andikara ererimbot emi?

Idịghe eke Ererimbot edi Idịghe Mme Asua

Apostle Paul ama asian mme Christian oro ẹkedụn̄de ke Rome ete: “Kpukpru owo ẹsụk idem ẹnọ mme enyene-odudu ẹmi ẹkarade.” (Rome 13:1) Ukem ntre, apostle Peter ama ewet ete: “Ẹsụk idem ẹnọ kpukpru idaha eke ẹnịmde ke otu owo kaban̄a Ọbọn̄; ẹnọ edidem nte andikara kpukpru owo; ye mbọn̄ eken, nte mmọ ẹmi enye osiode ọdọn̄, ete ẹnọ mme anam-idiọk usiene, ẹnyụn̄ ẹnọ mme anam nti n̄kpọ itoro.” (1 Peter 2:13, 14) Ndisụk idem nnọ Ukara ye mme andida ke ibuot esie oro ẹmekde ekedi edumbet oro mme akpa Christian ẹkenyịmede in̄wan̄în̄wan̄. Mmọ ẹma ẹdomo ndidi nditọisọn̄ oro ẹnịmde ibet ẹnyụn̄ ẹdude ke emem ye kpukpru owo.—Rome 12:18.

Ke idak ibuotikọ oro “Ufọkabasi ye Ukara,” The Encyclopedia of Religion ọdọhọ ete: “Ke akpa isua ikie ita EN ufọkabasi Christian akada ata san̄asan̄a ọkpọn̄ mme ukara n̄kaowo eke Rome . . . Kpa ye oro, mme adausụn̄ Christian . . . ẹma ẹkpep ẹte ẹsụk ibuot ẹnọ ibet Rome ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ ẹda ye andikara, ke udomo oro mbuọtidem Christian ayakde.”

Ukpono, Idịghe Utuakibuot

Mme Christian ikasuaha andikara Rome. Mmọ ẹma ẹwụt ukpono ẹnọ ukara esie ẹnyụn̄ ẹnọ enye ukpono oro okodotde ye idaha esie. Ke ini ukara Nero Andikara, apostle Peter ama ewet ọnọ mme Christian ẹmi ẹkedụn̄de ke nsio nsio ikpehe Obio Ukara Rome ete: “Ẹkpono kpukpru owo. . . . Ẹkpono edidem.” (1 Peter 2:17) Owo ikadaha ikọ oro “edidem” itịn̄ ikọ ke n̄kaowo oro ẹkesemde usem Greek iban̄a ndidem n̄kann̄kụk ikpọn̄ edi n̄ko andikara Rome. Apostle Paul ama eteme mme Christian oro ẹkedụn̄de ke ibuot Obio Ukara Rome ete: “Ẹnọ kpukpru owo se idide udeme mmọ: . . . ẹkpono mmọ ẹmi ẹdotde ukpono.” (Rome 13:7) Andikara Rome ke akpanikọ ama enen̄ede oyom ukpono. Nte ini akakade, enye ama akam oyom utuakibuot. Nte ededi, mme akpa Christian ẹma ẹnịm adan̄a mi.

Ke ini enye akadade ke ikpe ke iso andikara Rome ke ọyọhọ isua ikie iba E.N., ẹtịn̄ nte Polycarp ọkọdọhọde ete: “Ami ndi Christian. . . . Ẹkpep nnyịn ndinọ kpukpru ukpono . . . oro mme andikara ye ukara ẹmi Abasi onịmde ẹdotde.” Nte ededi, Polycarp ama emek ndikpa utu ke ndituak ibuot nnọ andikara. Andida nnọ eke ọyọhọ isua ikie iba oro Theophilus eke Antioch ekewet ete: “Ami nyekam n̄kpono andikara, ke akpanikọ ndituakke ibuot nnọ enye, edi nyebọn̄ akam mban̄a enye. Edi Abasi, kpa oduuwem ye ata Abasi ke ami ntuak ibuot nnọ.”

Mme nnennen akam oro ẹbọn̄de ẹban̄a andikara ikenyeneke ebuana ke baba usụn̄ kiet ye utuakibuot nnọ andikara m̀mê ufreidụt. Apostle Paul ama anam uduak mmọ an̄wan̄a ete: “Ke akpa itie ndien, mmeteme nte ẹnam n̄kpe-ubọk, ẹnyụn̄ ẹbọn̄ akam, ẹnyụn̄ ẹben̄e eben̄e, ẹnyụn̄ ẹnọ ekọm, ẹban̄a kpukpru owo; ẹban̄a ndidem ye kpukpru mmọ ẹmi ẹdude ke ikpọ itie; man nnyịn idu uwem ifụre ye emem, ke kpukpru uten̄e ye eti ido.”—1 Timothy 2:1, 2.

‘Ẹdi Isio Isio Ẹkpọn̄ N̄kaowo’

Ukpono ukpono eduuwem eke mme akpa Christian emi ikanamke mmọ ẹnyene itie ufan ke ererimbot oro mmọ ẹkedụn̄de. Ewetmbụk owo France oro A. Hamman obụk ete ke mme akpa Christian “ẹkedụn̄ isio isio ẹkpọn̄ n̄kaowo.” Mmọ ẹkenen̄ede ẹdụn̄ isio isio ẹkpọn̄ n̄kaowo iba, eke mme Jew ye eke mbon Rome, ẹsobode ekese asari ye edidi se ẹnyenede idiọk ekikere ẹban̄a ẹto edem mbiba.

Ke uwụtn̄kpọ, ke ini mme adausụn̄ Jew ẹkedoride enye ikọ ke nsu, apostle Paul ke ikọ n̄kan̄-idem esie ke iso andikara Rome ama ọdọhọ ete: “Nduehe mbet mme Jew, nduehe temple, nnyụn̄ nduehe Caesar. Mmotomo ubọk Caesar.” (Utom 25:8, 12) Ke ọfiọkde ete ke mme Jew ke ẹkeduak ndiwot imọ, Paul ama osion̄o ikpe ebịne Nero, ke ntre owụtde ukpono ọnọ odudu andikara Rome. Ke oro ebede, ke akpa ikpe esie ke Rome, etie nte ẹma ẹsana Paul ẹyak. Edi ke ukperedem ẹma ẹfiak ẹsịn enye ke ufọk-n̄kpọkọbi, ndien nte mbụk ọdọhọde Nero ama ọnọ ewụhọ ete ẹwot enye.

Kaban̄a ọkpọsọn̄ idaha eke mme akpa Christian ke n̄kaowo mbon Rome, ekpepn̄kpọ mban̄a itie ebuana owo ye ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro Ernst Troeltsch ekewet ete: “Ẹma ẹsion̄o kpukpru ọfis ye mme mbubehe oro ẹkenyenede ebuana ekededi ye utuakibuot nnọ edisọi n̄kpọ, m̀mê ye utuakibuot nnọ Andikara, m̀mê mbon oro ẹkenyenede n̄kpọ ekededi ndinam ye uduọkiyịp m̀mê ye ufen n̄kpa, m̀mê mbon oro ẹdidade mme Christian idisịn ke ebuana ye oburobụt ido mme okpono ndem ẹfep.” Ndi idaha emi ama anam emem emem ye ukpono ukpono itie ebuana edem mbiba okûdu ke ufọt mme Christian ye Ukara?

Ndinọ Caesar “N̄kpọ eke Ẹnyenede” Enye

Jesus ama ọnọ ndausụn̄ oro edikarade eduuwem Christian kaban̄a Ukara Rome m̀mê, ke nditịm ntịn̄, ukara ekededi, ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Ẹnọ Caesar . . . n̄kpọ eke ẹnyenede Caesar; ẹnyụn̄ ẹnọ Abasi n̄kpọ eke ẹnyenede Abasi.” (Matthew 22:21) Item emi Jesus ọkọnọde mme anditiene enye mi ama okpụhọde akamba akamba ye edu edinam ufreidụt eke ediwak mme Jew ẹmi ẹkesuade ndidu ke idak ukara mbon Rome ẹnyụn̄ ẹfan̄ade nte ke edikpe mme tax nnọ ukara esenidụt ikemke ye ibet.

Ke ukperedem, Paul ama asian mme Christian ẹmi ẹkedụn̄de ke Rome ete: “Ntem ke ana nte mbufo ẹsụk idem, idịghe ke ntak iyatesịt oro ikpọn̄, edi man esịt okûbiom mbufo n̄ko. Ke ntak emi ke mbufo ẹnyụn̄ ẹnọ utomo; koro mme andikara [“mme enyene-odudu” eke ukara] ẹdide mme asan̄autom Abasi, ẹmi ẹsede ẹban̄a mbubehe Esie kpukpru ini. Ẹnọ kpukpru owo se idide udeme mmọ: ẹda utomo ẹnọ mmọ ẹmi ẹkpebọde utomo; ẹda utịp ẹnọ mmọ ẹmi ẹkpebọde utịp.” (Rome 13:5-7) Ke adan̄aemi mme Christian mîkedịghe mbon ererimbot, mmọ ẹma ẹnyene mbiomo ndidi mme anam akpanikọ, nditọisọn̄ oro ẹkpede tax, ẹkpede utịp ke mme utom oro Ukara anamde.—John 17:16.

Edi nte mme ikọ Jesus ẹketre ye edikpe mme tax? Sia Jesus mîkasiakke nnennen se idide mme n̄kpọ Caesar ye se idide mme n̄kpọ Abasi, odu mme n̄kpọ oro owo mîtịmke isiak emi anade ẹbiere n̄kpọ ẹtiene mme idaha oro ẹbuanade m̀mê etiene ifiọk oro nnyịn inyenede iban̄a ofụri Bible. Ke mme ikọ efen, ndibiere mme n̄kpọ oro Christian ekemede ndinọ Caesar ekeme ndusụk ini ndibuana ubieresịt Christian, oro mme edumbet Bible ẹnọde ndausụn̄.

Eti Edida Ukem Ukem ke Se Ẹyomde ke Ufọt Mme Odudu Oro Ẹmiade Mbuba

Etie nte ediwak owo ẹsifre ẹte ke ama eketịn̄ ete ke ẹkpenyene ndinọ Caesar mme n̄kpọ eke ẹnyenede enye, Jesus ama adian ete: “Ẹnyụn̄ ẹnọ Abasi n̄kpọ eke ẹnyenede Abasi.” Apostle Peter ama owụt se idide ebeiso n̄kpọ inọ mme Christian. Ke ndondo oro okụrede ndinọ item ete ẹsụk idem ẹnọ “edidem,” m̀mê andikara, ye “mbọn̄” esie, Peter ama ewet ete: “Ẹdu uwem nte mmọ ẹmi ẹnyenede unen ke idem mmọ, edi ẹkûsan̄a ke unen oro ẹfụk udu, edi ẹsan̄a nte ifịn Abasi. Ẹkpono kpukpru owo. Ẹma nditọ-ete. Ẹten̄e Abasi. Ẹkpono edidem.” (1 Peter 2:16, 17) Apostle oro ama owụt ete ke mme Christian ẹdi ifịn Abasi, idịghe eke andikara edide owo. Ke adan̄aemi mmọ ẹnyenede ndiwụt ukpono oro odotde ye mbak nnọ mme andida ke ibuot Ukara, ana mmọ ẹnam ntre ke mbak Abasi, emi mme ibet esie ẹdide akakan.

Ediwak isua ke mbemiso Peter ama ọsọn̄ọ owụt nte ibet Abasi okponde akan eke owo. Sanhedrin mme Jew ekedi otu mme anam ndutịm ukara emi mbon Rome ẹkenọde odudu ukara obio ye ido ukpono. Ke ini enye okowụkde mme anditiene Jesus ete ẹtre ndikpep n̄kpọ ke enyịn̄ Christ, Peter ye mme apostle eken ẹma ẹbọrọ ukpono ukpono edi ye iwụk ẹte: “Nnyịn inyene ndikop uyo Abasi n̄kan uyo owo.” (Utom 5:29) Nte an̄wan̄ade, mme akpa Christian ẹkenyene ndiwụt ntịn̄enyịn ke ndida ukem ukem kaban̄a edikop uyo nnọ Abasi ye nnennen edisụk ibuot nnọ ukara owo. Tertullian eketịn̄ enye ke usụn̄ emi ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie ita E.N.: “Edieke kpukpru n̄kpọ ẹnyenede Caesar, nso idisụhọ inọ Abasi?”

Ndibiat Idaha ye Ukara

Nte ini ekebede, idaha oro mme Christian eke akpa isua ikie ẹkedade ke ebuana ye Ukara ama emem sụn̄sụn̄. Nsọn̄ibuot oro Jesus ye mme apostle ẹkebemde iso ẹtịn̄ ẹban̄a ama ọkọri ke ọyọhọ isua ikie iba ye ikie ita E.N. (Matthew 13:37, 38; Utom 20:29, 30; 2 Thessalonica 2:3-12; 2 Peter 2:1-3) Ido Ukpono Christ mbon nsọn̄ibuot ama abiat idaha esie ye ukara Rome, onyịme mme usọrọ ukpono ndem esie ye ukpepn̄kpọ akwaifiọk, onyụn̄ onyịme ndinam utom obio ye utom ekọn̄ n̄ko.

Prọfesọ Troeltsch ekewet ete: “Ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie ita akaiso idaha ama ototịm ọsọn̄, koro mme Christian ẹma ẹtotịm ẹwak ke ikpọ idaha ke N̄kaowo ye ke mme ubọkọkọ oro ẹkewọrọde etop ẹkan, ke ekọn̄ ye ke idaha isụn̄utom ukara. Ke ediwak ikpehe ke mme uwetn̄kpọ Christian [oro mîdịghe eke Bible] ekese uyat uyat mfan̄a ẹdu ndikpan edibuana ke mme n̄kpọ ẹmi; ke n̄kan̄ eken, nnyịn n̄ko imokụt mme ukeme ẹsịnde ndibiat idaha—mme mfan̄a oro ẹtịmde ndisụhọde mme ubieresịt oro ẹtịmerede . . . Ọtọn̄ọde ke ini Constantine mme mfịna ẹmi ẹma ẹtre; ntuaha ke ufọt mme Christian ye mme okpono ndem ama etre, ndien ẹma ẹberede kpukpru ọfis ke Ukara ẹnịm.”

Ke ekperede utịt utịt ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N., akan̄ mbuọtidem orụk Ido Ukpono Christ oro ẹsiakde mmọn̄ mi ama akabade edi ido ukpono Ukara eke Obio Ukara Rome.

Ke ofụri mbụk esie, Christendom—emi mme Ufọkabasi Catholic, Orthodox, ye Protestant ẹdade ke ibuot esie—akaiso ndibiat idaha esie ye Ukara, esịnde idem ntotụn̄ọ ntotụn̄ọ ke mbre ukara esie onyụn̄ ọnọde enye ibetedem ke mme ekọn̄ esie. Ediwak mbon ufọkabasi oro ẹnyenede esịt akpanikọ ẹmi ẹkopde n̄kpaidem ẹban̄a emi nte eyịghe mîdụhe ẹyekop inemesịt ndifiọk nte ke odu mme Christian mfịn oro ẹsọn̄ọde ẹmụm idaha oro mme Christian eke akpa isua ikie ẹkedade ke ebuana mmọ ye Ukara ẹkama. Ibuotikọ iba ẹmi ẹtienede ẹyeneme n̄kpọ emi ọyọhọ ọyọhọ.

[Ndise ke page 5]

Caesar Nero, emi Peter ekewetde aban̄a ete: “Ẹkpono edidem”

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Musei Capitolini, Roma

[Ndise ke page 6]

Polycarp ama emek ndikpa utu ke ndituak ibuot nnọ andikara

[Ndise ke page 7]

Mme akpa Christian ẹkedi emem emem, mme anam-akpanikọ, nditọisọn̄ ẹmi ẹkpede mme tax