Nso ke n̄kpanam edieke owo ofiomode mi?

Edifiomo owo idịghe n̄kpọ mbre. Ndụn̄ọde kiet oro ẹkenamde ke Britain owụt ke otu uyen 100 oro mbụk n̄kpọntịbe esitọtde nte ẹwotde idem, ke etie nte 40 ẹsidi ke ntak mfiomo.

Nso ke ndifiomo owo ọwọrọ?

Ndifiomo owo idịghe sụk ndinụk, ndituak, m̀mê ndimia owo. Enye ekeme ndisịne n̄ko se itienede mi.

• Ndisụn̄i owo. N̄kaiferi isua 20 emi ekerede Celine ọdọhọ ete: “Ndusụk n̄kaiferi ẹsitịn̄ ikọ oro enen̄erede abiak owo. Ndifreke ndiọi enyịn̄ oro mmọ ẹkekotde mi m̀mê se mmọ ẹketịn̄de ye ami. Mmọ ẹma ẹnam n̄kere ke n̄wọrọke n̄kpọ, ke owo inyụn̄ imaha mi.”

• Ndisọn owo. N̄kaiferi isua 18 emi ekerede Haley ọdọhọ ete: “Nditọ ufọkn̄wed nnyịn ẹma ẹtọn̄ọ ndisọn mi. Mmọ ikesiyakke ntie ye mmọ ke okpokoro udia ndia udia. Ke ofuri isua kiet, mma nsitua eyet nnyụn̄ ntie ikpọn̄ ndia udia.”

• Ndida fon m̀mê Intanet mfiomo owo: Daniel emi edide isua 14 ọdọhọ ete: “Afo emekeme ndida Intanet mbiat owo enyịn̄ m̀mê ndikam n̄wot owo. Se ntịn̄de ekeme nditie nte idịghe akpanikọ, edi ekeme nditịbe!” Ẹkeme ndida fon mfiomo owo n̄ko ke ndinọ oburobụt ndise m̀mê oburobụt etop ẹsọk owo.

Ntak emi ẹsifiomode mme owo?

Kop ndusụk ntak mi.

• Ẹma ẹfiomo mmọ n̄ko. Akparawa emi ekerede Antonio ọdọhọ ete: “Mme ubọkn̄ka mi ẹma ẹsifiomo mi etieti tutu ami ntọn̄ọ ndisifiomo mbon en̄wen man ubọkn̄ka mi ẹma mi. Nte ini akakade, mma ndikụt ke se n̄kanamde oro ikọfọnke!”

• Mmọ ẹkpebe ndiọi uwụtn̄kpọ. Jay McGraw ọdọhọ ke n̄wed esie oro ẹkotde, Life Strategies for Dealing With Bullies, ete: ‘Nditọwọn̄ ẹsiwak ndifiomo mbon en̄wen koro mmọ ẹsikụt mme ete ye eka mmọ, ikpọ nditọeka mmọ, ye mbonubon eken ẹnamde ntre.’

• Mmọ ẹsinam nte ke imọfọn ikan mbon en̄wen—edi mmọ iwọrọke n̄kpọ. Barbara Coloroso ọdọhọ ke n̄wed esie oro ẹkotde, The Bully, the Bullied, and the Bystander, ete: “Nditọwọn̄ emi ẹsifiomode owo ẹsifiomo ndiwụt ke imọfọn ikan mmọ, edi mmọ ẹsinam emi mbak mme owo ẹdifiọk ke mmimọ iwọrọke n̄kpọ.”

Mmanie ke ẹsinen̄ede ẹma ndifiomo?

• 

  Mbon emi ẹsimade ndidian̄ade ntie ikpọn̄. Ẹsiwak ndifiomo mme uyen emi mîsimaha ndidian idem ye mbon en̄wen.

• Mme uyen emi mbon mfiomo ẹkerede ke ẹsinam n̄kpọ isio isio. Ẹsifiomo ndusụk uyen ke ntak nte mmọ ẹtiede, ebiet emi mmọ ẹtode, ido ukpono oro mmọ ẹkade, m̀mê ke ntak emi mmọ ẹbiomode ndo—n̄kpọ ekededi oro ẹkemede ndida nsak owo man ayat esịt.

• Mme uyen emi mînyeneke uko. Mbon mfiomo ẹsifiọk mme uyen oro ẹkerede ke mmimọ iwọrọke n̄kpọ. Mme utọ uyen oro ke ẹsiwak ndifiomo, koro mmọ isikemeke ndinyan̄a idem.

Nso ke akpanam edieke ẹfiomode fi?

• 

  Mụm idem kama. N̄kaiferi oro ekerede Kylie ọdọhọ ete: “Mbon mfiomo ẹsifiomo mme owo man ẹnam mmọ ẹyat esịt. Edieke mûyatke esịt, mmọ ẹyesion̄o idem ẹkpọn̄ fi.” Bible ọdọhọ ete: “Owo ọniọn̄ omụm idem akama tutu esịm akpatre.”—Mme N̄ke 29:11.

• Kûsio usiene. Ndisio usiene edikam ababiat n̄kpọ utu ke ndinam n̄kpọ ọfọn. Bible ọdọhọ ete: “Ẹkûda idiọk ẹsio owo usiene idiọk.”—Rome 12:17; Mme N̄ke 24:19.

• Kûsịn idemfo ke afanikọn̄. Edieke ekemede, kûsan̄a ukpere mbon oro ẹkemede ndifiomo fi nyụn̄ fep mme idaha oro ẹkemede ndinam ẹfiomo fi.—Mme N̄ke 22:3.

• Domo ndibọrọ nnyụn̄ nnam n̄kpọ ke usụn̄ oro mmọ mîkodorike enyịn. Bible ọdọhọ ete: “Sụn̄sụn̄ ibọrọ osụk ifụtesịt.”—Mme N̄ke 15:1.

• Nam mmọ ẹsak imam. Ke uwụtn̄kpọ, edieke owo mfiomo ọdọhọde fi ete, “Se nte ọdiọkde idem.” Emekeme ndituak inua imam nnyụn̄ ndọhọ ete, “Unana udia anam oro!”

• San̄a daha. N̄kaiferi isua 19 emi ekerede Nora ọdọhọ ete: “Ndidop uyo owụt ke ọmọdiọn̄ọ idem onyụn̄ okop odudu akan owo oro ofiomode fi. Emi owụt n̄ko ke amafara ke idem—kpa edu emi mbon mfiomo mînyeneke.”

• Nam n̄kpọ uko uko. N̄kaiferi oro ekerede Rita ọdọhọ ete: “Mbon mfiomo ẹsifiọk ini oro mûnyeneke uko m̀mê ini oro idem enyekde fi, ndien mmọ ẹkeme ndida ini oro nnam ndịk enen̄ede anam fi.”

• Tịn̄ nọ owo. Ndụn̄ọde kiet oro ẹkenamde ọdọhọ ke se ikande mbahade iba ke otu mbon oro ẹsifiomode ke Intanet isisianke owo ndomokiet, eyedi ke ntak o-bụt (akpan akpan ye nditọ iren) m̀mê mbak mbon mfiomo ẹdidọdiọn̄ ẹfiomo mmọ. Edi ti ke mbon mfiomo ẹyeka iso ẹfiomo fi edieke mûtịn̄ke unọ owo. Nditịn̄ se mmọ ẹnamde nnọ owo ekeme ndinam mmọ ẹtre.