Ο Γρίφος των Βράχων—Ζωγραφικά Έργα Βουσμάνων

Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στη Νότιο Αφρική

ΓΙΑ ένα άτομο που αγαπά την τέχνη, είναι συνήθως πολύ ενδιαφέρουσα και απολαυστική επίσκεψις σε μια ‘γκαλλερύ’ τέχνης. Αλλ’ ακόμη και σε μεγάλες πόλεις, οι ‘γκαλλερύ’ τέχνης είναι λίγες και αραιές. Η Νότια Αφρική, ωστόσο, μπορεί να υπερηφανεύεται για τις κυριολεκτικά εκατοντάδες ‘γκαλλερύ’ αρχαίας τέχνης, που είλκυσαν το ενδιαφέρον και έφεραν απόλαυσι σε αμέτρητους καλλιτέχνες, αρχαιολόγους και περιηγητάς.

Μιλάμε για τα ζωγραφικά έργα των Βουσμάνων στους βράχους. Όταν οι επισκέπτες αντικρίζουν γοητευμένοι την επιφάνεια κάποιου βράχου γεμάτη απ’ αυτές τις ζωγραφιές ανθρώπων και ζώων, αναρωτιούνται: Αυτός ο καλλιτέχνης διασκέδαζε απλώς σχεδιάζοντας, ή μήπως προσπαθούσε να μεταδώση κάποιο μήνυμα; Και, δίπλα σ’ ένα κελαρυστό ποτάμι εκατοντάδες μίλια από τη θάλασσα, γιατί και πώς ο καλλιτέχνης έφτιαξε ένα σχεδόν τέλειο σχέδιο δελφινιού;

Αναζήτησις των Απαντήσεων

Αναζητώντας απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα, και «υποκινούμενοι από το αναπόφευκτον της εξαφανίσεως αυτής της ζωγραφικής,» ομάδες αρχαιολόγων και καλλιτεχνών, όπως η αποστολή Φρομπένιους με καλλιτέχνες από τη Γερμανία και ο Χάραλντ Πάγκερ από την Αυστρία, εργάσθηκαν όσο μπορούσαν ταχύτερα, για να αντιγράψουν και να καταγράψουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μέρος αυτής της ζωγραφικής. Ο Γάλλος αρχαιολόγος Αμπέ Ανρί Μπρέιγ ήταν μεταξύ των παγκοσμίως φημισμένων ερευνητών οι οποίοι, αφού μελέτησαν την πρωτόγονη τέχνη της Ευρώπης, ιδιαίτερα της Ισπανίας και της Γαλλίας, έστρεψαν την προσοχή τους στο έργο των Βουσμάνων καλλιτεχνών της Αφρικής. Οι μελετητές διεπίστωσαν ότι ο Αφρικανικός τομέας ήταν τόσο γεμάτος από αναπάντητα ερωτήματα όσο και κάθε άλλη περιοχή που είχαν μελετήσει προηγουμένως. Η ανεύρεσις απαντήσεων στα πολλά προβλήματα τούς απορρόφησε τόσο πολύ, ώστε μερικοί από τους ερευνητές δεν ξαναγύρισαν στις πατρίδες τους. Η αποκρυπτογράφησις του αινίγματος των βράχων έγινε το κύριο ενδιαφέρον τους και η ασχολία της ζωής τους.

Εξ άλλου, η αναζήτησις απαντήσεων σ’ αυτές τις ερωτήσεις, έστειλε πολλές φορές κάποιον ερασιτέχνη αρχαιολόγο στην κοντινή βιβλιοθήκη. Εδώ μπορούμε να εξετάσωμε τις θεωρίες και τις ανακαλύψεις των ειδικών χωρίς να χρειασθή να σκαρφαλώσουμε στα βουνά, να συρθούμε μέσα σε σπηλιές ή να ταξιδέψωμε σε θαμνώδεις ή αμμώδεις περιοχές για να ερευνήσωμε τα αρχαία έργα τέχνης.

Η Επιθυμία του Ανθρώπου για Έκφρασι

Η τέχνη των βράχων περιγράφεται ως το μέσον εκφράσεως της λεγομένης «Λιθικής Εποχής,»—ο φορέας μέσω του οποίου μετεδίδοντο σκέψεις, ιδέες, ακόμη και θρησκευτικές δοξασίες, λόγω υποτιθεμένης ελλείψεως του γραπτού λόγου. Σχεδόν κάθε χώρα έχει τις αρχαιολογικές της τοποθεσίες που πιστοποιούν την εσωτερική επιθυμία του ανθρώπου από αρχαιοτάτων χρόνων να εκφράζεται με καλλιτεχνικό τρόπο, ή να κάνη κάποιου είδους υπόμνημα για τη ζωή του και τις καθημερινές του δραστηριότητες. Αυτά τα αρχαία υπομνήματα ποικίλλουν από τις πολύπλοκες επιγραφές που εμφαίνονται στους Αιγυπτιακούς τάφους ως την πιο πρωτόγονη ζωγραφική βράχων που βρίσκεται στα σπήλαια σε πολλά μέρη της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αφρικής.

Η μεγαλύτερη συγκέντρωσις αρχαίας ζωγραφικής σε βράχους στον κόσμο, βρίσκεται «την Αφρική, νότια του Ποταμού Ζαμπέζι. Και ενώ η ζωγραφική των βράχων στην Ευρώπη βρίσκεται κρυμμένη βαθιά μέσα στα σπήλαια και απαιτείται τεχνητός φωτισμός, τα ζωγραφικά έργα των βράχων της νότιας Αφρικής μπορούν να βρεθούν σε ηλιόλουστες απόκρημνες σπηλιές και σχεδόν σε κάθε είδους επιφάνεια βράχων που έχει κάποια μικρή προστατευτική προεξοχή. Στην Αφρική υπάρχουν πάνω από 2.000 γνωστές τοποθεσίες, εκτός απ’ αυτές της Ροδεσίας, Μποτσουάνας, Σουαζιλάνδης και Νοτιο-Δυτικής Αφρικής. Μια περιοχή, το Φαράγγι Ντεντέμα στα Όρη Ντράκενσπεργκ της Νοτίου Αφρικής, έχει 16 τοποθεσίες που περιλαμβάνουν 3.000 ζωγραφικά έργα. Υπάρχουν ενδείξεις ότι αυτό το βραχώδες καταφύγιο, κρυμμένο στο φαράγγι, ήταν η κατοικία Βουσμάνων επί μακρό χρονικό διάστημα. Αυτό έδωσε στους καλλιτέχνες άφθονο χρόνο να ικανοποιήσουν την αγάπη τους για εσωτερική διακόσμησι, και μάλιστα μερικές τοιχογραφίες καλύπτουν πολύ μεγάλες περιοχές και περιέχουν πλήθος παραστάσεων ανθρώπων και ζώων.

Ποιοι Ήσαν οι Καλλιτέχνες;

Μολονότι η ακριβής ταυτότης των καλλιτεχνών παραμένει θέμα αντιλογίας, τα έργα τέχνης είναι γενικώς γνωστά ως ζωγραφικά έργα των Βουσμάνων. Οι αυτόχθονες Βουσμάνοι ήσαν κάποτε οι μόνοι ανθρώπινοι κάτοικοι της Νοτίου Αφρικής και προηγήθηκαν, προφανώς κατά πολλούς αιώνες, των Νεγροειδών που μετανάστευσαν αργότερα στη Νότιο Αφρική. Οι Βουσμάνοι ήσαν μικρόσωμοι, με κιτρινωπό δέρμα. Λόγω της ομοιότητος του είδους του κρανίου τους, συνδέθηκαν με τα κρανία των Πυγμαίων που βρίσκονται από την Αίγυπτο ως το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδος. Το πιο αξιοσημείωτο φυσικό χαρακτηριστικό των Βουσμάνων, ήταν οι εξαιρετικά παχείς γλουτοί και στους άνδρες και στις γυναίκες.

Μια αρχαία Αραβική περιγραφή που χρονολογείται από το 1150 μ.Χ. περίπου, περιγράφει αυτούς τους πρωτογόνους κατοίκους της Νοτίου Αφρικής και λέγει ότι η «ομιλία τους μοιάζει με συριγμό.» Αυτό μπορεί να έχη σχέσι με το χαρακτηριστικό ήχο της γλώσσας, που πολλές σύγχρονες φυλές μαύρων διακρατούν σαν κληρονομιά λόγω της αναμίξεως των πρώτων Νεγροειδών μεταναστών με τους μικροσκοπικούς Βουσμάνους.

Σε αντίθεσι με την ασυνήθιστη αυτή ομιλία, οι Βουσμάνοι αποδεικνύουν με τα ζωγραφικά τους έργα στους βράχους ότι είχαν οξείες ικανότητες παρατηρήσεως, αίσθησι του χιούμορ και πιο πολιτισμένη ζωή από ό,τι πίστευαν οι ερευνητές. Ωστόσο, αυτοί οι μικρόσωμοι άνθρωποι ζούσαν απλή ζωή. Εκτός από το κυνήγι που έκαναν με τα τόξα και τα βέλη τους, το διαιτολόγιο τους περιελάμβανε σπόρους, μούρα, ρίζες, έντομα και ερπετά. Επειδή ήταν νομάδες, ζούσαν σε σπηλιές και καταφύγια κάτω από απόκρημνους βράχους. Εκεί ακριβώς, στις πρωτόγονες κατοικίες τους έφτιαχναν τα λεπτά έργα ζωγραφικής τους που είναι ένα υπόμνημα του τρόπου ζωής τους. Ο Βρεταννός ερευνητής Τζ. Γ. Στο, ήταν ο πρώτος που κατενόησε ότι αυτά τα έργα τέχνης ήσαν μια σειρά σελίδων από το βιβλίο της ιστορίας της Νοτίου Αφρικής.

Τι Λέγουν οι Παραστάσεις

Αντίθετα από την τέχνη των βράχων στην Ευρώπη που περιστρέφεται γύρω από θέματα κυνηγιού, οι Αφρικανοί καλλιτέχνες έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για τον άνθρωπο που απεικόνιζαν τις δραστηριότητες της καθημερινής του ζωής—μερικές τραγικές και άλλες χιουμοριστικές. Οι. Βουσμάνοι ασχολούντο με το κυνήγι, το ψάρεμα και τον χορό και έπαιζαν πρωτόγονα μουσικά όργανα. Διεξήγαν θρησκευτικές τελετουργίες και μεθούσαν. Μολονότι η παρατήρησις, εκ μέρους των καλλιτεχνών, της ζωής των ζώων και των εντόμων ήταν εξέχουσα, διέπρεπαν επάνω ωστόσο στην απεικόνισι της ανθρώπινης δραστηριότητος. Οι παραστάσεις κυνηγιού είναι πολυάριθμες, μια και η αναζήτησις τροφής κατελάμβανε τον περισσότερο χρόνο εργασίας των ανδρών της οικογενείας κάθε μέρα. Οι γυναίκες συνήθως παριστάνονται να μεταφέρουν τα ραβδιά για το σκάψιμο με τα οποία αναζητούσαν τροφή. Κάπου-κάπου όμως έπαιρναν μέρος και στο χορό.

Μερικές φορές ο καλλιτέχνης παρουσιάζει το θέμα του με κάπως εύθυμο τρόπο, όπως σε μια σκηνή που παριστάνει τον υπερήφανο κυνηγό να δίνη το σήμα της νίκης καθώς ανοίγει τα χέρια του και παρουσιάζει στη χονδρή σύζυγο του την αμοιβή της ημέρας—τρία νεκρά ελάφια. Μια άλλη παράστασις απεικονίζει έναν επιτυχημένο κυνηγό να κόβη το μαλακό υπογάστριο μιας νεκρής αντιλόπης. Τα δάχτυλα των ποδιών του είναι ανασηκωμένα από ανυπομονησία και μεγάλες σταγόνες σάλιου πέφτουν από το πεινασμένο στόμα του.

Μερικές φορές, το «κύριο θέμα» των βράχων αποτελούσαν οι τραγωδίες. Μια σκηνή από το Ματόπος Ροδεσίας δείχνει το άδοξο τέλος ενός κυνηγιού λιονταριών, με το ένα χέρι του νικημένου κυνηγού να βρίσκεται μπρος από μια τρομερή λέαινα. Μια άλλη παράστασι απεικονίζει τη διάπραξι ενός φόνου. Ο δολοφόνος έχει σπάσει το κεφάλι του θύματος με πέτρες, ενώ, ένας δεύτερος αντίπαλος εξακοντίζει τόξα επάνω του. Αναρωτιόμαστε, Ο καλλιτέχνης ήταν ένας από τους επιτιθεμένους ή ήταν απλώς ένας ‘ρεπόρτερ των βράχων’ που ανέφερε τα γεγονότα της ημέρας; Και παραμένει επίσης το ερώτημα: Πόσα χρόνια έχουν περάσει από τότε που ζωγραφίσθηκαν αυτές οι σκηνές;

Δυσκολίες στην Ακριβή Χρονολόγησι

Μεταξύ των προβλημάτων που εμποδίζουν την ακριβή χρονολόγησι είναι το γεγονός ότι καμμιά από τις τοιχογραφίες δεν έχει αποθέματα που να χρονολογούνται. Εκτός αυτού, μερικές παραστάσεις έχουν σκεπασθή από άλλες και εκεί όπου οι αρχικές παραστάσεις μπορούν να αναγνωρισθούν, κυμαίνονται στο διάστημα χρόνου χιλιάδων ετών. Η αρχαιότερη χρονολογία που εξακρίβωσε ο Δρ Ε. Ντένινγκερ για μια τοιχογραφία στην περιοχή είναι 200 χρόνια προ ή μετά το 1150 μ.Χ. ή περίπου 350 χρόνια πριν από τον περίπλου του Ακρωτηρίου του Πορτογάλου θαλασσοπόρου Βάσκο ντε Γκάμα. Μεταγενέστερες τοιχογραφίες που παριστάνουν πλοία, άλογα και άμαξες μπορούν να χρονολογηθούν ιστορικά με την άφιξι των λευκών αποίκων, τον 17ον και 18ον αιώνα.

Εκείνο, όμως, τον καιρό, σύμφωνα με μερικές απόψεις, ο ρυθμός και η τεχνική είχαν εκφυλισθή. Σχετικά με την τεχνική της σμικρύνσεως και της προοπτικής, ο Νοτιοαφρικανός ζωγράφος Βάλτερ Μπατίς λέγει στο βιβλίο του Οι Καλλιτέχνες των Βράχων τα εξής: «Ο Ουτσέλλο της Ιταλίας, στη διάρκεια, της Αναγεννήσεως απλώς επανεύρε και επανέφερε αυτά που εκείνοι [οι Βουσμάνοι] κατείχαν προ πολλού.» Ο Μπατίς υποστηρίζει ότι η τεχνική ανάπτυξις των αρχαίων Βουσμάνων ζωγράφων προηγήθηκε κατά πολλά χρόνια από την παγερή τεχνοτροπία των Αιγυπτιακών δυναστειών. «Οι χαράκτες και οι ζωγράφοι των βράχων ηργάζοντο στην Αφρική προτού κτισθούν οι Πυραμίδες,» λέγει ο Μπατίς.

Υπήρχε Κάποιος Αρχαίος Κρίκος;

Το αν υπήρχε κάποιος αρχαίος κρίκος ανάμεσα στην πρωτόγονη τέχνη της Αιγύπτου, την τέχνη των βράχων της Ευρώπης και τη ζωγραφική των βράχων της νοτίου Αφρικής, παραμένει ακόμη μυστήριο. Αλλά μερικές τοιχογραφίες των Βουσμάνων φαίνεται να παρουσιάζουν ενδείξεις συνδέσεως με τη Βόρειο Αφρική ή τη Μέση Ανατολή.

Μια παράστασις που βρέθηκε στα Όρη Μακγκάμπεργκ του βορειοδυτικού Τράνσβααλ παρουσιάζει προβλήματα χρόνου και τόπου. Φαίνεται να παριστάνη μια σκηνή δικαστηρίου όπου απεικονίζονται πέντε φυσιογνωμίες Ευρωπαϊκής μορφής με μακριά άσπρα φορέματα και τιάρες και τουρμπάνια. Προσφέρουν δώρα σαν φόρο σε μια προσωπικότητα με ακαθόριστη μορφή και είναι σκυμμένοι σε στάσι σεβασμού. Η εμφάνισις των αξιωματούχων τους παρουσιάζει ως Πέρσες, και εφόσον η Ισλαμική θρησκεία απαγορεύει την αναπαράστασι ανθρωπίνων μορφών, η εικόνα πιθανόν παρουσιάζει μια σκηνή των προ-Ισλαμικών χρόνων. Επειδή η τοποθεσία είναι 480 χιλιόμετρα (298 μίλια) από την κοντινότερη ακτή του Ινδικού Ωκεανού, γεννάται το ερώτημα: Πότε είδαν οι ιθαγενείς Βουσμάνοι την πολύπλοκη σκηνή δικαστηρίου που περιλαμβάνει ανθρώπους διαφορετικού πολιτισμού από μια χώρα μακρινή;

Συζητώντας για μια όμοια, κοντινή παράστασι, ο Καθηγητής Ρέυμοντ Νταρτ, στον πρόλογο του βιβλίου Ντεντέμα του Χάραλντ Πάγκερ, βλέπει σε μια άλλη μορφή με τιάρα, μια ομοιότητα με τον Δία, τον μυθικό θεό του κεραυνού. Ο μύθος λέγει ότι ο Δίας, υπό μορφή λευκού ταύρου, προσκάλεσε την κόρη Ευρώπη στην ράχη του και τη μετέφερε στη νήσο Κρήτη. Παραδόξως, ένας Αφρικανικός μύθος λέγει για μια νεαρή γυναίκα, η οποία μεταφέρθηκε μακριά όταν ανέβηκε στη ράχη του ταύρου της βροχής.

Εκπληκτική επίσης είναι η σύνδεσις δρακόντων και θεών της βροχής από τους Βουσμάνους, και υπάρχει ομοιότης με την πρώιμη Βαβυλωνιακή ιδέα της θεάς-δράκοντος Τιαμάτ. Η ίδια δοξασία βρίσκεται στην Κίνα. Υπάρχει αξιοσημείωτη ομοιότης στις παραστάσεις των Αφρικανών καλλιτεχνών που παρουσιάζουν ένα δράκοντα με κέρατα, που βγάζει ατμούς από τη μύτη και πετάει, που τον συνδέουν με τον κεραυνό.

Τεχνική και Υλικά

Οποιαδήποτε χρονική περίοδο κι αν καλύπτουν οι παραστάσεις, το ζήτημα της διαφυλάξεως τους εγείρει επίσης πολλές σκέψεις. Οι καλλιτέχνες δεν ενδιαφέρθηκαν να τοποθετήσουν σε απρόσιτη θέσι τα έργα τους, είτε για ανθρώπους ή για τα στοιχεία της φύσεως. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις, τα χρώματα παραμένουν ζωηρά και τα περιγράμματα καθαρά και ευδιάκριτα.

Τα χρώματα προήρχοντο από βαφές από τη γη, το κάρβουνο (από καμμένα κόκκαλα), οξείδιο του σιδήρου, ασβέστη και κιμωλία, καθώς επίσης από κόκκινη και κίτρινη ώχρα. Αυτά ανεμιγνύοντο με λίπος, αίμα ζώων ή αυγά πουλιών και επίσης με φυτά που βγάζουν λάτεξ (λατικόν) ή ρετσίνι. Οι ζωγράφοι έφτιαχναν πινέλλα από φτερά, κόκκαλα, ραβδιά ή μαλλιά. Κούφια κόκκαλα ή μικρά κέρατα περιείχαν τα χρώματα και σε μερικές αρχαιολογικές περιοχές ανευρέθησαν παλέττες από σχιστόλιθο.

Οι Τελευταίοι Βουσμάνοι Ζωγράφοι

Στη διάρκεια του δευτέρου ημίσεος του 19ου αιώνος, ο Άγγλος ερευνητής Τζ. Γ. Στο, ανέφερε δύο Βουσμάνους ζωγράφους που είχαν κρεμασμένα από τις ζώνες του μικρά κεράτινα δοχεία για χρώματα. Ένας πολύ ηλικιωμένος Ζουλού θυμήθηκε ότι οι Βουσμάνοι ζούσαν σε ορεινές σπηλιές στη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας γύρω στο 1888, και ότι εκείνη την εποχή ζωγράφιζαν ακόμη.

Αλλά οι μικρόσωμοι Βουσμάνοι που επί πολλούς αιώνες περιπλανώντο στην Αφρική, ελεύθεροι σαν τα πουλιά και ζωγράφιζαν, δεν επέζησαν από την αλλαγή του Αφρικανικού σκηνικού με την ίδια επιτυχία όπως και τα ζωγραφικά τους έργα. Κατά τους τελευταίους αιώνες, καθώς η νότιος Αφρική αποικίζετο όλο και περισσότερο από φυλές μαύρων όπως οι Ζουλού, καθώς και από τους Ολλανδούς και Βρεταννούς αποίκους, οι Βουσμάνοι απωθούντο όλο και περισσότερο στους λόφους. Δυστυχώς, έπαιρναν μαζί τους τις αγέλες βοδιών και προβάτων των μεταναστών. Αλλά ήταν μια χαμένη μάχη διότι, καθώς ωδηγούσαν τα κοπάδια στις στενοπορείες των βουνών, παγιδεύθηκαν και εξοντώθηκαν από μαύρους και λευκούς. Σήμερα, μερικές χιλιάδες Βουσμάνων ζουν ακόμη την απλή, νομαδική ζωή τους στις έρημους της Νοτιο-Δυτικής Αφρικής και της Μποτσουάνα, αλλά ο καιρός που ζωγράφιζαν έχει περάσει.

Το Υπόμνημα των Βράχων που Κινδυνεύει να Εξαφανισθή

Ο άνεμος και η βροχή, ο καπνός από τις φωτιές των βοσκών και των κατασκηνωτών, καθώς επίσης και ο ωμός βανδαλισμός, μειώνουν γοργά τις τοιχογραφίες. Λέγεται ότι μερικοί από τους πρώτους αποίκους χρησιμοποιούσαν τα ζωγραφισμένα ζώα σαν στόχο για να εξασκούνται στα όπλα. Εκατοντάδες παραστάσεις απεκόπησαν στη διάρκεια του περασμένου αιώνα και εστάλησαν σε μουσεία της Ευρώπης. Κατά καιρούς καλοπροαίρετοι περιηγητές πέρασαν με κιμωλία ή μολύβι τα περιγράμματα ή έπλυναν τις εικόνες για να βγουν «καλύτερα» οι φωτογραφίες.

Όλ’ αυτά προκάλεσαν την ανάγκη για δράσι εκ μέρους των φιλοτέχνων και των αρχαιολόγων οι οποίοι, με την υποστήριξι αποφάσεων της Βουλής και της κυβερνήσεως, κινούνται για να διαφυλάξουν τα τελευταία ζωγραφικά έργα των Βουσμάνων. Ωστόσο, αυτά τα αριστουργήματα των πρωτογόνων αλλά ταλαντούχων καλλιτεχνών του παρελθόντος, δίνουν ακόμη ένα ενδιαφέρον και πολύτιμο υπόμνημα της ιστορίας της Αφρικής. Και, επίσης, αποτελούν μια πρόκλησι για όλους εκείνους που προσπαθούν να λύσουν το μυστηριώδες αίνιγμα των βράχων της Αφρικής.