Υδράργυρος Άφθονος ‘Υγρός Άργυρος’ της Ισπανίας

Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στην Ισπανία

ΕΧΕΤΕ ελέγξει τη θερμοκρασία τώρα τελευταία; Αν ναι, πολύ πιθανώς συμβουλευθήκατε ένα θερμόμετρο υδραργύρου. Ίσως να διερωτηθήκατε από που προήλθε ο υδράργυρος. Η πηγή θα μπορούσε να ήταν το ορυχείο της Αλμαντέν στην Ισπανία, εκεί όπου βρίσκονται τα πλουσιότερα αποθέματα υδραργύρου στον κόσμο. Το ένα τέταρτο και πλέον της παγκόσμιας παραγωγής υδραργύρου, προέρχεται απ’ αυτή τη φλέβα.

«Κουικσίλβερ» στα Αγγλικά, Κβεκσίλμπερ στα Γερμανικά, βιφ αρζάν στα Γαλλικά, αζόγκ στα Ισπανικά και υδράργυρος στα Ελληνικά—είναι όλα ονόματα του υδραργύρου αυτού του ασύλληπτου, γλιστερού, «ζωντανού» (βιφ) ή «γρήγορου» (κουίκ) υγρού μετάλλου στο χρώμα του ασημιού. Στο σύγχρονο κόσμο, ο υδράργυρος έχει περισσότερες από 3.000 χρήσεις. Πώς λαμβάνεται ο υδράργυρος;

Οι γεωλόγοι λέγουν ότι οκτώ στοιχεία σχηματίζουν το 98,5 τοις εκατό και πλέον του φλοιού της γης, και ότι τα υπόλοιπα 95 ή περισσότερα στοιχεία στα οποία περιλαμβάνεται και ο υδράργυρος, συνθέτουν το 1,5 τοις εκατό του συνόλου. Συνεπώς, δεν είναι εύκολο να βρεθή, ο υδράργυρος.

Ο Υδράργυρος στη Φυσική του Κατάστασι

Στη διάρκεια της διαμορφώσεως της γης, ο υδράργυρος ήταν ένα από τα θερμικά υγρά που γέμισαν τις σχισμές και τα ρήγματα σε ωρισμένα μέρη του φλοιού της γης. Σε μερικές περιπτώσεις, παρέμεινε σαν θύλακοι από υγρό υδράργυρο, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις ενώθηκε με θείο για να σχηματίση τον θειούχο υδράργυρο ή κιννάβαρι. Το πέτρωμα που περιέχει αυτό το ορυκτό έχει κοκκινωπό χρώμα. Μετά από πιο προσεκτική εξέτασι, ανεκαλύφθη ότι έχει μια διάστικτη εμφάνισι. Αυτά τα κόκκινα στίγματα περιέχουν τον πολύτιμο υδράργυρο, ο οποίος διαχωρίζεται από το μετάλλευμα δια της αργής μεθόδου εξορύξεως του πετρώματος· δηλαδή, σπάζουν το πέτρωμα, το ψήνουν, διυλίζουν και υγροποιούν τον παραγόμενο ατμό και, κατόπιν, μέσω φιλτραρίσματος ή ανακινήσεως, διαχωρίζουν από το συμπύκνωμα τον υγρό άργυρο ή υδράργυρο. Η Αγγλική ονομασία του υδραργύρου σήμερα είναι «μέρκιουρυ» (mercury), ένα όνομα που έδωσαν στον υδράργυρο οι αλχημιστές τον έκτο αιώνα μ.Χ.

Πότε ο άνθρωπος για πρώτη φορά ανεκάλυψε τον υδράργυρο; Μια πηγή λέγει ότι ο υδράργυρος ανεκαλύφθη σε Αιγυπτιακούς τύμβους πολύ νωρίς, το 1500 π.Χ. Μπορούμε να βρούμε σαφείς μνείες για το μέταλλο στα συγγράμματα του Θεόφραστου (ενός μαθητού του Αριστοτέλους), ο οποίος, το 300 π.Χ. περίπου, περιέγραψε πώς παρασκευαζόταν «υγρός άργυρος» από μια απλή μέθοδο κονιοποιήσεως του λίθου κιννάβαρι, μαζί με ξύδι σ’ ένα χάλκινο αγγείο. Στην πραγματικότητα, με την κονιοποίησι διεχωρίζοντο μικρές ποσότητες ελεύθερου υδραργύρου, αλλά δεν ελευθερωνόταν ο υδράργυρος που βρισκόταν σε σύνθετη μορφή.

Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ανέφερε, το 50 μ.Χ. περίπου, ότι κάθε έτος ελαμβάνοντο περίπου 5.000 κιλά (11.000 πάουντς· 5 μετρικοί τόννοι) κιννάβαρι από το Σισάπο της Ισπανίας (πιθανώς από την περιοχή που είναι γνωστή σήμερα ως Αλμαντέν) και μετεφέροντο στη Ρώμη, όπου το κιννάβαρι χρησιμοποιείτο ως κόκκινη χρωστική ουσία. Ο υδράργυρος χρησιμοποιείτο για την ανεύρεσι του «ευγενούς» μετάλλου, του χρυσού, και χρησιμοποιείτο επίσης μαζί με χρυσό σε μια μέθοδο επιχρυσώσεως.

Στις αρχές του ογδόου αιώνος μ.Χ., άρχισε η επιδρομή των Αράβων από τα Ιβηρικά όρη. Αυτή η Αραβική και Μουσουλμανική κατοχή διήρκεσε οκτώ αιώνες. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι Άραβες ενεθάρρυναν την εκμετάλλευσι των ορυχείων υδραργύρου της Αλμαντέν. Σαν αποτέλεσμα, πολλές από τις σημερινές Ισπανικές λέξεις που σχετίζονται με την εξόρυξι του υδραργύρου προέρχονται από την Αραβική γλώσσα. Παραδείγματος χάριν, ακόμη και το πλήρες όνομα της πόλεως, Αλμαντέν ντελ Αζόγκ, προέρχεται από τις Αραβικές λέξεις αλ-μάντιν (το ορυχείον) και αζ-ζα’ ουκ (ο υδράργυρος), ή Το Ορυχείον του Υδραργύρου. Η Ισπανική λέξις για τον θάλαμο συμπυκνώσεως που χρησιμοποιείται για να ληφθή ο υδράργυρος, είναι αλουντέλ, και προέρχεται από την Αραβική αλ-ουτάλ, η οποία αναφέρεται στο δοχείο που χρησιμοποιείτο για την συμπύκνωσι των ατμών του υδραργύρου σε υγρό. Οι παλαιοί κλίβανοι που χρησιμοποιούντο στην Αλμαντέν ωνομάζοντο γιαμπέκας· η λέξις αυτή πηγάζει από την Αραβική σαμπίκα ή ράβδος. Ομοίως, οι άνθρωποι που ασχολούντο με την κατασκευή των φούρνων ήσαν οι αλμπανίλες, από τη λέξι αλ-μπαννά, πλινθοκτίστης ή οικοδόμος, ή ωνομάζοντο αλαρίφες, από τη λέξι αλ-αρίφ, που σημαίνει δάσκαλος ή επιδέξιος.

Ο Ισπανός βασιλεύς Αλφόνσο VII ανέκτησε την Αλμαντέν από έτος 1151 μ.Χ., και στη διάρκεια των επομένων αιώνων το Ισπανικό στέμμα παρεχώρησε το ορυχείο για προσωπική εκμετάλλευσι. Τον 20όν αιώνα η διεύθυνσις του ορυχείου ανετέθη σ’ ένα διοικητικό συμβούλιο που έχει εκσυγχρονίσει προοδευτικά το ορυχείο, και εξακολουθεί να το κάνη αυτό μέχρι σήμερα.

Μέθοδοι Αποστάσεως ανά τους Αιώνες

Οι αρχέγονοι μέθοδοι για την προμήθεια υδραργύρου δεν ήσαν αποτελεσματικές, όπως δείχνει το γεγονός ότι τον 17ον αιώνα οι εργαζόμενοι τροφοδοτούσαν τους νέους κλίβανους Μπουσταμάντε με λιθάνθρακα ο οποίος είχε ήδη χρησιμοποιηθή στα Αραβικά γιαμπέκας, ή κλίβανους, και ωστόσο μπορούσαν να παίρνουν αξιόλογες ποσότητες υδραργύρου. Ο πρώτος κλίβανος Μπουσταμάντε εγκαταστάθηκε το 1646. Σε δύο χρόνια, κατασκευάσθηκαν εννέα κλίβανοι και, τελικά, 16 τέθηκαν σε λειτουργία. Αυτό ανέβασε την παραγωγή υδραργύρου από 2.527 κουιντάλες, ή λίτρες, το 1946 σε μια ετήσια παραγωγή 7.000 το 1776 (από 126.350 κιλά σε 350.000 κιλά περίπου).

Χρήσεις του Υδραργύρου

Καθώς οι αιώνες περνούσαν, οι χρήσεις του υδραργύρου πολλαπλασιάζοντο. Το 16ον αιώνα, ο Παρακέλσους, ένας Ελβετός αλχημιστής και φυσικός, χρησιμοποίησε υδράργυρο στη θεραπεία της συφιλίδος. Το 1558, ο Μπαρτολομέ ντε Μεντίνα βελτίωσε τη μέθοδο εξορύξεως αργύρου χρησιμοποιώντας έναν τρόπο που περιελάμβανε τη χρήσι υδραργύρου. Το βαρόμετρο του καιρού εφευρέθη το 1643 από τον Ιταλό φυσικό Τορικέλλι, ο οποίος χρησιμοποιούσε μια στήλη υδραργύρου για να μετρά την ατμοσφαιρική πίεσι. Το θερμόμετρο με το οποίο ο γιατρός ή η νοσοκόμα ελέγχει τη θερμοκρασία σας, εφευρέθη το 1720 από τον Γερμανό επιστήμονα Γκάμπριελ Φαρενάιτ, ο οποίος διαβάθμισε το σωλήνα που περιείχε τη διαστελλόμενη στήλη υδραργύρου, κάνοντας 180 διαβαθμίδες ή χωρίσματα μεταξύ των σημείων ψύξεως και βρασμού του ύδατος.

Μια άλλη λιγώτερο ειρηνική χρήσι του υδραργύρου άρχισε μετά την επινόησι του βροντώδους υδραργύρου από τον Ε. Κ. Χάουαρντ, ο οποίος χρησιμοποιείτο μέχρι τη δεκαετία του 1960 για να πυροκροτή εκρηκτικές ύλες. Ο κατάλογος χρήσεως αυξάνεται συνεχώς στον 20ό μας αιώνα για να συμπεριλάβη γεωργικά και βιομηχανικά μυκητοκτόνα, ηλεκτρικές ράβδους και μπαταρίες υδραργύρου, για να ονομάσωμε μόνο μερικά. Ο υδράργυρος σε μορφή ατμών χρησιμοποιείται στις υπεριώδεις λάμπες, και στις λάμπες υδραργύρου που φωτίζουν τις λεωφόρους. Σε μερικές περιπτώσεις, χρησιμοποιείται αντί του συνήθους ατμού, ατμός του υδραργύρου για την παραγωγή ενεργείας. Αυτό το μέταλλο με τις πολλές ικανότητες χρησιμοποιείται, επίσης, για σφραγίσματα δοντιών σαν αμάλγαμα με μίγμα αργύρου και σιδήρου. Δεν φαίνεται να είναι δηλητηριώδες όταν χρησιμοποιήται έτσι.

Υδράργυρος—Εχθρός ή Φίλος;

Αυτό το ερώτημα, είναι δικαιολογημένο, επειδή στα πρόσφατα 20 χρόνια ο άνθρωπος έχει μάθει, ότι ο υδράργυρος είναι ένας δούλος που πρέπει να ελέγχεται αυστηρά. Σε πολλές χώρες, μεταξύ των οποίων η Ιαπωνία, η Σουηδία, οι Ηνωμένες Πολιτείες και ο Καναδάς, έχουν συσσωρευθή αποδείξεις που επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι ο υδράργυρος σε ωρισμένες μορφές είναι δηλητήριο που επιδρά και στην ανθρώπινη ζωή και στη ζωική κτίσι.

Έρευνες έχουν αποκαλύψει αφύσικα ποσά συνθέσεων υδραργύρου σε ωρισμένα ψάρια και θηράματα. Αυτές οι υπερβολικές ποσότητες έχουν αποδοθή σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις που απελευθερώνουν υδράργυρο μαζί με άλλα κατάλοιπα, καθώς επίσης και σε μυκητοκτόνα που χρησιμοποιούν μεθυλικό υδράργυρο. Αυτή η σύνθεσις αν εισέλθη στην αλυσίδα των τροφών, παράγει καταστρεπτικά αποτελέσματα.

Ο μεθυλικός υδράργυρος είναι ιδιαίτερα επικίνδυνος στις εγκύους γυναίκες, επειδή έχει την τάσι να συγκεντρώνεται στο έμβρυο, προξενώντας καταστροφή του εγκεφάλου στο αγέννητο βρέφος. Στο Νέο Μεξικό, στις Η.II.Α., το 1969, μια οικογένεια δηλητηριάσθηκε αφού έφαγε κρέας χοίρου που είχε τραφή με δημητριακά επεξεργασμένα με μεθυλικό υδράργυρο. Τρία παιδιά παρέλυσαν σοβαρά, και το τέταρτο, που δηλητηριάσθηκε ενώ βρισκόταν ακόμη στη μήτρα, γεννήθηκε τυφλό και διανοητικώς καθυστερημένο. Στην περιοχή της πόλεως Μιναμάτα, στην Ιαπωνία, η δηλητηρίασις από τον υδράργυρο έλαβε επιδημικές διαστάσεις προτού οι γιατροί τελικά ανακαλύψουν τον ένοχο—τον μεθυλικό υδράργυρο δηλαδή, που έβγαινε από τον αγωγό εκροής ενός γειτονικού εργοστασίου και μόλυνε τα ψάρια τα οποία ήσαν η κύρια πηγή τροφής εκεί.

Μια Επίσκεψις στο Ορυχείο της Αλμαντέν

Η Αλμαντέν είναι μια πόλις με 11.000 περίπου κατοίκους—μια τοποθεσία από καθαρές λευκές σειρές μονόροφων και διώροφων σπιτιών. Καθώς μπαίνομε στο ορυχείο, εντυπωσιαζόμεθα από τους πολλούς άνδρες που βρίσκονται στους δρόμους, οι οποίοι περιφέρονται απλώς συζητώντας μεταξύ τους, ή πίνοντας το συνηθισμένο κοπίτα, ή ένα μικρό ποτήρι με μπράντυ ή ανιζέτ. Γιατί πρέπει αυτοί οι άνθρωποι να είναι στους δρόμους; Επειδή οι εργάτες του ορυχείου του υδραργύρου μπορούν να εργάζονται υπογείως μόνο οκτώ μέρες τον μήνα, λόγω των τοξικών επιδράσεων των ατμών του υδραργύρου, που συνοδεύονται από τη διαρκή απειλή της συμβαλλόμενης πνευμονοκονιάσεως. Οι ατμοί του υδραργύρου προξενούν την ασθένεια που καλείται υδραργυρίασις ή υδραργυρισμός, η οποία επιδρά στα κύτταρα του εγκεφάλου και προξενεί ένα συνεχές τρεμούλιασμα των άκρων. Η πνευμονοκονίασις προκαλεί σκλήρυνσι των πνευμόνων και χαρακτηρίζεται από λαχάνιασμα. Για ν’ αποφύγουν ή να ελαττώσουν αυτές τις επιδράσεις, οι εργάτες εργάζονται μια μέρα και είναι ελεύθεροι τις επόμενες δυο μέρες (ή τρεις, αν περιλαμβάνεται η Κυριακή). Μια άλλη προστασία είναι ότι, μετά από τρεις μήνες εργασία στο ορυχείο, εργάζονται ένα μήνα στην επιφάνεια, στον καθαρό αέρα.

Η πόλις και το ορυχείο είναι κτισμένα ακριβώς στην κορυφή του σχεδόν κατακόρυφου στρώματος του κιννάβαρι. Το ορυχείο έχει τρία φρέατα, που ονομάζονται «Σαν Μιγκουέλ,» «Σαν Χοακίν» και «Σαν Τεοντόρο.» Εμείς προτιμήσαμε να παρακολουθήσουμε την εργασία στο φρέαρ Σαν Χοακίν, το οποίο έχει βάθος 488 μέτρα (1.600 πόδια).

Η πιο σκληρή και επικίνδυνη εργασία είναι η γεώτρησις του βράχου που φέρει το μετάλλευμα, αλλά το πιο ενδιαφέρον για μας ήταν η εργασία που λαμβάνει χώρα πάνω από το έδαφος. Το πρώτο στάδιο είναι η άφιξις των βαγονέττων ή αυτοκινήτων του ορυχείου, φορτωμένων με πετρώματα από κιννάβαρι. Αυτά έρχονται δύο-δύο μαζί, μεταφέροντας το κάθε ένα περίπου 15 λίτρες (760 χιλιόγραμμα) πετρώματος.

Από το στόμιο του φρέατος το πέτρωμα περνά μέσα σε δύο πελώριες θραυστικές μηχανές που το μετατρέπουν σε μέγεθος άμμου. Από εκεί ο θραυσμένος λίθος περνά σ’ ένα τεπόζιτο και μεταφέρεται μέσω μεταφορέως δι’ ιμάντος για να τροφοδοτήση τους τέσσερις κλιβάνους. Αυτοί οι σύγχρονοι κλίβανοι είναι τόσο ψηλοί όσο ένα τετραώροφο κτίριο και αποτελούνται από πολλά δάπεδα ή εστίες. Οι κλίβανοι της Αλμαντέν έχουν οκτώ δάπεδα. Το θραυσμένο ορυκτό αρχίζει το ταξίδι του από το υψηλότερο δάπεδο και εξακολουθεί να κινήται από περιστρεφόμενους βραχίονες που οδηγούν το ορυκτό προς τα ανοίγματα, επιτρέποντας του να φθάση στο κατώτερο δάπεδο. Η θερμοκρασία 800 βαθμών Κελσίου (1.500 βαθμών Φαρενάιτ) είναι απαραίτητη για να ελευθερωθούν οι ατμοί του υδραργύρου. Οι ατμοί περνούν μέσα από ένα σύστημα υδατοψύκτων σωλήνων όπου υγροποιούνται, σχηματίζοντας τον υγρό υδράργυρο.

Εν τούτοις, ο περισσότερος από τον αρχικό υδράργυρο βρίσκεται παγιδευμένος στο γκρίζο κονιοποιημένο μετάλλευμα που είναι το προϊόν που βγαίνει από το ψήσιμο και την υγροποίησι. Αυτό το υγρό κονιοποιημένο μετάλλευμα αναμιγνύεται με ασβέστη σε πλάκες ανασκαλίσματος στο ύπαιθρο. Εκεί εργάτες με μάσκες ανασκαλίζουν συνεχώς το μίγμα, προκαλώντας την εκροή μιας σταγόνας υδραργύρου της ανασκαλισμένης μάζας κάθε λίγα δευτερόλεπτα. Ο ασβέστης και το σκάλισμα βοηθούν τις μικρές σταγόνες του υδραργύρου να συγχωνευθούν και συνεπώς να σχηματίσουν ένα οφιοειδές ρεύμα που εισέρχεται μέσα σ’ ένα μικρό πότσο, ή φρέαρ. Απ’ αυτό το τμήμα του εργοστασίου, ο υδράργυρος μεταφέρεται στο αλμασέν ή αποθήκες, όπου φυλάσσεται σε κάδους μέχρις ότου μετρηθή μέσα σε σιδερένιες φιάλες. Αυτές οι φιάλες έχουν χωρητικότητα 34,5 χιλιόγραμμων, ή 76 πάουντς, που είναι το καθωρισμένο βάρος για το οποίο ορίζονται οι τιμές στις αγορές του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης.

Ενόσω ο υδράργυρος βρίσκεται στην αποθήκη, παρατηρούμε μερικά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά του. Παραδείγματος χάριν, ένας από τους υπαλλήλους μπαίνει μέσα σ’ ένα κάδο από υδράργυρο. Αντί να βουλιάξη μέσα στο υγρό, παραμένει εντελώς στην κορυφή του υδραργύρου! Αυτό φαίνεται πολύ παράξενο, αλλά όταν αντιληφθούμε ότι ο υδράργυρος είναι 13,5 φορές πιο πυκνός από το νερό (περίπου 1,2 φορές του βάρους του μολύβδου), δεν εκπλησσόμεθα που συγκρατεί το βάρος ενός ανθρώπου σαν να ήταν σχεδόν ένα στερεό αντικείμενο. Επί πλέον, ο υδράργυρος είναι το μόνο μέταλλο που είναι υγρό στις συνήθεις θερμοκρασίες. Περνά από τη στερεή κατάστασι στην υγρή στους -39 βαθμούς Κελσίου (-38 βαθμούς Φαρενάιτ). Ένα άλλο περίεργο γεγονός σχετικά με τον υδράργυρο, είναι ότι είναι ένα υγρό που ο άνθρωπος μπορεί να το πιάση και να μη βραχή. Αυτό συμβαίνει λόγω της μεγάλης συνεκτικής του δυνάμεως ή υψηλής επιφανειακής τάσεώς του.

Το επόμενο μέρος που επισκεφθήκαμε ήταν το εργαστήριο αναλύσεως, όπου ο προϊστάμενος του εργαστηρίου μάς εξήγησε τον λεπτομερή έλεγχο που γίνεται καθημερινώς για να ρυθμίζεται η ποιότης του υδραργύρου, καθώς επίσης και ο πλούτος του μεταλλεύματος που έρχεται από το ορυχείο. Το εργαστήριο κάνει έναν αναλυτικό έλεγχο όλων των υλικών που χρησιμοποιούνται στη μέθοδο αποστάξεως, και μια παρόμοια ανάλυσις γίνεται σε όλα τα προκύπτοντα προϊόντα, είτε είναι στερεά, υγρά ή αέρια. Μας ελέχθη ότι ο υδράργυρος που παράγεται στην Αλμαντέν έχει αναλογία καθαρότητος 99,997 τοις εκατό, μια καθαρότητα την οποία υπερβαίνει μόνο ο φυσικός η ατόφιος υδράργυρος που βρίσκεται κατά διαστήματα στις κοιλότητες του ορυχείου.

Το ορυχείο της Αλμαντέν παράγει από 7 τοις εκατό έως 11 τοις εκατό υδράργυρο από το μετάλλευμα του κιννάβαρι, το οποίο αποδεικνύεται ότι είναι το πιο πλούσιο απόθεμα του κόσμου σε μετάλλευμα από κιννάβαρι. Άλλα πολύ παραγωγικά ορυχεία βρίσκονται στη Γιουγκοσλαβία και στην Ιταλία. Αλλά μετά από τόσους πολλούς αιώνες, η Αλμαντέν εξακολουθεί να κατέχη την πρώτη θέσι. Τα φρέατα βαθύνονται συνεχώς, και το πέτρωμα του κιννάβαρι εξακολουθεί να εμφανίζεται. Στην πραγματικότητα, υπάρχει τόσο πολύ κιννάβαρι στην περιοχή που το κράτος έχει κρατήσει το δικαίωμα εκμεταλλεύσεως όλου του μεταλλεύματος, σε περιοχή 25 χιλιομέτρων (15 μιλίων) από την Αλμαντέν.

Την επόμενη φορά που θα κοιτάξετε το θερμόμετρο, ή θα χρησιμοποιήσετε ένα σύγχρονο φλας φωτογραφικής μηχανής, ή θα κοιτάξετε στον καθρέπτη, μπορείτε ν’ αναλογισθήτε τις προσπάθειες και το ενδιαφέρον των ανθρώπων που ανέπτυξαν ανά τους αιώνες τις μεθόδους εξορύξεως και καθαρισμού, καθώς και τις πολλές χρήσεις του πολύμορφου μετάλλου υδραργύρου.

[Εικόνα στη σελίδα 21]

Άποψις των εγκαταστάσεων των θραυστικών μηχανών και των κλιβάνων στα αριστερά και των σωληνώσεων αποστάξεως στα δεξιά