Επιδράσεις της Θεωρίας της Εξέλιξης

ΣΤΙΣ αρχές του 19ου αιώνα, η θρησκεία και η επιστήμη είχαν αρκετά φιλικές σχέσεις. Μόλις δύο χρόνια προτού δημοσιευτεί το βιβλίο Η Καταγωγή των Ειδών, ο βιολόγος και καθηγητής του Χάρβαρντ Λουί Αγκασίζ έγραψε ότι ο ζωντανός κόσμος δείχνει «προσχεδιασμό, σοφία, μεγαλείο» και ότι ο κύριος σκοπός της φυσικής ιστορίας ήταν να αναλύσει «τις σκέψεις του Δημιουργού του Σύμπαντος».

Η άποψη του Αγκασίζ δεν ήταν ασυνήθιστη. Πολλοί άνθρωποι θεωρούσαν ότι η επιστήμη και η θρησκεία βρίσκονταν σε αρμονία. Οι ανακαλύψεις της επιστήμης συχνά εκλαμβάνονταν ως απόδειξη ενός Μεγαλειώδους Δημιουργού. Αλλά ένα αδιόρατο ρήγμα αναπτυσσόταν ανάμεσα στη θρησκεία και την επιστήμη.

Ριζώνει ο Σκεπτικισμός

Το έργο Αρχές της Γεωλογίας (Principles of Geology), του Τσαρλς Λάιελ, ο πρώτος τόμος του οποίου εκδόθηκε το 1830, αμφισβήτησε τη Βιβλική αφήγηση περί δημιουργίας. Ο Λάιελ ισχυρίστηκε ότι δεν ήταν δυνατόν να λάβει χώρα η δημιουργία μέσα σε έξι κατά γράμμα ημέρες. Ο φυσικός Φρεντ Χόιλ έγραψε: «Τα βιβλία του Λάιελ συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στο να πείσουν γενικά τον κόσμο ότι η Αγία Γραφή μπορούσε να είναι εσφαλμένη, τουλάχιστον από μερικές απόψεις, σκέψη που ήταν αδιανόητη ως τότε».a

Έτσι τέθηκε το θεμέλιο για το σκεπτικισμό. Στις διάνοιες πολλών, η επιστήμη και η Αγία Γραφή δεν μπορούσαν πια να εναρμονιστούν. Όταν χρειάστηκε να διαλέξουν, πολλοί προτίμησαν την επιστήμη. «Το έργο του Λάιελ είχε θέσει υπό αμφισβήτηση τα πρώτα κεφάλαια της Παλαιάς Διαθήκης», έγραψε ο Φρεντ Χόιλ, «και το βιβλίο του Δαρβίνου ήρθε να πάρει τη θέση τους».

Η Καταγωγή των Ειδών ήρθε στον κατάλληλο καιρό για όσους δεν ήθελαν να δεχτούν την Αγία Γραφή ως το Λόγο του Θεού. Είχε ήδη ανθίσει το ειδύλλιο μεταξύ ανθρώπου και επιστήμης. Οι υποσχέσεις και τα επιτεύγματα της επιστήμης είχαν ελκύσει το καταγοητευμένο κοινό. Σαν ευγενικός μνηστήρας, η επιστήμη κατέκλυσε τον άνθρωπο με πρωτότυπα δώρα—το τηλεσκόπιο, το μικροσκόπιο και την ατμομηχανή, και αργότερα τον ηλεκτρισμό, το τηλέφωνο και το αυτοκίνητο. Η τεχνολογία είχε ήδη προωθήσει τη βιομηχανική επανάσταση, η οποία παρείχε στον κοινό άνθρωπο υλικά οφέλη άνευ προηγουμένου.

Αντίθετα, η θρησκεία θεωρήθηκε εμπόδιο στην πρόοδο. Μερικοί πίστεψαν ότι αποχαύνωνε τους ανθρώπους και ότι δεν ήταν σε θέση να συμβαδίσει με τη γρήγορη ανάπτυξη της επιστήμης. Οι αθεϊστές άρχισαν να διακηρύττουν τις απόψεις τους έντονα και κατηγορηματικά. Πράγματι, όπως έγραψε ο Ρίτσαρντ Ντόκινς, «ο Δαρβίνος κατέστησε δυνατό να είναι κάποιος ένας πνευματικά ικανοποιημένος αθεϊστής». Η επιστήμη γινόταν η νέα ελπίδα της ανθρωπότητας για σωτηρία.

Στην αρχή, οι θρησκευτικοί ηγέτες αντιτάχτηκαν στη θεωρία της εξέλιξης. Αλλά με το πέρασμα των δεκαετιών, ο κλήρος γενικά υποχώρησε στη δημοφιλή άποψη, και δέχτηκε ένα μείγμα εξέλιξης και δημιουργίας. Το 1938, μια επικεφαλίδα στην εφημερίδα Νιου Γιορκ Τάιμς (New York Times) ανήγγειλε: «Έκθεση της Εκκλησίας της Αγγλίας Υποστηρίζει την Εξελικτική Αντίληψη Περί Δημιουργίας». Η έκθεση, την οποία συνέταξε μια επιτροπή υπό τον Αρχιεπίσκοπο του Γιορκ, δήλωνε: «Δεν μπορεί να διατυπωθεί καμιά αντίρρηση για τη θεωρία της εξέλιξης με βάση τις αφηγήσεις περί δημιουργίας στα πρώτα δύο κεφάλαια της Γένεσης, εφόσον είναι γενικά αποδεκτό μεταξύ των μορφωμένων Χριστιανών ότι αυτά έχουν μυθολογική προέλευση και ότι η αξία τους για εμάς είναι συμβολική μάλλον παρά ιστορική». Η επιτροπή του αρχιεπισκόπου κατέληγε: «Μπορείτε να πιστεύετε ό,τι σας αρέσει και να συνεχίζετε να είστε Χριστιανοί».

Για πολλούς, το μόνο που κατάφεραν τέτοιες απόπειρες συμβιβασμού της Αγίας Γραφής με την εξέλιξη ήταν να μειώσουν την αξιοπιστία της Αγίας Γραφής. Το αποτέλεσμα ήταν διαδεδομένος σκεπτικισμός για την Αγία Γραφή, και αυτή η κατάσταση εξακολουθεί να υπάρχει σήμερα, ακόμη και ανάμεσα σε μερικούς θρησκευτικούς ηγέτες. Χαρακτηριστικά είναι τα σχόλια ενός Επισκοπελιανού επισκόπου στον Καναδά ο οποίος ισχυρίστηκε ότι η Αγία Γραφή γράφτηκε σε προεπιστημονική περίοδο και συνεπώς αντανακλούσε προκατάληψη και άγνοια. Αυτός είπε ότι η Αγία Γραφή περιέχει «ιστορικά λάθη» και «κραυγαλέες υπερβολές» σχετικά με τη γέννηση και την ανάσταση του Ιησού.

Έτσι, πολλοί, ακόμη και μέλη του κλήρου, έσπευσαν να αμφισβητήσουν την Αγία Γραφή. Αλλά πού οδήγησε αυτός ο σκεπτικισμός; Τι εναλλακτική ελπίδα προσφέρθηκε; Με εξασθενημένη πίστη στην Αγία Γραφή, μερικοί άρχισαν να αποβλέπουν στη φιλοσοφία και στην πολιτική.

Επιδράσεις στη Φιλοσοφία και στην Πολιτική

Η Καταγωγή των Ειδών πρόσφερε μια νέα άποψη για την ανθρώπινη συμπεριφορά. Γιατί ένα έθνος καταφέρνει να κυριέψει κάποιο άλλο; Γιατί μια φυλή υπερισχύει έναντι μιας άλλης; Η Καταγωγή των Ειδών, δίνοντας έμφαση στη φυσική επιλογή και στην επιβίωση του καταλληλότερου, έδωσε εξηγήσεις που ενέπνευσαν τους κυριότερους φιλοσόφους του 19ου αιώνα.

Ο Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900) και ο Καρλ Μαρξ (1818-1883) ήταν φιλόσοφοι που άσκησαν τεράστια επίδραση στην πολιτική. Η εξέλιξη γοήτευε και τους δύο. «Το βιβλίο του Δαρβίνου είναι σημαντικό», είπε ο Μαρξ, «και αποτελεί για εμένα φυσική επιστημονική βάση για την ταξική πάλη στο διάβα της ιστορίας». Ο ιστορικός Γουίλ Ντουράν αποκάλεσε τον Νίτσε «παιδί του Δαρβίνου». Το βιβλίο Συνοπτική Ιστορία της Φιλοσοφίας (Philosophy—An Outline-History) συγκεφαλαίωσε μια από τις πεποιθήσεις του Νίτσε: «Οι ισχυροί, οι γενναίοι, οι αυταρχικοί, οι περήφανοι ταιριάζουν καλύτερα στην κοινωνία του μέλλοντος».

Ο Δαρβίνος πίστευε—και έγραψε σε μια επιστολή σε κάποιο φίλο του—ότι στο μέλλον «αναρίθμητες κατώτερες φυλές θα έχουν εξαλειφτεί από τις ανώτερες πολιτισμένες φυλές σε όλο τον κόσμο». Χρησιμοποίησε ως προηγούμενο την κατάκτηση άλλων λαών από τους Ευρωπαίους και αυτό το απέδωσε στον «αγώνα για ύπαρξη».

Οι ισχυροί έσπευσαν να εκμεταλλευτούν τέτοιες δηλώσεις. Ο Χ. Τζ. Γουέλς έγραψε στο βιβλίο Το Περίγραμμα της Ιστορίας (The Outline of History): «Οι επικρατέστεροι λαοί στο τέλος του δέκατου ένατου αιώνα πίστευαν ότι επικρατούσαν λόγω του Αγώνα για Ύπαρξη, στον οποίο οι ισχυροί και πανούργοι επιβάλλονται στους αδύναμους και ανυποψίαστους. Και πίστευαν ακόμη ότι έπρεπε να είναι ισχυροί, ενεργητικοί, αδίστακτοι, ‘πρακτικοί’, εγωιστές».

Έτσι, «η επιβίωση του καταλληλότερου» απέκτησε φιλοσοφικές, κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις, συχνά σε παράλογο βαθμό. «Για μερικούς ο πόλεμος έγινε ‘βιολογική ανάγκη’», έγραψε το βιβλίο Ορόσημα της Ιστορίας (Milestones of History). Μάλιστα αυτό το βιβλίο παρατήρησε ότι, στη διάρκεια του επόμενου αιώνα, «οι ιδέες του Δαρβίνου αποτέλεσαν αναπόσπαστο μέρος του δόγματος του Χίτλερ περί φυλετικής ανωτερότητας».

Φυσικά, ούτε ο Δαρβίνος ούτε ο Μαρξ ούτε ο Νίτσε έζησαν για να δουν πώς θα ερμηνεύονταν—ή θα παρερμηνεύονταν—οι ιδέες τους. Πράγματι, αυτοί ανέμεναν ότι ο αγώνας για ύπαρξη θα βελτίωνε τη θέση του ανθρώπου στη ζωή. Ο Δαρβίνος έγραψε στην Καταγωγή των Ειδών ότι «όλα τα σωματικά και διανοητικά χαρίσματα θα τείνουν να προοδεύουν προς την τελειότητα». Ο ιερέας και βιολόγος του 20ού αιώνα Πιερ Τεϊγιάρ ντε Σαρντέν συμφώνησε με αυτό, υποστηρίζοντας ότι τελικά θα λάβαινε χώρα μια ‘εξέλιξη στις διάνοιες ολόκληρης της ανθρώπινης φυλής· όλοι θα εργάζονταν αρμονικά προς ένα σκοπό’.

Εξαχρείωση, Όχι Βελτίωση

Βλέπετε εσείς να λαβαίνει χώρα τέτοια βελτίωση; Το βιβλίο Προσκόλληση σε ένα Μύθο (Clinging to a Myth) σχολίασε την αισιοδοξία του Ντε Σαρντέν: «Ο Ντε Σαρντέν πρέπει να ξέχασε εντελώς την ιστορία της ανθρώπινης αιματοχυσίας και των ρατσιστικών συστημάτων, όπως το απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική. Τα λόγια του ηχούν σαν λόγια ενός ανθρώπου που δεν ζει σε αυτόν τον κόσμο». Αντί να προοδεύει προς την ενότητα, η ανθρωπότητα σε αυτόν τον αιώνα έχει ζήσει φυλετικές και εθνικές διαιρέσεις σε κλίμακα άνευ προηγουμένου.

Η ελπίδα που πρόσφερε Η Καταγωγή των Ειδών, ότι ο άνθρωπος θα προόδευε προς την τελειότητα, ή τουλάχιστον προς το καλύτερο, δεν έχει εκπληρωθεί. Και αυτή η ελπίδα σβήνει με τον καιρό, επειδή από τότε που η εξέλιξη έγινε γενικά αποδεκτή, η ανθρώπινη οικογένεια πολύ συχνά έχει ξεπέσει σε βαρβαρότητες. Σκεφτείτε: Πάνω από 100 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν σκοτωθεί στους πολέμους αυτού του αιώνα· κάπου 50 εκατομμύρια στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μόνο. Επίσης σκεφτείτε την πρόσφατη σφαγή μεταξύ εθνοτήτων σε μέρη όπως η Ρουάντα και η πρώην Γιουγκοσλαβία.

Μήπως αυτό σημαίνει ότι δεν υπήρχαν πόλεμοι και θηριωδίες στους περασμένους αιώνες; Όχι, φυσικά υπήρχαν. Αλλά η αποδοχή της θεωρίας της εξέλιξης, αυτής της θηριώδους νοοτροπίας όσον αφορά τον αγώνα για ύπαρξη, αυτής της αντίληψης περί επιβίωσης του καταλληλότερου, δεν έχει βοηθήσει να βελτιωθεί η θέση του ανθρώπου. Έτσι, μολονότι δεν μπορεί να κατηγορηθεί η εξέλιξη για όλα τα δεινά του ανθρώπου, έχει συντελέσει στην ώθηση της ανθρώπινης οικογένειας σε όλο και μεγαλύτερο μίσος, έγκλημα, βία, ανηθικότητα και εξαχρείωση. Εφόσον είναι ευρέως αποδεκτό ότι οι άνθρωποι προήλθαν από τα ζώα, δεν προκαλεί έκπληξη το ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι ενεργούν σαν ζώα.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 6]

‘Το βιβλίο του Δαρβίνου αποτελεί για εμένα επιστημονική βάση για την ταξική πάλη στο διάβα της ιστορίας’.—Καρλ Μαρξ

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 6]

‘Οι κατώτερες φυλές θα έχουν εξαλειφτεί από τις ανώτερες πολιτισμένες φυλές’.—Κάρολος Δαρβίνος

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 6]

U.S. National Archives photo

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 6]

Copyright British Museum