Σύγχρονη Ιατρική​—Πόσο Ψηλά Μπορεί να Φτάσει;

ΠΟΛΛΑ παιδιά το μαθαίνουν νωρίς: Για να πιάσουν ένα μήλο που δεν μπορούν να φτάσουν, σκαρφαλώνουν στους ώμους ενός άλλου παιδιού. Στον τομέα της ιατρικής, έχει συμβεί κάτι παρόμοιο. Οι ιατρικοί ερευνητές έχουν ανέβει σταδιακά τα σκαλοπάτια της επιτυχίας, στηριζόμενοι στους ώμους διακεκριμένων γιατρών του παρελθόντος.

Ανάμεσα σε εκείνους τους παλιότερους θεραπευτές ήταν πασίγνωστοι άνθρωποι όπως ο Ιπποκράτης και ο Παστέρ, καθώς και άλλοι όπως ο Βεσάλιος και ο Γουίλιαμ Μόρτον​—ονόματα όχι τόσο γνωστά σε πολλούς. Τι οφείλει σε αυτούς η σύγχρονη ιατρική;

Στους αρχαίους χρόνους, η θεραπευτική συνήθως δεν ήταν επιστημονικό εγχείρημα αλλά άσκηση δεισιδαιμονίας και θρησκευτικών τελετουργιών. Το βιβλίο Το Έπος της Ιατρικής (The Epic of Medicine), το οποίο επιμελήθηκε ο Δρ Φέλιξ Μάρτι-Ιμπάνιες, λέει: «Για να καταπολεμήσουν τις ασθένειες . . . , οι κάτοικοι της Μεσοποταμίας κατέφευγαν σε μια ιατρική που είχε ιατροθρησκευτικό χαρακτήρα, εφόσον πίστευαν ότι οι ασθένειες ήταν η τιμωρία τους από τους θεούς». Παρόμοια, η αιγυπτιακή ιατρική, η οποία ακολούθησε σύντομα, βασιζόταν και αυτή στη θρησκεία. Συνεπώς, από την αρχή κιόλας, ο θεραπευτής αντιμετωπιζόταν με ένα αίσθημα θρησκευτικού θαυμασμού.

Στο βιβλίο του Βάθρο από Πηλό (The Clay Pedestal), ο Δρ Τόμας Α. Πρέστον παρατηρεί: «Πολλές πεποιθήσεις των αρχαίων άφησαν τη σφραγίδα τους στην άσκηση της ιατρικής, ένα αποτύπωμα ανεξίτηλο μέχρι σήμερα. Μια τέτοια πεποίθηση ήταν το ότι η ασθένεια βρισκόταν πέρα από τον έλεγχο του ασθενούς και ότι μόνο μέσω της υπερφυσικής δύναμης του γιατρού υπήρχε ελπίδα ανάρρωσης».

Θέτοντας τα Θεμέλια

Με τον καιρό, ωστόσο, η ιατρική αποκτούσε όλο και πιο επιστημονικό χαρακτήρα. Ο κυριότερος αρχαίος επιστήμονας-θεραπευτής ήταν ο Ιπποκράτης. Γεννήθηκε περίπου το 460 Π.Κ.Χ. στην Κω και θεωρείται από πολλούς ο πατέρας της Δυτικής ιατρικής. Ο Ιπποκράτης έθεσε τη βάση για τη λογική προσέγγιση στην ιατρική. Απέρριψε την αντίληψη ότι η ασθένεια ήταν τιμωρία από κάποια θεότητα, ισχυριζόμενος ότι υπήρχε φυσική αιτία. Η επιληψία, λόγου χάρη, αποκαλούνταν επί μακρόν ιερή νόσος επειδή υπήρχε η άποψη ότι μόνο οι θεοί μπορούσαν να τη θεραπεύσουν. Αλλά ο Ιπποκράτης έγραψε: «Σχετικά με τη νόσο που αποκαλείται Ιερή: νομίζω ότι δεν είναι καθόλου πιο θεϊκή ή πιο ιερή από τις υπόλοιπες ασθένειες, αλλά ότι έχει μια φυσική αιτία». Ο Ιπποκράτης ήταν επίσης ο πρώτος γνωστός θεραπευτής που εξέτασε τα συμπτώματα διαφόρων ασθενειών και κατέγραψε τις παρατηρήσεις του για μελλοντική χρήση.

Αιώνες αργότερα, ο Γαληνός, ένας Έλληνας γιατρός που γεννήθηκε το 129 Κ.Χ., έκανε και αυτός πρωτοποριακές επιστημονικές έρευνες. Με βάση την ανατομή ανθρώπων και ζώων, ο Γαληνός ετοίμασε ένα εγχειρίδιο για την ανατομία το οποίο χρησιμοποιούνταν από τους γιατρούς επί αιώνες! Ο Ανδρέας Βεσάλιος, ο οποίος γεννήθηκε στις Βρυξέλλες το 1514, έγραψε το βιβλίο Περί της Κατασκευής του Ανθρωπίνου Σώματος (De Humani Corporis Fabrica). Αυτό το σύγγραμμα δέχτηκε επίθεση, εφόσον αντέκρουε πολλά από τα συμπεράσματα του Γαληνού, αλλά έθεσε το θεμέλιο της σύγχρονης ανατομίας. Σύμφωνα με το βιβλίο Οι Μεγάλοι (Die Grossen), ο Βεσάλιος έγινε με αυτόν τον τρόπο «ένας από τους πιο σπουδαίους ιατρικούς ερευνητές όλων των λαών και όλων των εποχών».

Οι θεωρίες του Γαληνού για την καρδιά και την κυκλοφορία του αίματος ανατράπηκαν και αυτές με τον καιρό.a Ο Άγγλος γιατρός Γουίλιαμ Χάρβεϊ αφιέρωσε χρόνια στη μελέτη της ανατομίας των ζώων και των πουλιών. Παρατήρησε τη λειτουργία των βαλβίδων της καρδιάς, μέτρησε τον όγκο του αίματος σε καθεμιά από τις κοιλίες της καρδιάς και υπολόγισε την ποσότητα του αίματος στο σώμα. Ο Χάρβεϊ δημοσίευσε τις διαπιστώσεις του το 1628 σε ένα βιβλίο με τον τίτλο Περί της Κίνησης της Καρδιάς και του Αίματος στα Ζώα (De Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus). Ο ίδιος δέχτηκε επικρίσεις, εναντίωση, επιθέσεις και προσβολές. Αλλά το έργο του αποτέλεσε σημείο στροφής στην ιατρική​—είχε ανακαλυφτεί το κυκλοφορικό σύστημα του σώματος!

Από Κουρείς, Χειρουργοί

Τεράστια βήματα γίνονταν επίσης και στη χειρουργική. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, η χειρουργική ήταν συχνά έργο των κουρέων. Δεν εκπλήσσει το ότι μερικοί λένε πως ο πατέρας της σύγχρονης χειρουργικής ήταν ένας Γάλλος που έζησε το 16ο αιώνα, ο Αμπρουάζ Παρέ​—ένας πρωτοπόρος κουρέας-χειρουργός, ο οποίος υπηρέτησε τέσσερις βασιλιάδες της Γαλλίας. Ο Παρέ εφεύρε επίσης αρκετά χειρουργικά εργαλεία.

Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που εξακολουθούσε να αντιμετωπίζει ο χειρουργός του 19ου αιώνα ήταν η αδυναμία του να ελαττώσει τους πόνους της εγχείρησης. Αλλά το 1846 ένας χειρουργός οδοντίατρος ονόματι Γουίλιαμ Μόρτον άνοιξε το δρόμο για την ευρεία χρήση αναισθητικών στη χειρουργική.b

Το 1895, ενώ πειραματιζόταν με το ηλεκτρικό ρεύμα, ο Γερμανός φυσικός Βίλχελμ Ρέντγκεν είδε ακτίνες οι οποίες διαπερνούσαν τη σάρκα αλλά όχι τα κόκαλα. Επειδή δεν γνώριζε την προέλευση των ακτίνων, τις ονόμασε ακτίνες Χ, ονομασία που έχει διατηρηθεί. (Οι Γερμανοί τις γνωρίζουν ως Ρέντγκενστράλεν.) Σύμφωνα με το βιβλίο Μεγάλοι Γερμανοί (Die Großen Deutschen), ο Ρέντγκεν είπε στη γυναίκα του: «Οι άνθρωποι θα λένε: “Ο Ρέντγκεν τρελάθηκε”». Μερικοί το είπαν. Αλλά η ανακάλυψή του έφερε επανάσταση στη χειρουργική. Οι χειρουργοί μπορούσαν τώρα να βλέπουν μέσα στο σώμα χωρίς να το ανοίγουν.

Καταπολέμηση Ασθενειών

Στο πέρασμα των αιώνων, λοιμώδη νοσήματα όπως η ευλογιά προκάλεσαν επανειλημμένα επιδημίες, τρόμο και θάνατο. Ο Αρ Ραζί, ένας Πέρσης του ένατου αιώνα που θεωρείται από μερικούς ο μεγαλύτερος γιατρός του Ισλαμικού κόσμου εκείνης της εποχής, κατέγραψε την πρώτη ιατρικά ακριβή περιγραφή της ευλογιάς. Αλλά πέρασαν αιώνες μέχρις ότου ένας Βρετανός γιατρός ονόματι Έντουαρντ Τζένερ βρήκε τη θεραπεία της. Ο Τζένερ παρατήρησε ότι αν κάποιος πάθαινε δαμαλίτιδα​—μια αβλαβή αρρώστια—​αποκτούσε ανοσία στην ευλογιά. Με βάση αυτή την παρατήρηση, ο Τζένερ χρησιμοποίησε τη δαμάλειο λύμφη (πύον) για να παρασκευάσει ένα εμβόλιο κατά της ευλογιάς. Αυτό συνέβη το 1796. Όπως έγινε και με άλλους προγενέστερους πρωτοπόρους, ο Τζένερ δέχτηκε επικρίσεις και εναντίωση. Αλλά η ανακάλυψή του για τον εμβολιασμό οδήγησε τελικά στην εξάλειψη της ασθένειας και πρόσφερε στην ιατρική ένα ισχυρό νέο μέσο.

Ο Γάλλος Λουί Παστέρ χρησιμοποίησε τον εμβολιασμό για να καταπολεμήσει τη λύσσα και τον άνθρακα. Επίσης, απέδειξε ότι τα μικρόβια παίζουν βασικό ρόλο στην πρόκληση ασθενειών. Το 1882, ο Ρόμπερτ Κοχ αναγνώρισε το μικρόβιο που προκαλεί φυματίωση, την οποία κάποιος ιστορικός περιέγραψε ως «την αρρώστια που προξένησε τους περισσότερους θανάτους το δέκατο ένατο αιώνα». Περίπου έναν χρόνο αργότερα, ο Κοχ αναγνώρισε το μικρόβιο που προκαλεί χολέρα. Το περιοδικό Λάιφ (Life) αναφέρει: «Το έργο του Παστέρ και του Κοχ σήμανε την απαρχή της επιστήμης της μικροβιολογίας και οδήγησε στην πρόοδο της ανοσολογίας και της υγιεινής οι οποίες έχουν συμβάλει στην επιμήκυνση της ζωής των ανθρώπων περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο επιστημονικό επίτευγμα των περασμένων 1.000 ετών».

Η Ιατρική του 20ού Αιώνα

Στις αρχές του 20ού αιώνα, η ιατρική είχε στηριχτεί στους ώμους αυτών και άλλων λαμπρών γιατρών. Από τότε, έχει σημειώσει αλματώδη πρόοδο​—ινσουλίνη για το διαβήτη, χημειοθεραπεία για τον καρκίνο, ορμονοθεραπεία για τις διαταραχές των αδένων, αντιβιοτικά για τη φυματίωση, χλωροκίνη για ορισμένες μορφές ελονοσίας και αιμοκάθαρση για προβλήματα με τα νεφρά, καθώς και εγχειρήσεις ανοιχτής καρδιάς και μεταμοσχεύσεις οργάνων, για να αναφέρουμε μόνο λίγα παραδείγματα.

Αλλά τώρα που βρισκόμαστε στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, πόσο κοντά έχει φτάσει η ιατρική στο στόχο της εξασφάλισης «ενός αποδεκτού επιπέδου υγείας για όλους τους ανθρώπους του κόσμου»;

Ανέφικτος Στόχος;

Τα παιδιά μαθαίνουν ότι δεν αρκεί να σκαρφαλώσουν στους ώμους κάποιου άλλου παιδιού για να φτάσουν όλα τα μήλα. Μερικά από τα πιο ώριμα μήλα βρίσκονται στην κορυφή του δέντρου και έτσι δεν μπορούν να τα πιάσουν. Παρόμοια, η ιατρική προχωράει από το ένα επίτευγμα στο άλλο, όλο και πιο ψηλά. Αλλά ο πιο ποθητός στόχος​—καλή υγεία για όλους—​παραμένει ακόμη στην κορυφή του δέντρου.

Γι’ αυτόν το λόγο, ενώ το 1998 μια έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ανέφερε ότι «οι Ευρωπαίοι ποτέ δεν απολάμβαναν μακροβιότερη και υγιέστερη ζωή», η ίδια έκθεση πρόσθετε: «Ο ένας στους πέντε θα πεθάνει πρόωρα πριν από την ηλικία των 65 ετών. Ο καρκίνος θα ευθύνεται για το 40% περίπου αυτών των θανάτων και οι καρδιαγγειακές παθήσεις για άλλο ένα 30% . . . Πρέπει να υπάρξει καλύτερη προστασία απέναντι στις νέες απειλές κατά της υγείας».

Το γερμανικό περιοδικό Υγεία (Gesundheit) ανέφερε το Νοέμβριο του 1998 ότι λοιμώδη νοσήματα όπως η χολέρα και η φυματίωση αποτελούν αυξανόμενη απειλή. Γιατί; Τα αντιβιοτικά «χάνουν την αποτελεσματικότητά τους. Ολοένα και περισσότερα βακτήρια είναι ανθεκτικά σε ένα τουλάχιστον κοινό φάρμακο. Πολλά, μάλιστα, είναι ανθεκτικά σε αρκετά». Όχι μόνο επανεμφανίζονται παλιές ασθένειες, αλλά έχουν εκδηλωθεί και νέες, όπως το AIDS. Το γερμανικό φαρμακευτικό έντυπο Στατιστικές του ’97 (Statistics ’97) μας υπενθυμίζει: «Για τα δύο τρίτα του συνόλου των γνωστών ασθενειών​—περίπου 20.000—​μέχρι στιγμής δεν υπάρχει κανένας τρόπος καταπολέμησης της αιτίας».

Μήπως Έχει το Κλειδί η Γονιδιακή Θεραπεία;

Είναι αλήθεια ότι συνεχίζουν να αναπτύσσονται πρωτοποριακές μέθοδοι θεραπείας. Λόγου χάρη, πολλοί πιστεύουν ότι το κλειδί για καλύτερη υγεία μπορεί να βρίσκεται στη γενετική μηχανική. Έπειτα από έρευνες που έγιναν κατά τη δεκαετία του 1990 στις Ηνωμένες Πολιτείες από γιατρούς όπως ο Δρ Γ. Φρεντς Άντερσον, η γονιδιακή θεραπεία περιγράφτηκε ως «ο πιο ενδιαφέρων καινούριος τομέας ιατρικής έρευνας». Το βιβλίο Θεραπεία με τα Γονίδια (Heilen mit Genen) αναφέρει ότι με τη γονιδιακή θεραπεία «η ιατρική επιστήμη ίσως βρίσκεται στα πρόθυρα μιας πρωτοποριακής ανάπτυξης. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τη θεραπεία των ασθενειών που μέχρι στιγμής είναι ανίατες».

Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι στο μέλλον θα είναι δυνατόν να θεραπεύουν έμφυτες γενετικές διαταραχές εγχέοντας διορθωτικά γονίδια στους ασθενείς. Ακόμη και βλαβερά κύτταρα, όπως τα καρκινικά, θα μπορούν ίσως να αυτοκαταστρέφονται. Οι γονιδιακοί έλεγχοι για τον προσδιορισμό της προδιάθεσης κάποιου σε ορισμένες ασθένειες είναι ήδη εφικτοί. Μερικοί λένε ότι η προσαρμογή των φαρμάκων στη γενετική σύνθεση του ασθενούς θα είναι το επόμενο βήμα. Ένας εξέχων ερευνητής πιστεύει ότι, μια μέρα, οι γιατροί θα μπορούν να «προσδιορίζουν τις αρρώστιες των ασθενών τους και να τους δίνουν τα κατάλληλα τμήματα μορίου του DNA για να τους θεραπεύουν».

Εντούτοις, δεν είναι όλοι πεπεισμένοι ότι η γονιδιακή θεραπεία αποτελεί το «μαγικό χάπι» του μέλλοντος. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με έρευνες, οι άνθρωποι ίσως να μη θέλουν καν να αναλυθεί η γενετική τους σύνθεση. Πολλοί, επίσης, φοβούνται ότι η γονιδιακή θεραπεία μπορεί να είναι μια επικίνδυνη παρέμβαση στη φύση.

Ο χρόνος θα δείξει κατά πόσον η γενετική μηχανική ή άλλες ιατρικές μέθοδοι υψηλής τεχνολογίας θα ανταποκριθούν στις μεγαλόστομες υποσχέσεις τους ή όχι. Εντούτοις, υπάρχει βάση για να αποφεύγει κανείς την υπέρμετρη αισιοδοξία. Το βιβλίο Βάθρο από Πηλό περιγράφει έναν πασίγνωστο κύκλο: «Εμφανίζεται μια νέα θεραπεία, η οποία διαφημίζεται στα ιατρικά συνέδρια και στα περιοδικά του κλάδου. Οι δημιουργοί της γίνονται διασημότητες στους ιατρικούς κύκλους, και τα μέσα επικοινωνίας χαιρετίζουν το επίτευγμα. Έπειτα από μια περίοδο ευφορίας και τεκμηριωμένων επιβεβαιώσεων που υποστηρίζουν την καταπληκτική θεραπεία, αρχίζει μια σταδιακή απογοήτευση, που διαρκεί από λίγους μήνες ως λίγες δεκαετίες. Κατόπιν ανακαλύπτεται μια νέα μέθοδος και σχεδόν αμέσως αντικαθιστά την παλιά, η οποία γρήγορα εγκαταλείπεται ως άχρηστη». Πράγματι, πολλές από τις μεθόδους που έχουν εγκαταλειφθεί από τους περισσότερους γιατρούς ως αναποτελεσματικές αποτελούσαν την καθιερωμένη θεραπεία μέχρι πρόσφατα.

Αν και οι γιατροί σήμερα δεν έχουν πια το θρησκευτικό χαρακτήρα που προσδιδόταν στους θεραπευτές των αρχαίων χρόνων, μερικοί άνθρωποι τείνουν να αποδίδουν στους γιατρούς σχεδόν θεϊκές δυνάμεις και να πιστεύουν ότι είναι επιστημονικά βέβαιο πως θα βρεθεί θεραπεία για όλες τις αρρώστιες της ανθρωπότητας. Εντούτοις, η πραγματικότητα απέχει πολύ από αυτό το ιδεώδες. Στο βιβλίο του Πώς και Γιατί Γερνάμε (How and Why We Age), ο Δρ Λέναρντ Χέιφλικ παρατηρεί: «Το 1900, το 75 τοις εκατό των ανθρώπων στις Ηνωμένες Πολιτείες πέθαιναν προτού φτάσουν στην ηλικία των εξήντα πέντε ετών. Σήμερα αυτή η στατιστική έχει σχεδόν αντιστραφεί: περίπου το 70 τοις εκατό των ανθρώπων πεθαίνουν μετά τα εξήντα πέντε». Τι προκάλεσε αυτή την αξιοσημείωτη επιμήκυνση της ζωής; Ο Χέιφλικ εξηγεί ότι αυτό «οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μείωση της θνησιμότητας των νεογέννητων». Υποθέστε τώρα ότι η ιατρική επιστήμη μπορούσε να εξαλείψει τις κύριες αιτίες θανάτου στους ηλικιωμένους​—καρδιακές παθήσεις, καρκίνος και εγκεφαλικά επεισόδια. Μήπως αυτό σημαίνει ότι θα τους χορηγούσε αθανασία; Κάθε άλλο. Ο Δρ Χέιφλικ παρατηρεί ότι, ακόμη και τότε, «οι περισσότεροι θα ζούσαν περίπου ως την ηλικία των εκατό χρόνων», προσθέτοντας: «Αυτοί οι αιωνόβιοι θα εξακολουθούσαν να μην είναι αθάνατοι. Αλλά από τι θα πέθαιναν; Απλώς θα εξασθενούσαν ολοένα και περισσότερο μέχρι να τους βρει ο θάνατος».

Παρ’ όλες τις καλές προσπάθειες που καταβάλλει η ιατρική επιστήμη, δεν μπορεί ακόμη να επιτύχει την εξάλειψη του θανάτου. Γιατί συμβαίνει αυτό; Επίσης, είναι ανέφικτο όνειρο ο στόχος της καλής υγείας για όλους;

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 4]

«Πολλές πεποιθήσεις των αρχαίων άφησαν τη σφραγίδα τους στην άσκηση της ιατρικής, ένα αποτύπωμα ανεξίτηλο μέχρι σήμερα».​—Βάθρο από Πηλό

[Εικόνες στη σελίδα 4, 5]

Ο Ιπποκράτης, ο Γαληνός και ο Βεσάλιος έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης ιατρικής

[Ευχαριστίες]

Νησί της Κω

Ευγενής παραχώρηση από National Library of Medicine

Ο Α. Βεσάλιος σε ξυλογραφία από Jan Steven von Kalkar, παρμένη από Meyer’s Encyclopedic Lexicon

[Εικόνες στη σελίδα 6]

Ο Αμπρουάζ Παρέ ήταν ένας πρωτοπόρος κουρέας-χειρουργός που υπηρέτησε τέσσερις βασιλιάδες της Γαλλίας

Ο Πέρσης γιατρός Αρ Ραζί (αριστερά) και ο Βρετανός γιατρός Έντουαρντ Τζένερ (δεξιά)

[Ευχαριστίες]

Παρέ και Αρ Ραζί: Ευγενής παραχώρηση από National Library of Medicine

Από το βιβλίο Great Men and Famous Women

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Ο Γάλλος Λουί Παστέρ απέδειξε ότι τα μικρόβια προκαλούν ασθένειες

[Ευχαριστίες]

© Institut Pasteur

[Εικόνες στη σελίδα 8]

Ακόμη και αν μπορούσαν να εξαλειφθούν οι κύριες αιτίες θανάτου, τα γηρατειά θα εξακολουθούσαν να οδηγούν στο θάνατο