Πέργαμος​—«Όπου Είναι ο Θρόνος του Σατανά»

ΤΑ ΑΡΧΙΚΑ κεφάλαια της Αποκαλύψεως, που είναι ένα από τα βιβλία της Γραφής, περιέχουν επτά αγγέλματα που απεστάλησαν σε ισάριθμες εκκλησίες της Μικράς Ασίας. Σ’ αυτά, που έγραψε ο απόστολος Ιωάννης προς την εκκλησία της Περγάμου, περιελαμβάνετο το εξής: «Εξεύρω τα έργα σου, και πού κατοικείς, όπου είναι ο θρόνος του Σατανά· και κρατείς το όνομά μου, και δεν ηρνήθης την πίστιν μου, και εν ταις ημέραις εν αις υπήρχεν Αντίπας ο μάρτυς μου ο πιστός, όστις εφονεύθη παρ’ υμίν, όπου κατοικεί ο Σατανάς.»​—Αποκάλ. 2:12, 13.

Πού, λοιπόν, ήταν αυτή η πόλις Πέργαμος; Ποια είναι η ιστορία της; Τι την έκανε να διακρίνεται από άλλες πόλεις; Γιατί περιεγράφη έτσι, «όπου είναι ο θρόνος του Σατανά» και «όπου κατοικεί ο Σατανάς»;

Και οι επτά εκκλησίες, προς τις οποίες ο Ιωάννης έγραψε, ευρίσκοντο στο μέρος που τότε ήταν γνωστό ως η Ρωμαϊκή επαρχία της Ασίας, αλλά σήμερα αποτελεί το δυτικό μέρος της Ασιατικής Τουρκίας. Η Πέργαμος ήταν η βορειότερη ως επίσης και η δυτικώτερη απ’ αυτές τις πόλεις, ευρισκομένη πενήντα περίπου μίλια προς βορράν της Σμύρνης και λιγώτερο από δεκαπέντε μίλια μακράν του Αιγαίου Πελάγους προς το εσωτερικό της χώρας. Σήμερα η Μουσουλμανική πόλις Μπεργκάμα κείται ακριβώς κάτωθεν της τοποθεσίας της αρχαίας Περγάμου.

Η Πέργαμος έκειτο επί μεγάλης εκτάσεως επάνω σ’ έναν απότομο λόφο που ανυψώνετο μεταξύ δύο κλάδων του ποταμού Καΐκου. Ο λόφος αυτός υψώνετο αποτόμως στο ύψος χιλίων ποδών και, εκτός της νοτίας του κλιτύος, ήταν εξαιρετικά απρόσιτος. Η πόλις καλά ωνομάζετο Πέργαμος (Πέργκαμον, Pergamus) διότι το όνομα προήλθε από μια ρίζα που σημαίνει «πύργος» ή «οχυρόν», η οποία ρίζα, επίσης, σχετίζεται με τη γερμανική λέξι burgh (φρούριον, πύργος).

Ήταν ιδεώδης τοποθεσία για φρούριο ως επίσης και για πρωτεύουσα, διότι εδέσποζε της γύρω περιοχής σε απόστασι πολλών μιλίων. Δεν είναι παράδοξο το ότι, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος ξεκίνησε για την εκστρατεία του προς ανατολάς, έστειλε την [σύζυγό του] Βαρσίνη και τον γυιο της, τον νόθο Ηρακλή, στην Πέργαμο για ασφαλή φύλαξι. Και δεν είναι, επίσης, παράδοξο ότι μερικά χρόνια αργότερα ο Λυσίμαχος, ένας από τους στρατηγούς, μεταξύ των οποίων διεμοιράσθη η αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου μετά τον θάνατό του, εδιάλεξε την Πέργαμο για τη διαφύλαξι τόσο μεγάλου μέρους από τους θησαυρούς του: 9.000 ταλάντων ή περίπου 10 εκατομμυρίων δολλαρίων.¹

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ

Η ιστορία της Περγάμου δεν ανατρέχει πολύ στο παρελθόν· φαίνεται σαν να είναι νεοφερμένη μεταξύ των πόλεων της Μικράς Ασίας. Οι αρχαιολόγοι έχουν ανασύρει με ανασκαφές καλλιτεχνικά αντικείμενα που ανάγονται στον όγδοον περίπου αιώνα π.Χ.² Η Πέργαμος εμφανίζεται για πρώτη φορά στη γραπτή ιστορία το 399 π.Χ., όταν ο Ξενοφών και οι 6.000 μισθοφόροι του, τα λείψανα των περίφημων «Μυρίων» που οπισθοχωρούσαν, κατέλαβαν την πόλι. Πενήντα περίπου χρόνια κατόπιν αποτελούσε μέρος μιας Περσικής σατραπείας, ύστερα δε ο άρχων αυτής διεκήρυξε την ανεξαρτησία της, την οποίαν απέλαυσε μέχρι του καιρού του Αλεξάνδρου. Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου έγινε μέρος της εδαφικής εκτάσεως που εδόθη στον Λυσίμαχο το έτος 301 π.Χ.³

Τον θησαυρό, που ο Λυσίμαχος άφησε στην Πέργαμο, τον ενεπιστεύθη σ’ έναν έμπιστο αξιωματικό, κάποιον Φιλέταιρον, που ήταν ευνούχος. Υπάρχουν διάφορες εκδοχές σχετικά με το πώς αυτός έγινε άρχων της Περγάμου και της γύρω χώρας· είναι αρκετό να πούμε ότι ήταν ικανός να επωφεληθή από τους ταραχώδεις καιρούς και τον πλούτο που είχε τεθή υπό τη φύλαξί του και απεδείχθη οξύνους και συνετός άρχων τόσο στις εσωτερικές όσο και στις εξωτερικές υποθέσεις. Με τον τρόπο αυτόν ίδρυσε τη δυναστεία των Ατταλιδών και έθεσε το υπόδειγμα για κείνους που ήλθαν κατόπιν του. Η διακυβέρνησίς του εσημείωσε την αρχή της Ανατολής του άστρου της Περγάμου.

Αφού εκυβέρνησε επί είκοσι χρόνια, τον διεδέχθη ένας γυιος του αδελφού του, που κι αυτόν, με τη σειρά του, αφού εκυβέρνησε περίπου το ίδιο χρονικό διάστημα, τον διεδέχθη ο Άτταλος Α΄ το 241 π.Χ. Έγινε διάσημος για τον μεγάλο του πλούτο και ιδιαιτέρως για την απελευθέρωσι της Περγάμου από το φορτίον της πληρωμής φόρου υποτέλειας στους Γαλάτας επιδρομείς με το να τους νικήση σε μάχη, μετά την οποία ανεκήρυξε τον εαυτό του βασιλέα. Όταν απέθανε το 197 π.Χ., ανήλθε στο θρόνο ο γυιος του Ευμένης Β΄, υπό τον οποίον η Πέργαμος έγινε ένα από τα μεγαλύτερα βασίλεια της Ανατολής και έφθασε στο αποκορύφωμά της σε μεγαλείο, σε έκτασι, σε ευημερία και τέχνη, στα γράμματα και την επιστήμη. Και, θα μπορούσε να προστεθή, ως μια ακρόπολις ειδωλολατρικής θρησκείας. Όταν ο Ευμένης Β΄ απέθανε το 159 π.Χ., άφησε το βασίλειο στον αδελφό του Άτταλον Β΄, καθόσον ο δικός του γυιος ήταν παιδί, και ο οποίος αδελφός του έλαβε την ονομασία «Φιλάδελφος», που σημαίνει «ο αγαπών τον αδελφόν.»⁴

Όταν ο Άτταλος Β΄ ο Φιλάδελφος απέθανε το 138 π.Χ., ο γυιος του Ευμένους Β΄, δηλαδή ο Άτταλος Γ΄, έγινε άρχων. Οι ιστορικοί διαφωνούν όσον αφορά το αίτιον, για το οποίον η σύντομη διακυβέρνησίς του εχαρακτηρίσθη από τόση αιματοχυσία, όπως, επίσης, διαφωνούν όσον αφορά τον λόγον, για τον οποίον εκληροδότησε την Πέργαμο στη Ρώμη, κατά τον θάνατό του, που συνέβη το 133 π.Χ. Μερικοί λέγουν ότι υποψίες σχετικά με τον αιφνίδιο θάνατο της μητέρας του, την οποία είχε τόσο πολύ αγαπήσει ώστε να λάβη τον τίτλο «Φιλομήτωρ», και υποψίες για τον θάνατο της συζύγου του τον έκαμαν να λάβη μέρος σ’ ένα όργιο φόνων, με μόνο αποτέλεσμα να λυπηθή αργότερα, ενώ άλλοι συμπεριλαμβάνουν στον κατάλογο των εγκλημάτων του τον φόνο της μητέρας του. Έτσι, μερικοί χαρακτηρίζουν την κληροδοσία της Περγάμου στη Ρώμη ως μια κατ’ εξοχήν συνετή πράξι, αν ληφθή υπ’ όψιν η φιλελευθέρα πολιτική της Ρώμης, ενώ άλλοι λέγουν ότι αυτό είναι ανεξήγητο, εκτός αν θεωρηθή ως πράξις ενός παράφρονος. Ένας νόθος αδελφός του επροκάλεσε επιτυχώς τη Ρώμη, αλλά μόνο για λίγον καιρό, και το 130 π.Χ. το βασίλειο της Περγάμου έγινε Ρωμαϊκή επαρχία.⁴

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΡΧΟΝΤΩΝ ΤΗΣ

Η Πέργαμος απέλαυσε ανεξαρτησία επί 150 χρόνια, και τα μέλη της δυναστείας της παρέμειναν σε χτυπητή αντίθεσι προς τα μέλη άλλων δυναστειών ολόγυρά της. Αντί να σχεδιάζουν ο ένας τον θάνατο του άλλου, όπως τότε συνηθίζετο, εξεδήλωσαν οικογενειακή στοργή. Έτσι η ιστορία αναγράφει τον χρόνο, που ο Ευμένης Β΄ έπεσε σε ενέδρα δολοφόνων ενώ ήταν σε ταξίδι κι εγκατελείφθη αναίσθητος. Διεδόθη είδησις, ακόμη και στη Ρώμη, ότι είχε φονευθή, κατόπιν δε αυτού ο αδελφός του ανέλαβε τα ηνία της κυβερνήσεως κι ενυμφεύθη τη σύζυγο του Ευμένους Β΄. Αλλά ο Ευμένης Β΄ ανέρρωσε και προχώρησε για να επιστρέψη στην Πέργαμο. Ακούοντας αυτό ο αδελφός του, εξεδύθη αμέσως τη βασιλική του εσθήτα κι εξήλθε για να συναντήση τον αδελφό του. Ο Ευμένης Β΄, όταν συνάντησε τον αδελφό του και τη σύζυγό του, τους αγκάλιασε κι εψιθύρισε στο αυτί του αδελφού του: «Μη βιάζεσαι για τη σύζυγό μου μέχρις ότου βεβαιωθής ότι είμαι νεκρός.» Και λέγεται ότι αυτό ήταν η μόνη παρατήρησις που έκαμε ποτέ στο ζήτημα αυτό, συμπεριφερόμενος έκτοτε προς αυτούς με αμείωτη στοργή.⁵ Έτσι, στη διαθήκη του, όχι μόνο εκληροδότησε το βασίλειο στον αδελφό του, αλλά εξέφρασε τη θέλησί του, ορίζοντας ότι ο αδελφός του Άτταλος Β΄ θα έπρεπε να άρχη πράγματι ως βασιλεύς, μέχρι του θανάτου του, και μόνον τότε ο δικός του γυιος [του Ευμένους] να γίνη άρχων. Παρεκάλεσε ακόμη, όπως η χήρα του γίνη σύζυγος του αδελφού του ώστε να μην υπάρχη αμφισβήτησις σχετικά με την εξουσία και το δικαίωμα, αυτή δε ήταν η ίδια γυναίκα που πήρε ο αδελφός του προσωρινώς ως σύζυγό του, όταν ενόμισε ότι ο Ευμένης είχε φονευθή.

Σχετικά με την Πέργαμο μια αυθεντία γράφει:

«Αν οι βασιλείς της Περγάμου απεδείχθησαν ικανοί ν’ ανοικοδομήσουν υπομονητικά ένα πλούσιο και ανθηρό βασίλειο, να κάμουν, αυτό το βασίλειο φημισμένο στην Ελλάδα, να το προστατεύσουν εναντίον των επιθέσεων των γειτόνων των, τόσο των Ελλήνων όσο και των βαρβάρων, και να εμφανισθούν ως προστάται της μαθήσεως και των τεχνών, το χρωστούσαν αυτό στη δική τους την ικανότητα, στην υγιά οικονομική πολιτική των και στις ακατάπαυστες προσπάθειες ν’ αναπτύξουν τους φυσικούς πόρους της περιοχής των.»⁶

Στην Πέργαμο επενοήθησαν τα κομψά επικαλύμματα που ονομάζονται ταπετσαρία. Επίσης, ήταν φημισμένη για τα χρυσοΰφαντά της ενδύματα, τις vestes Attilae, την αγγειοπλαστική της και τις πολύτιμες αλοιφές της. Οι άρχοντές της έδειχναν ενδιαφέρον ακόμη και για την κτηνοτροφία, για την κηπουρική και γι’ άλλες μορφές επιστημονικής γεωργίας. Και ήσαν άνθρωποι των γραμμάτων με τέτοια αγάπη για τα βιβλία ώστε μόνον η Αλεξάνδρεια είχε βιβλιοθήκη μεγαλύτερη από εκείνη που είχε η Πέργαμος. Λέγεται ότι ο Πτολεμαίος (Ε΄;) της Αιγύπτου ανησύχησε τόσο πολύ μήπως η βιβλιοθήκη του στην Αλεξάνδρεια επισκιασθή από την της Περγάμου, ώστε απηγόρευσε την εξαγωγή του παπύρου, του οποίου η Αίγυπτος είχε το μονοπώλιον. Αλλ’ αυτό απεδείχθη μια ευλογία για την Πέργαμο, διότι ένας από τους πολίτας της επενόησε την περγαμηνή (που πήρε το όνομά της από την Πέργαμο), ένα πολύ ανώτερο υλικό για γράψιμο. Όταν η Πέργαμος ήταν Ρωμαϊκή επαρχία, η Κλεοπάτρα επέβαλε την αξίωσί της στον Αντώνιο για να ανεφοδιάση την Αλεξανδρινή βιβλιοθήκη της με βιβλία από τη βιβλιοθήκη της Περγάμου, πράγμα που αυτός έκαμε μέχρι του αριθμού των 200.000 ρόλων.⁷

Η Πέργαμος είναι, επίσης, φημισμένη για τη γλυπτική της. Ο σπουδαιότερος μεταξύ των πολλών θησαυρών που ανεσκάψησαν από τα ερείπιά της είναι το γιγαντιαίο «διάζωμα», μήκους 150 γυαρδών, που ήταν μέρος του Μεγάλου της Βωμού του Διός και απεικόνιζε μια μάχη μεταξύ θεών και γιγάντων. Σχετικά με αυτό μας λέγεται:

«Αυτό το τεράστιο διάζωμα . . . δεν μπορεί ν’ αποτύχη στο να εντυπωσιάση τους επισκέπτας με το μέγεθος των εικόνων του, την ενεργητικότητα της δράσεως, και την ισχυρή διάθεσι αισθηματισμού που διαπερνά το σύνολον, δίνοντάς του ένα ωρισμένο χαρακτήρα επικαιρότητος . . . Οι γίγαντες είναι παράδοξα συμπλέγματα, που έχουν κεφαλές και σώματα αγρίων και μανιακών βαρβάρων, μερικές φορές ανθρώπινες κνήμες, επίσης, αλλ’ ενίοτε αντί κνημών δύο μακρούς όφεις, των οποίων οι κεφαλές συμμετέχουν στη μάχη μαζί με τους ίδιους τους γίγαντες . . . Οι θεοί προφανώς είναι κατώτεροι σε φυσική δύναμι, ενώ, πράγματι, ένα μεγάλο ποσοστό των θείων μαχητών είναι θεές. Όμως, παντού οι γίγαντες ανατρέπονται, συστρεφόμενοι εν μέσω πόνων επί του εδάφους, . . . παντού οι θεοί παρουσιάζονται νικηφόροι, πλην στη νίκη τους διακρατούν μέγα μέρος από τη θεία τους γαλήνη.»⁸a

Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΓΑΜΟ

Εκτός από την πολιτική τους, οι άρχοντες της Περγάμου ήσαν ένθερμοι φιλέλληνες και αγαπούσαν ό,τι ήταν των Ελλήνων. Ειδικά αυτό ήταν αληθινό σχετικά με την ειδωλολατρική τους θρησκεία, της οποίας η Πέργαμος ήταν μια πραγματική ακρόπολις. Η Αθηνά, θεά της ποιήσεως και της μαθήσεως, ήρχετο πρώτη στη λατρεία. Δεύτερος, σχετικά μ’ αυτήν μόνο, ήταν ο επί κεφαλής των Ελληνικών θεών, ο Ζευς. Εξυψωμένη, επίσης, θέσι κατείχαν ο Διόνυσος, ο θεός του οίνου, και η Αφροδίτη, η θεά της αισθησιακής ηδονής. Εκείνος, που είχε αποκτήσει φήμη μόνος του, ήταν ο Ασκληπιός, ως θεός της θεραπευτικής. Από τη μεγάλη σχολή, που εσχετίζετο με τη λατρεία του, προήλθε ο Γαληνός, ο «πατήρ της ιατρικής». Άλλες θεότητες που ελατρεύοντο στην Πέργαμο ήσαν ο Απόλλων, η αρχαία θεά Καβείρη, η Δήμητρα, ο Έρως, ο Ηρακλής, ο Ερμής, ο Ποσειδών, ως επίσης ένα πλήθος μικρότερων θεοτήτων.⁹

Επιπρόσθετα προς τους πολυδαπάνους ναούς και τα θαυμάσια άλση, που ήσαν αφιερωμένα σ’ αυτούς τους θεούς, υπήρχε ο Μέγας Βωμός του Διός Σωτήρος. Κατασκευασμένος από μάρμαρο ήταν στη βάσι του μεγαλύτερος από εκατό τετραγωνικά πόδια και είχε ύψος σχεδόν πενήντα πόδια. Είχε μια τεραστία κλίμακα και κιονοστοιχίες σε τρεις πλευρές. Το γιγάντειο «διάζωμα» που ανεφέρθη προηγουμένως ήταν διακοσμητικό. Ευρισκόμενο σήμερα στο Μουσείο του Βερολίνου, έχει χαρακτηρισθή ως «το πιο εντυπωσιακό μνημείο γλυπτικής που παρήχθη από τους αρχαίους Ευρωπαίους.»¹⁰

Ένα άλλο χτυπητό χαρακτηριστικό της ειδωλολατρίας στην Πέργαμο ήταν η λατρεία των πολιτικών της αρχόντων. Δεν επίστευαν στη Δημοκρατία, αλλά κυβερνούσαν λιγώτερο ή περισσότερο ως αγαθοί απόλυτοι μονάρχαι. Τους απεδίδετο θεία καταγωγή και λατρεία εξ αρχής. Στον Άτταλο Α΄, επειδή απελευθέρωσε το λαό του από την απειλή και τον ζυγό των Γαλατών, απηυθύνετο η προσαγόρευσις «Βασιλεύς Άτταλος ο Σωτήρ.» Δεν είναι, λοιπόν, εκπληκτικό ότι η Πέργαμος θα έπρεπε να είναι η πρώτη επαρχιακή πόλις για να οικοδομήση ένα ναό για τη λατρεία του Ρωμαίου αυτοκράτορος. Τον πρώτο της τον ανήγειρε, προς τιμήν του αυτοκράτορος Αυγούστου, το 29 μ.Χ., τον δεύτερό της στον καιρό του Τραϊανού (98-117 μ.Χ.), και τον τρίτο της στις μέρες του Σεβήρου,¹¹ που εκυβέρνησε το 193-211 μ.Χ.

«ΟΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Ο ΘΡΟΝΟΣ ΤΟΥ ΣΑΤΑΝΑ»

Γιατί ο Ιωάννης ανεφέρθη στην Πέργαμο ως να ήταν το μέρος «όπου είναι ο θρόνος του Σατανά»;b Μερικοί είπαν πως αυτό ωφείλετο στο ότι η Πέργαμος ήταν ο ενδιάμεσος οίκος ή η γέφυρα μεταξύ της θρησκείας της αρχαίας Βαβυλώνος και της Ρώμης. Αυτό είναι αληθινό, καθώς λέγει ένας ιστορικός: «Οι ηττημένοι Χαλδαίοι έφυγαν προς τη Μικρά Ασία κι εγκατέστησαν το κεντρικό τους σωματείο στην Πέργαμο»· αυτό το είπε αναφερόμενος στην ήττα τους το 539 π.Χ. Εν τούτοις, στον καιρό που ο Ιωάννης κατέγραψε το όραμά του στο βιβλίο της Αποκαλύψεως, το 96 μ.Χ., η έδρα της «Βαβυλώνος της Μεγάλης», ή παγκοσμίου αυτοκρατορίας της ψευδούς θρησκείας, είχε μεταφερθή στη Ρώμη.​—Αποκάλ. 14:8.¹²

Άλλοι διακρατούν τη γνώμη ότι αυτές οι λέξεις εφαρμόζονται στην Πέργαμο επειδή αυτή ήταν ένα από τα κέντρα λατρείας του Ασκληπιού, όστις θεός της θεραπευτικής είχε ως σύμβολό του ένα φίδι. Εν τούτοις, αυτό απλώς το σύμβολο δύσκολα θα ήταν αρκετό ν’ αποδώση σ’ αυτή τη θρησκεία το διακριτικό του θρόνου του Σατανά· εκτός απ’ αυτό, δεν υπάρχει απόδειξις ότι αντιπροσώπευε μια απειλή κατά των πρώτων Χριστιανών.

Ακόμη, άλλοι εφαρμόζουν τα λόγια του Ιωάννου στον Μεγάλο Βωμό του Διός Σωτήρος, για τον οποίον η Πέργαμος ήταν ονομαστή. Είναι αλήθεια ότι ο βωμός αυτός ήταν κάτι το εξαιρετικό, λόγω του τεραστίου του όγκου, αλλά δεν φαίνεται λογικό να συμπεράνωμε ότι απλώς το γεγονός αυτό θα καθώριζε πού είναι ο θρόνος του Σατανά. Όταν λάβωμε υπ’ όψιν ότι ο Σατανάς ονομάζεται ο αόρατος «θεός του κόσμου τούτου [παρόντος συστήματος πραγμάτων, ΜΝΚ],» είναι πρόδηλο ότι ο θρόνος του θα ήταν κάτι περισσότερο από έναν απλό σωρό λίθων.​—2 Κορ. 4:4· Ματθ. 4:8-10.

Μάλλον, εκείνο που φαίνεται ότι αποτελεί την πιο λογική εξήγησι των λόγων του Ιωάννου, είναι ότι οι αιτίες, για τις οποίες εφαρμόζονται στην Πέργαμο, ήταν ο ναός της και το είδος της λατρείας του αυτοκράτορος. Ασφαλώς η μορφή αυτή της λατρείας παρουσίαζε μια σοβαρή απειλή κατά των πρώτων Χριστιανών· πολλοί ήσαν οι μάρτυρες που εδημιούργησε επειδή οι Χριστιανοί διεκράτησαν ακεραιότητα και αρνήθηκαν να συμβιβασθούν. Εφόσον η Αποκάλυψις 2:13 αναφέρει τον θρόνο του Σατανά συγχρόνως με το μαρτύριο του Αντίπα, είναι λογικό να συμπεράνωμε ότι τα δύο αυτά έχουν κάποια σχέσι, και αυτή θα την είχαν αν ο θρόνος του Σατανά ανεφέρετο στη λατρεία του αυτοκράτορος ή του Κράτους.

Ίσως, μια ακόμη ισχυρότερη αιτία για να εξηγήσωμε έτσι τους λόγους του Ιωάννου είναι το γεγονός ότι το βιβλίο της Αποκαλύψεως εγράφη προς όφελος όχι μόνον εκείνων που ζούσαν στις μέρες του Ιωάννου, αλλά πολύ περισσότερο εκείνων που ζουν σήμερα· και στην εποχή μας η λατρεία του αυτοκράτορος, υπό την μορφή της αποδόσεως θρησκευτικής λατρείας στο Κράτος, έχει πάλι εκδηλωθή από κάθε πλευρά. Την είδαμε στην Εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία, στη Φασιστική Ιταλία, και τη βλέπομε σε όλες τις Κομμουνιστικές και άλλες ολοκληρωτικές χώρες, ακόμη και σε μερικές που αξιούν ότι είναι δημοκρατίες. Τα λόγια στην Αποκάλυψι 2:13 είναι πράγματι ενθαρρυντικά για όλους εκείνους που υποφέρουν σήμερα επειδή παίρνουν μια σταθερή στάσι όπως έκαμε ο Αντίπας στον πρώτον αιώνα.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

¹ Βρεττανική Εγκυκλοπαιδεία, 9η Έκδοσις, Τόμ. 18, σελ. 538.

² Οι Ατταλίδαι της Περγάμου​—Χάνσεν, σελ. 10.

³ Πέργαμος (Στη Γερμανική)​—Ι. Λ. Ούσινγκ, σελίδες 3, 4.

⁴ Η Στερεότυπος ιστορία του Κόσμου, Τόμ. 3, σελίδες 1049-51.

⁵ Παγκόσμιος Ιστορία​—Γκούντριχ., σελίδες 263, 264.

⁶ Η Αρχαία Ιστορία του Καίμπριτζ, Τόμ. 8, σελ. 608.

⁷ Αμερικανική Εγκυκλοπαιδεία, Τόμ. 17, σελ. 319.

⁸ Βρεττανική Εγκυκλοπαιδεία, Έκδοσις 1959, Τόμ. 10, σελ. 818.

⁹ Τα Θρησκεύματα και τα Ιερά των Θεών στην Πέργαμο​—Όλενμουτς

¹⁰ Λεξικόν της Γραφής του Χάρπερ, σελ. 538.

¹¹ Η Βίβλος και η Αρχαιολογία​—Ι. Α. Θόμπσον, σελίδες 414-417.

¹² “Επεσε Βαβυλών η Μεγάλη!” Η Βασιλεία του Θεού Κυβερνά!, σελίδες 331-333.

[Υποσημειώσεις]