Απολογητές​—Υπερασπιστές της Χριστιανοσύνης ή Επίδοξοι Φιλόσοφοι;

ΑΙΜΟΜΕΙΞΙΑ, παιδοκτονία, κανιβαλισμός​—αυτές ήταν μερικές από τις εξωφρενικές κατηγορίες που εκτοξεύονταν εναντίον των Χριστιανών το δεύτερο αιώνα Κ.Χ. Το κύμα διωγμού που προκλήθηκε ήταν τόσο έντονο ώστε οι καθ’ ομολογία Χριστιανοί συγγραφείς θεώρησαν χρέος τους να υπερασπιστούν την πίστη τους. Αυτοί οι συγγραφείς, μετέπειτα γνωστοί ως απολογητές, δηλαδή υπερασπιστές των πεποιθήσεών τους, έβαλαν στόχο να αποδείξουν ότι η θρησκεία τους ήταν ακίνδυνη ώστε να κερδίσουν την εύνοια των ρωμαϊκών αρχών και της κοινής γνώμης. Επρόκειτο για επικίνδυνο εγχείρημα, διότι συνήθως η αυτοκρατορία και η κοινή γνώμη εξευμενίζονταν μόνο αν η άλλη πλευρά κατέθετε τα όπλα. Ήταν επίσης υπαρκτός ο κίνδυνος να ενταθεί περισσότερο ο διωγμός ή να νοθευτεί η Χριστιανική πίστη με αθέμιτους συμβιβασμούς. Πώς ακριβώς υπερασπίστηκαν την πίστη τους οι απολογητές; Τι είδους επιχειρήματα χρησιμοποίησαν; Και τι απέφεραν οι προσπάθειές τους;

Οι Απολογητές και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Οι απολογητές ήταν μορφωμένοι άνθρωποι που έζησαν το δεύτερο αιώνα και στις αρχές του τρίτου. Επιφανέστεροι ανάμεσά τους υπήρξαν ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς και ο Τερτυλλιανός.a Απηύθυναν τα συγγράμματά τους κυρίως σε ειδωλολάτρες και στις ρωμαϊκές αρχές, με την πρόθεση να εξηγήσουν τη Χριστιανική πίστη, περιλαμβάνοντας σε αυτά πολλές αναφορές στην Αγία Γραφή. Προπαντός, οι απολογητές ύψωσαν το ανάστημά τους στους διώκτες, αντέκρουσαν τις κατηγορίες τους και παρουσίασαν θετική εικόνα για τους Χριστιανούς.

Ένα βασικό μέλημα των απολογητών ήταν το να πείσουν τις πολιτικές αρχές ότι οι Χριστιανοί δεν ήταν εχθροί του αυτοκράτορα ή της αυτοκρατορίας. Ο Τερτυλλιανός είπε σχετικά με τον αυτοκράτορα ότι «τον έχει διορίσει ο Θεός μας», ο δε Αθηναγόρας υπερασπίστηκε τον κληρονομικό χαρακτήρα του αυτοκρατορικού θρόνου. Ως εκ τούτου, αναμείχθηκαν στα πολιτικά πράγματα της εποχής τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αγνόησαν τα λόγια του Ιησού Χριστού, ο οποίος είπε: «Η βασιλεία μου δεν είναι μέρος αυτού του κόσμου».​—Ιωάννης 18:36.

Οι απολογητές υπονόησαν επίσης ότι η Ρώμη και η Χριστιανική θρησκεία συνδέονταν. Σύμφωνα με τον Μελίτωνα, αυτές οι οντότητες αποτελούσαν ένα διμερές σύνολο και η Χριστιανική θρησκεία συνέβαλλε στην ευημερία της αυτοκρατορίας. Ο ανώνυμος συγγραφέας της επιστολής Προς Διόγνητον παρομοίασε τους Χριστιανούς με την ψυχή που “διατηρούσε τη συνοχή του κόσμου”. Ο δε Τερτυλλιανός έγραψε ότι οι Χριστιανοί προσεύχονταν να ευημερεί η αυτοκρατορία και να μετατεθεί το τέλος του συστήματος πραγμάτων αργότερα. Ως αποτέλεσμα, έδωσαν την εντύπωση ότι η έλευση της Βασιλείας του Θεού δεν είναι και τόσο απαραίτητη.​—Ματθαίος 6:9, 10.

Η «Χριστιανοσύνη» Γίνεται Φιλοσοφία

Ο φιλόσοφος Κέλσος χλεύαζε τους Χριστιανούς λέγοντας ότι ήταν «εργάτες, τσαγκάρηδες και αγρότες, οι πιο αμαθείς και άξεστοι άνθρωποι». Οι απολογητές δεν μπορούσαν να ανεχτούν αυτόν το χλευασμό. Αποφάσισαν να κερδίσουν την εύνοια της κοινής γνώμης καταφεύγοντας σε μια νέα τακτική. Ενώ κάποτε απέρριπταν την κοσμική σοφία, τώρα την έθεσαν στην υπηρεσία της «Χριστιανικής» υπόθεσης. Για παράδειγμα, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς έβλεπε τη φιλοσοφία ως «αληθινή θεολογία». Ο Ιουστίνος, μολονότι απέρριπτε δήθεν την ειδωλολατρική φιλοσοφία, ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε όρους και έννοιές της για να εκφράσει «Χριστιανικές» ιδέες, θεωρώντας ότι αυτού του είδους η φιλοσοφία ήταν «ασφαλής και συμφέρουσα».

Στο εξής, η στρατηγική που ακολουθούσαν δεν ήταν να εναντιώνονται στη φιλοσοφία, αλλά να παρουσιάζουν την υποτιθέμενη Χριστιανική σκέψη ως φιλοσοφία ανώτερη από αυτήν των ειδωλολατρών. «Σε κάποια σημεία διδάσκουμε τα ίδια πράγματα με τους ποιητές και τους φιλοσόφους που τιμάτε, ενώ κάποια άλλα βρίσκουν πληρέστερη και θεϊκότερη έκφραση στη δική μας διδασκαλία», έγραψε ο Ιουστίνος. Έχοντας φορέσει το νέο φιλοσοφικό της ένδυμα, η «Χριστιανική» σκέψη αξίωνε πλέον σεβασμό λόγω αρχαιότητας. Οι απολογητές τόνιζαν ότι τα Χριστιανικά βιβλία ήταν πολύ αρχαιότερα από τα βιβλία των Ελλήνων και ότι οι προφήτες της Γραφής ήταν προγενέστεροι των Ελλήνων φιλοσόφων. Ορισμένοι απολογητές ισχυρίζονταν ακόμη και ότι οι φιλόσοφοι είχαν αντιγράψει τους προφήτες. Μάλιστα, παρουσίαζαν τον Πλάτωνα ως μαθητή του Μωυσή!

Η Χριστιανοσύνη Διαστρεβλώνεται

Αυτή η νέα στρατηγική οδήγησε στην ανάμειξη της Χριστιανοσύνης με την ειδωλολατρική φιλοσοφία. Σύγκριναν θεούς των Ελλήνων με Βιβλικούς χαρακτήρες. Παρέβαλλαν τον Ιησού με τον Περσέα, και τη σύλληψή του από τη Μαρία, με τη σύλληψη του Περσέα από τη μητέρα του τη Δανάη, η οποία υποτίθεται ότι ήταν και αυτή παρθένα.

Ορισμένες διδασκαλίες παραποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό. Για παράδειγμα, στη Γραφή ο Ιησούς αποκαλείται «ο Λόγος», δηλαδή ο Εκπρόσωπος του Θεού. (Ιωάννης 1:1-3, 14-18· Αποκάλυψη 19:11-13) Από πολύ νωρίς, ο Ιουστίνος διαστρέβλωσε αυτή τη διδασκαλία παίζοντας, όπως ένας φιλόσοφος, με δύο έννοιες της λέξης λόγος: «καθετί που λέγεται» και «λογική». Οι Χριστιανοί, είπε, έλαβαν το λόγο στο πρόσωπο του ίδιου του Χριστού. Ωστόσο, ο λόγος με την έννοια της λογικής υπάρχει σε κάθε άνθρωπο, μη εξαιρουμένων των ειδωλολατρών. Επομένως, κατέληξε, όσοι ζουν σε αρμονία με τη λογική είναι Χριστιανοί, ακόμη και αυτοί που ισχυρίζονταν ότι ήταν άθεοι ή θεωρούνταν άθεοι, όπως ο Σωκράτης και άλλοι.

Επιπλέον, επιβάλλοντας τη σύνδεση του Ιησού με το λόγο της ελληνικής φιλοσοφίας, ο οποίος ήταν στενά συνδεδεμένος με τον ίδιο τον Θεό, οι απολογητές, μεταξύ των οποίων και ο Τερτυλλιανός, άνοιξαν το δρόμο που οδήγησε τελικά τη Χριστιανοσύνη στο δόγμα της Τριάδας.b

Η λέξη του εβραϊκού κειμένου που αποδίδεται «ψυχή» εμφανίζεται πάνω από 750 φορές στην Αγία Γραφή, ενώ η αντίστοιχη λέξη ψυχή του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου εμφανίζεται πάνω από 100 φορές. Βασικά, η λέξη αυτή προσδιορίζει θνητά, έμβια πλάσματα, είτε ανθρώπους είτε ζώα. (1 Κορινθίους 15:45· Ιακώβου 5:20· Αποκάλυψη 16:3) Εντούτοις, οι απολογητές διέστρεψαν αυτή τη Βιβλική διδασκαλία συνδέοντάς την με τη φιλοσοφία του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία η ψυχή είναι ξεχωριστή από το σώμα, αόρατη και αθάνατη. Ο Μινούκιος Φήλιξ ισχυρίστηκε μάλιστα ότι η πίστη στην ανάσταση είχε τις απαρχές της στη διδασκαλία του Πυθαγόρα περί μετεμψύχωσης. Πόσο μακριά από τις διδασκαλίες της Γραφής τούς είχε οδηγήσει η ελληνική επιρροή!

Εσφαλμένη Επιλογή

Ορισμένοι απολογητές αντιλήφθηκαν ότι η φιλοσοφία θα μπορούσε να αποτελεί κίνδυνο για τη Χριστιανική πίστη. Ωστόσο, παρά την κριτική που ασκούσαν στους φιλοσόφους, αρέσκονταν στον ακαδημαϊκό χαρακτήρα της φιλοσοφίας. Για παράδειγμα, ο Τατιανός κατέκρινε τους φιλοσόφους επειδή δεν είχαν επιτελέσει τίποτα καλό αλλά, ταυτόχρονα, αποκαλούσε τη Χριστιανική θρησκεία «η φιλοσοφία μας» και επιδιδόταν σε φιλοσοφικές αναζητήσεις. Ο Τερτυλλιανός καταδίκαζε την επιρροή της ειδωλολατρικής φιλοσοφίας στη Χριστιανική σκέψη. Δήλωνε, όμως, ότι ήθελε να ακολουθήσει τα βήματα «του Ιουστίνου, του φιλόσοφου και μάρτυρα, και του Μιλτιάδη, του εκκλησιαστικού σοφιστή», όπως και άλλων. Ο Αθηναγόρας αυτοαποκαλούνταν «Αθηναίος φιλόσοφος Χριστιανός». Ο Κλήμης δε, όπως λέγεται, θεωρούσε ότι «η φιλοσοφία μπορεί να χρησιμοποιηθεί με διάκριση από τον Χριστιανό ως βοήθημα για την απόκτηση σοφίας και για την υπεράσπιση της πίστης».

Ανεξάρτητα από το βαθμό επιτυχίας που είχαν υπερασπιζόμενοι την πίστη τους, αυτοί οι απολογητές έκαναν ένα σοβαρό λάθος στα πλαίσια της υπεράσπισής τους. Ποιο ήταν αυτό; Ο απόστολος Παύλος υπενθύμισε στους Χριστιανούς ότι, από τα πνευματικά όπλα που διαθέτουν, κανένα δεν είναι πιο ισχυρό από «το λόγο του Θεού», ο οποίος «είναι ζωντανός και ασκεί δύναμη». Με αυτόν, είπε ο Παύλος, «ανατρέπουμε διαλογισμούς και κάθε υψηλό πράγμα που υψώνεται εναντίον της γνώσης του Θεού».​—Εβραίους 4:12· 2 Κορινθίους 10:4, 5· Εφεσίους 6:17.

Τη νύχτα προτού θανατωθεί, ο Ιησούς είπε στους μαθητές του: «Πάρτε θάρρος! Εγώ έχω νικήσει τον κόσμο». (Ιωάννης 16:33) Οι δοκιμασίες και οι θλίψεις που είχε περάσει στον κόσμο δεν είχαν καταβάλει την πίστη του και την οσιότητά του στον Πατέρα του. Παρόμοια, ο τελευταίος εν ζωή απόστολος, ο Ιωάννης, έγραψε: «Αυτή είναι η νίκη που έχει νικήσει τον κόσμο, η πίστη μας». (1 Ιωάννη 5:4) Μολονότι οι απολογητές είχαν την πρόθεση να υπερασπιστούν τη Χριστιανική πίστη, επέλεξαν εσφαλμένα να υιοθετήσουν τις ιδέες και το χαρακτήρα της κοσμικής φιλοσοφίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, άφησαν τον εαυτό τους να γοητευτεί από τέτοιες φιλοσοφίες και, στην ουσία, άφησαν τον κόσμο να νικήσει τους ίδιους και τη μορφή Χριστιανοσύνης που εκπροσωπούσαν. Έτσι λοιπόν, οι απολογητές της εκκλησίας των πρώτων αιώνων δεν αποδείχτηκαν υπέρμαχοι και υπερασπιστές της αληθινής Χριστιανικής πίστης. Αντίθετα, έπεσαν, ίσως άθελά τους, στην παγίδα του Σατανά, ο οποίος «μετασχηματίζεται σε άγγελο φωτός».​—2 Κορινθίους 11:14.

Οι κληρικοί και οι θεολόγοι των εκκλησιών σήμερα έχουν ακολουθήσει ως επί το πλείστον την ίδια πορεία. Αντί να υπερασπίζονται την αληθινή Χριστιανοσύνη χρησιμοποιώντας το Λόγο του Θεού, συνήθως υποβιβάζουν τη Γραφή και καταφεύγουν σε κοσμικές φιλοσοφίες όταν διδάσκουν, προσπαθώντας να κερδίσουν την εύνοια της κοινής γνώμης και του κατεστημένου. Αντί να προειδοποιούν για τους κινδύνους που συνεπάγεται η συμμόρφωση με τις αντιγραφικές τάσεις του κόσμου, έχουν γίνει δάσκαλοι οι οποίοι κάνουν το παν προκειμένου να «γαργαλούν τα αφτιά» των ακροατών τους ώστε να κερδίζουν οπαδούς. (2 Τιμόθεο 4:3) Δυστυχώς, όπως και οι απολογητές των πρώτων αιώνων, αυτοί οι δάσκαλοι έχουν αγνοήσει την αποστολική προειδοποίηση: «Να προσέχετε: Ίσως υπάρξει κάποιος που θα σας αρπάξει ως λεία του μέσω της φιλοσοφίας και της κενής απάτης σύμφωνα με την παράδοση των ανθρώπων, σύμφωνα με τα στοιχειώδη πράγματα του κόσμου και όχι σύμφωνα με τον Χριστό». Μας γίνεται δε η υπενθύμιση ότι «το τέλος τους . . . θα είναι σύμφωνα με τα έργα τους».​—Κολοσσαείς 2:8· 2 Κορινθίους 11:15.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 31]

«Ανατρέπουμε διαλογισμούς και κάθε υψηλό πράγμα που υψώνεται εναντίον της γνώσης του Θεού».​—2 ΚΟΡΙΝΘΙΟΥΣ 10:5.

[Εικόνα στη σελίδα 28]

Για τον Ιουστίνο, η μίμηση της φιλοσοφίας ήταν «ασφαλής και συμφέρουσα»

[Εικόνα στη σελίδα 29]

Ο Κλήμης έβλεπε τη φιλοσοφία ως «αληθινή θεολογία»

[Εικόνα στη σελίδα 29]

Οι φιλοσοφίες του Τερτυλλιανού συνέτειναν στην αποδοχή του δόγματος της Τριάδας

[Εικόνα στη σελίδα 29]

Ο Τατιανός αποκαλούσε τη Χριστιανοσύνη «η φιλοσοφία μας»

[Εικόνα στη σελίδα 30]

Οι σύγχρονοι κληρικοί και θεολόγοι έχουν ακολουθήσει την πορεία των απολογητών

[Εικόνα στη σελίδα 31]

Ο απόστολος Παύλος προειδοποίησε για τις φιλοσοφίες και την απάτη των ανθρώπων

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 29]

Clement: Historical Pictures Service; Tertullian: © Bibliothèque nationale de France