Ο Αριθμός Εκείνων που Πήραν Μέρος στην Έξοδο. Στο εδάφιο Έξοδος 12:37 αναφέρεται ένας στρογγυλός αριθμός, 600.000 «ακμαίοι άντρες πεζοί» εκτός από τα «μικρά παιδιά». Στην πραγματική απογραφή που έγινε περίπου έναν χρόνο μετά την Έξοδο, όπως είναι καταγραμμένο στα εδάφια Αριθμοί 1:2, 3, 45, 46, οι Ισραηλίτες άρρενες από 20 χρονών και πάνω αριθμούσαν 603.550 εκτός από τους Λευίτες (Αρ 2:32, 33), από τους οποίους υπήρχαν 22.000 άρρενες ηλικίας ενός μηνός και πάνω. (Αρ 3:39) Η εβραϊκή λέξη γκεβαρίμ (ακμαίοι άντρες) δεν περιλαμβάνει γυναίκες. (Παράβαλε Ιερ 30:6.) Η έκφραση «μικρά παιδιά» αποδίδει την εβραϊκή λέξη ταφ η οποία αναφέρεται σε κάποιον που περπατάει με ανάλαφρα βήματα. (Παράβαλε Ησ 3:16.) Τα περισσότερα από αυτά τα «μικρά παιδιά» θα έπρεπε να μεταφέρονται από άλλους ή, πάντως, δεν θα μπορούσαν να καλύψουν όλη τη διαδρομή περπατώντας.

«Στην τέταρτη γενιά». Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Ιεχωβά είπε στον Αβραάμ πως στην τέταρτη γενιά οι απόγονοί του θα επέστρεφαν στη Χαναάν. (Γε 15:16) Στα 430 χρόνια από τον καιρό που τέθηκε σε ισχύ η Αβραμιαία διαθήκη μέχρι την Έξοδο, υπήρξαν περισσότερες από τέσσερις γενιές, ακόμη και αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι οι άνθρωποι ζούσαν τότε πολλά χρόνια, σύμφωνα με το υπόμνημα. Αλλά οι Ισραηλίτες έμειναν στην Αίγυπτο μόνο 215 χρόνια. Οι “τέσσερις γενιές” μετά την είσοδό τους στην Αίγυπτο μπορούν να υπολογιστούν με αυτόν τον τρόπο, παίρνοντας για παράδειγμα απλώς μια φυλή του Ισραήλ, τη φυλή του Λευί: (1) Λευί, (2) Καάθ, (3) Αμράμ και (4) Μωυσής.—Εξ 6:16, 18, 20.

Ο αριθμός εκείνων που ανέβηκαν από την Αίγυπτο, δηλαδή 600.000 ακμαίοι άντρες εκτός από τις γυναίκες και τα παιδιά, υποδηλώνει ότι ο λαός θα μπορούσε να αριθμεί περισσότερα από τρία εκατομμύρια άτομα. Ο αριθμός αυτός, μολονότι αμφισβητείται από μερικούς, δεν είναι καθόλου παράλογος. Διότι, αν και μεσολάβησαν μόνο τέσσερις γενιές από τον Λευί ως τον Μωυσή, όταν κοιτάξουμε τα πράγματα από την άποψη του μήκους ζωής αυτών των μακρόβιων αντρών, γίνεται φανερό ότι ο καθένας από αυτούς θα μπορούσε να έχει δει αρκετές γενιές, ή αλλιώς αρκετές ομάδες παιδιών, να γεννιούνται στη διάρκεια της δικής του ζωής. Ακόμη και σήμερα, πολλές φορές ένας άντρας 60 ή 70 ετών έχει εγγόνια και μπορεί να έχει και δισέγγονα (επομένως τέσσερις γενιές μπορεί να ζουν ταυτόχρονα).

Ασυνήθιστη αύξηση. Η αφήγηση αναφέρει: «Και οι γιοι του Ισραήλ έγιναν καρποφόροι και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται· και συνεχώς πλήθαιναν και γίνονταν κραταιότεροι με πολύ ασυνήθιστο ρυθμό, ώστε ο τόπος γέμισε από αυτούς». (Εξ 1:7) Μάλιστα έγιναν τόσο πολλοί ώστε ο βασιλιάς της Αιγύπτου είπε: «Δείτε! Ο λαός των γιων του Ισραήλ είναι πολυπληθέστερος και κραταιότερος από εμάς». «Αλλά όσο περισσότερο τους καταδυνάστευαν, τόσο περισσότερο πλήθαιναν εκείνοι και τόσο περισσότερο εξαπλώνονταν, ώστε αυτοί ένιωθαν νοσηρό τρόμο λόγω των γιων του Ισραήλ». (Εξ 1:9, 12) Επιπρόσθετα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι υπήρχε ο θεσμός της πολυγαμίας, σε συνδυασμό με το θεσμό της παλλακείας, και ότι ορισμένοι Ισραηλίτες παντρεύτηκαν Αιγύπτιες, γίνεται αντιληπτό πώς ο πληθυσμός τους θα μπορούσε να έχει αυξηθεί τόσο πολύ ώστε να περιλαμβάνει 600.000 ενήλικους άρρενες.

Εβδομήντα ψυχές από το άμεσο σπιτικό του Ιακώβ κατέβηκαν στην Αίγυπτο ή γεννήθηκαν εκεί λίγο αργότερα. (Γε 46) Αν εξαιρέσουμε τον ίδιο τον Ιακώβ, τους 12 γιους του, την κόρη του τη Δείνα, την εγγονή του τη Σερά, τους τρεις γιους του Λευί, και πιθανώς κάποιους άλλους από τον αριθμό εκείνων που έγιναν κεφαλές οικογενειών και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται στην Αίγυπτο, μπορεί να απομείνουν μόνο 50 από τα 70 άτομα. (Οι γιοι του Λευί εξαιρούνται εφόσον οι Λευίτες δεν συμπεριλήφθηκαν στο μεταγενέστερο αριθμό των 603.550 αρρένων.) Αρχίζοντας, λοιπόν, με τον πολύ συντηρητικό αριθμό των 50 κεφαλών οικογενειών και λαβαίνοντας υπόψη τη δήλωση της Αγίας Γραφής ότι «οι γιοι του Ισραήλ έγιναν καρποφόροι και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται· και συνεχώς πλήθαιναν και γίνονταν κραταιότεροι με πολύ ασυνήθιστο ρυθμό, ώστε ο τόπος γέμισε από αυτούς» (Εξ 1:7), μπορούμε εύκολα να καταδείξουμε πώς ήταν δυνατόν να υπάρχουν την εποχή της Εξόδου 600.000 άντρες στρατεύσιμης ηλικίας, μεταξύ 20 και 50 χρονών. Εξετάστε τα ακόλουθα:

Έχοντας υπόψη ότι τότε οι οικογένειες ήταν μεγάλες και ότι οι Ισραηλίτες ήθελαν να αποκτούν παιδιά για να εκπληρώσουν την υπόσχεση του Θεού, δεν είναι παράλογο να υποθέσουμε για τον υπολογισμό μας ότι κάθε άρρενας που ήταν κεφαλή οικογένειας έφερε στον κόσμο κατά μέσο όρο δέκα παιδιά (περίπου τα μισά από αυτά αγόρια) από τα 20 ως τα 40 του χρόνια. Για να είναι ο υπολογισμός μας συντηρητικός, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο καθένας από τους αρχικούς 50 που έγιναν κεφαλές οικογενειών δεν άρχισε να αποκτάει παιδιά παρά μόνο 25 χρόνια μετά την είσοδό τους στην Αίγυπτο. Και, εφόσον ο θάνατος ή άλλες περιστάσεις ενδέχεται να εμπόδισαν ορισμένα αρσενικά παιδιά να τεκνοποιήσουν ή ίσως να διέκοψαν την τεκνοποίησή τους προτού φτάσουν το όριο των 40 ετών που καθορίσαμε, θα μπορούσαμε επίσης να μειώσουμε κατά 20 τοις εκατό τον αριθμό των αρρένων που γεννήθηκαν και έγιναν πατέρες. Με απλά λόγια, αυτό σημαίνει ότι σε μια περίοδο 20 ετών μόνο 200 γιοι—αντί για 250—τους οποίους απέκτησαν οι 50 αρχικές κεφαλές οικογενειών που καθορίσαμε θα έκαναν δικές τους οικογένειες.

Το διάταγμα του Φαραώ. Θα ήταν καλό να συνυπολογιστεί και άλλος ένας παράγοντας: Το διάταγμα του Φαραώ που προέβλεπε τη θανάτωση όλων των αρσενικών παιδιών κατά τη γέννησή τους. Αυτό το διάταγμα φαίνεται ότι ήταν μάλλον αναποτελεσματικό και βραχύβιο. Ο Ααρών γεννήθηκε περίπου τρία χρόνια πριν από τον Μωυσή (δηλαδή το 1597 Π.Κ.Χ.) και προφανώς τότε δεν ίσχυε τέτοιο διάταγμα. Η Αγία Γραφή δηλώνει κατηγορηματικά ότι το διάταγμα του Φαραώ δεν είχε μεγάλη επιτυχία. Οι Εβραίες Σιφρά και Φουά, οι οποίες ήταν πιθανώς οι επικεφαλής των επαγγελματιών μαιών, έχοντας υπό την επίβλεψή τους τις υπόλοιπες μαίες, δεν εκτέλεσαν τη διαταγή του βασιλιά. Προφανώς δεν μεταβίβασαν στις υφιστάμενές τους την εντολή που τους δόθηκε. Το αποτέλεσμα ήταν ότι «ο λαός συνεχώς πλήθαινε και κραταιωνόταν πολύ». Κατόπιν ο Φαραώ διέταξε όλο το λαό του να ρίχνει κάθε νεογέννητο γιο των Ισραηλιτών στον ποταμό Νείλο. (Εξ 1:15-22) Αλλά φαίνεται ότι οι Αιγύπτιοι δεν μισούσαν τους Εβραίους μέχρι αυτού του σημείου. Ακόμη και η ίδια η κόρη του Φαραώ έσωσε τον Μωυσή. Εξάλλου, ο Φαραώ μπορεί να κατάλαβε γρήγορα ότι θα έχανε πολύτιμους δούλους αν το διάταγμά του συνέχιζε να ισχύει. Γνωρίζουμε ότι αργότερα ο Φαραώ της Εξόδου αρνήθηκε να αφήσει τους Εβραίους να φύγουν γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, δηλαδή επειδή του ήταν πολύτιμοι καθώς εργάζονταν ως δούλοι.

Ωστόσο, για να κάνουμε τον αριθμό μας ακόμη πιο συντηρητικό, μπορούμε να μειώσουμε σχεδόν κατά ένα τρίτο τον αριθμό των αγοριών που επέζησαν μέσα σε πέντε χρόνια, ώστε να συμπεριλάβουμε τα πιθανά αποτελέσματα του ανεπιτυχούς διατάγματος του Φαραώ.

Ενδεικτικός υπολογισμός. Ακόμη και αν γίνονταν όλες αυτές οι περικοπές στους αριθμούς, ο πληθυσμός και πάλι θα αυξανόταν με επιταχυνόμενο ρυθμό, και αυτό με την ευλογία του Θεού. Ο αριθμός των παιδιών που θα γεννιούνταν από το 1563 Π.Κ.Χ. και μετά (δηλαδή 50 χρόνια πριν από την Έξοδο) μέχρι το 1533 (δηλαδή 20 χρόνια πριν από την Έξοδο), υπολογιζόμενος ανά πενταετίες, θα είχε ως εξής:

ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΡΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

Π.Κ.Χ.

Γιοι που Γεννήθηκαν

από το 1563 ως το 1558

47.350

από το 1558 ως το 1553

62.300

από το 1553 ως το 1548

81.800

από το 1548 ως το 1543

103.750

από το 1543 ως το 1538

133.200

από το 1538 ως το 1533

172.250

—

Σύνολο 600.650*

* Θεωρητικός αντρικός πληθυσμός ηλικίας 20 ως 50 ετών την εποχή της Εξόδου (1513 Π.Κ.Χ.)

Ας σημειωθεί ότι ακόμη και μια μικρή τροποποίηση στη μέθοδο του υπολογισμού—παραδείγματος χάρη η αύξηση κατά έναν του αριθμού των γιων που αποκτούσε κατά μέσο όρο ο κάθε άρρενας γονέας—θα είχε ως αποτέλεσμα να ξεπεράσει αυτός ο αριθμός το ένα εκατομμύριο.

Πόσο σημαντικός ήταν ο αριθμός των ανθρώπων που έφυγαν από την Αίγυπτο ακολουθώντας τον Μωυσή;

Εκτός από τους 600.000 ακμαίους άντρες που αναφέρονται στην Αγία Γραφή, υπήρχαν πολλοί ηλικιωμένοι άντρες, ακόμη περισσότερες γυναίκες και παιδιά, καθώς και «μια τεράστια μεικτή ομάδα» μη Ισραηλιτών. (Εξ 12:38) Άρα λοιπόν, ο συνολικός αριθμός εκείνων που ανέβηκαν από την Αίγυπτο ενδέχεται να ξεπερνούσε τα τρία εκατομμύρια. Δεν είναι παράξενο που ο βασιλικός οίκος της Αιγύπτου δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να αφήσει ένα τόσο μεγάλο σώμα δούλων να φύγει, διότι έτσι θα έχανε ένα πολύτιμο οικονομικό κεφάλαιο.

Το Βιβλικό υπόμνημα επιβεβαιώνει ότι ο αριθμός των μάχιμων αντρών ήταν τέτοιος ώστε προκαλούσε φόβο: «Ο Μωάβ φοβήθηκε υπερβολικά το λαό, επειδή ήταν πολύς· και ο Μωάβ άρχισε να νιώθει νοσηρό τρόμο για τους γιους του Ισραήλ». (Αρ 22:3) Φυσικά, ο φόβος των Μωαβιτών βασιζόταν εν μέρει στο γεγονός ότι ο Ιεχωβά είχε εκτελέσει τόσο πολλά θαύματα για τον Ισραήλ, αλλά προκαλούνταν επίσης από το μεγάλο αριθμό των Ισραηλιτών, ο οποίος δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έτσι αν επρόκειτο απλώς για μερικές χιλιάδες άτομα. Αριθμητικά, ο πληθυσμός των Ισραηλιτών άλλαξε ελάχιστα στη διάρκεια της οδοιπορίας στην έρημο, επειδή πολλοί πέθαναν εκεί λόγω απιστίας.—Αρ 26:2-4, 51.

Στην απογραφή που έλαβε χώρα λίγο μετά την Έξοδο, οι Λευίτες υπολογίστηκαν ξεχωριστά, και όσοι ήταν ηλικίας ενός μηνός και πάνω αριθμούσαν 22.000 άτομα. (Αρ 3:39) Ίσως εγερθεί το ερώτημα γιατί μεταξύ όλων των άλλων 12 φυλών υπήρχαν μόνο 22.273 πρωτότοκα αρσενικά ηλικίας ενός μηνός και πάνω. (Αρ 3:43) Αυτό μπορεί να απαντηθεί εύκολα αν λάβουμε υπόψη ότι δεν υπολογίζονταν οι κεφαλές των οικογενειών, ότι λόγω της πολυγαμίας ένας άντρας μπορεί να είχε πολλούς γιους αλλά μόνο έναν πρωτότοκο και ότι υπολογιζόταν ο πρωτότοκος γιος του άντρα και όχι της γυναίκας.

Η Πορεία της Εξόδου. Οι Ισραηλίτες πρέπει να βρίσκονταν σε διάφορες τοποθεσίες όταν ξεκίνησαν την πορεία που τους οδήγησε έξω από την Αίγυπτο, μη αποτελώντας αρχικά μια ενιαία ομάδα. Μερικοί ίσως ενώθηκαν με το κυρίως σώμα των εξερχομένων στη διάρκεια της πορείας. Το σημείο εκκίνησης ήταν η Ραμεσσής—είτε η πόλη είτε κάποια ομώνυμη περιφέρεια—και ο πρώτος σταθμός του ταξιδιού ήταν η Σοκχώθ. (Εξ 12:37) Ορισμένοι μελετητές ισχυρίζονται ότι, αν και ο Μωυσής ξεκίνησε την πορεία από τη Ραμεσσής, οι Ισραηλίτες ήρθαν από όλη τη γη Γεσέν και συγκεντρώθηκαν στη Σοκχώθ η οποία είχε οριστεί ως τόπος συνάντησης.—ΧΑΡΤΗΣ, Τόμ. 1, σ. 536.

Η ακριβής πορεία των Ισραηλιτών από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα δεν μπορεί να καθοριστεί με βεβαιότητα σήμερα, εφόσον οι τοποθεσίες που αναφέρονται στην αφήγηση δεν μπορούν να εντοπιστούν επακριβώς. Τα περισσότερα συγγράμματα παρουσιάζουν την εκδοχή ότι οι Ισραηλίτες διέσχισαν αυτό που είναι σήμερα γνωστό ως Ουάντι Τουμίλατ, στην περιοχή του Δέλτα της Αιγύπτου. Εντούτοις, αυτή η διαδρομή βασίζεται κυρίως στην ταύτιση της Ραμεσσής με μια τοποθεσία στη βορειοανατολική γωνία της περιοχής του Δέλτα. Αλλά όπως δηλώνει ο καθηγητής αιγυπτιολογίας Τζον Α. Γουίλσον: «Δυστυχώς, οι μελετητές δεν συμφωνούν για την ακριβή θέση της Ραμεσσής. Οι Φαραώ με το όνομα Ραμσής, ιδίως ο Ραμσής Β΄, έδιναν αφειδώς το όνομά τους σε πόλεις. Επιπλέον, αναφορές σε αυτή την πόλη έχουν βρεθεί σε ανασκαφές οι οποίες έγιναν σε πόλεις του Δέλτα που δεν μπορούν να διεκδικήσουν σοβαρά την ταύτιση με την εν λόγω τοποθεσία».—Το Βιβλικό Λεξικό του Ερμηνευτή (The Interpreter’s Dictionary of the Bible), επιμέλεια Τζ. Μπάτρικ, 1962, Τόμ. 4, σ. 9.

Έχουν προταθεί διάφορες τοποθεσίες οι οποίες έτυχαν ευρείας αποδοχής για ένα διάστημα και κατόπιν απορρίφθηκαν όταν επικράτησε κάποια άλλη εκδοχή. Η Τάνις (το σημερινό Σαν ελ-Χάτζαρ), 56 χλμ. ΝΔ του Πορτ Σάιντ, μιας πόλης στα παράλια της Μεσογείου, είναι αποδεκτή από πολλούς, αλλά το ίδιο συμβαίνει και με το Καντίρ, περίπου 20 χλμ. νοτιότερα. Όσον αφορά την πρώτη τοποθεσία, την Τάνιδα, ας σημειωθεί ότι κάποιο αιγυπτιακό κείμενο καταχωρίζει την Τάνιδα και την (Περ-)Ραμεσσής ως ξεχωριστά μέρη, όχι ένα και το αυτό, και ότι κάποια τουλάχιστον από τα ευρήματα στην Τάνιδα αποδεικνύεται ότι έχουν προέλθει από άλλα μέρη. Γι’ αυτό, ο Τζον Α. Γουίλσον συνεχίζει λέγοντας ότι «τίποτα δεν μας εγγυάται πως οι επιγραφές που έχουν το όνομα Ραμεσσής βρίσκονταν εξαρχής εκεί». Όσον αφορά και την Τάνιδα και το Καντίρ, μπορεί να λεχθεί ότι οι επιγραφές που σχετίζονται με τον Ραμσή Β΄ και βρέθηκαν σε αυτές τις τοποθεσίες φανερώνουν μόνο κάποιον σύνδεσμο με αυτόν τον Φαραώ, αλλά δεν αποδεικνύουν ότι οποιοδήποτε από αυτά τα μέρη είναι η Βιβλική Ρααμσής την οποία έχτισαν οι Ισραηλίτες ως τόπο αποθήκευσης πριν ακόμη από τη γέννηση του Μωυσή. (Εξ 1:11) Όπως εξηγείται στο λήμμα ΡΑΑΜΣΗΣ, ΡΑΜΕΣΣΗΣ, πολύ λίγα στοιχεία υποστηρίζουν την άποψη ότι ο Ραμσής Β΄ είναι ο Φαραώ της Εξόδου.

Η πορεία της Εξόδου εξαρτάται κατά μεγάλο μέρος από δύο παράγοντες: από το ποια ήταν εκείνη την εποχή η πρωτεύουσα της Αιγύπτου και από το ποια ήταν η υδάτινη μάζα στην οποία έλαβε χώρα η διάβαση. Εφόσον οι θεόπνευστες Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές χρησιμοποιούν την έκφραση «Ερυθρά Θάλασσα», έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι αυτή την υδάτινη μάζα διέσχισε ο Ισραήλ. Όσο για την πρωτεύουσα της Αιγύπτου, κατά πάσα πιθανότητα ήταν η Μέμφις, η οποία υπήρξε η κυριότερη έδρα της κυβέρνησης στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της Αιγύπτου. (Βλέπε ΜΕΜΦΙΣ.) Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε το σημείο εκκίνησης της πορείας της Εξόδου πρέπει να ήταν αρκετά κοντά στη Μέμφιδα ώστε να είναι δυνατόν να κληθεί ο Μωυσής μετά τα μεσάνυχτα ενώπιον του Φαραώ τη νύχτα του Πάσχα και κατόπιν να βρίσκεται εγκαίρως στη Ραμεσσής για να ξεκινήσει η πορεία προς τη Σοκχώθ πριν από το τέλος της 14ης ημέρας του Νισάν. (Εξ 12:29-31, 37, 41, 42) Η παλιότερη Ιουδαϊκή παράδοση, την οποία καταγράφει ο Ιώσηπος, υποστηρίζει ότι η πορεία άρχισε σε μικρή απόσταση Β της Μέμφιδος.—Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Β΄, 315 (xv, 1).