Βαπτιστήρια—Σιωπηλοί Μάρτυρες μιας Ξεχασμένης Συνήθειας

Βαπτιστήρια—Σιωπηλοί Μάρτυρες μιας Ξεχασμένης Συνήθειας

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ

«ΒΑΦΤΙΣΤΗΚΕ με Κατάδυση στο Νερό στον Καθεδρικό Ναό», ανέφερε ο τίτλος μιας γαλλικής εφημερίδας το 2001. Ωστόσο, η φωτογραφία που δημοσιεύτηκε μαζί με το άρθρο έδειχνε έναν νεοπροσήλυτο στον Καθολικισμό να στέκεται μέσα σε μια μεγάλη δεξαμενή βαφτίσματος, με το νερό μέχρι τα γόνατά του, και έναν Καθολικό επίσκοπο να χύνει νερό στο κεφάλι του προσηλύτου. Αυτή η σκηνή, η οποία επαναλαμβάνεται σε πολλά μέρη του κόσμου, απηχεί την τάση που επικρατεί στην Καθολική Εκκλησία από τη Δεύτερη Σύνοδο του Βατικανού και έπειτα να βαφτίζονται οι νεοπροσήλυτοι με μερική κατάδυση στο νερό. Αυτό εγείρει τις ερωτήσεις: Λαβαίνοντας υπόψη ότι οι περισσότεροι Καθολικοί έχουν βαφτιστεί ως νήπια με μερικές σταγόνες νερού, ποια μορφή βαφτίσματος αντιστοιχεί στο υπόδειγμα που έθεσε ο Ιωάννης ο Βαφτιστής και οι απόστολοι του Ιησού; Πώς πρέπει να βαφτίζονται οι Χριστιανοί σήμερα; Η ιστορία των βαπτιστηρίων θα βοηθήσει να απαντήσουμε σε αυτές τις ερωτήσεις.a

Προέλευση και Σημασία του Βαφτίσματος

Αρχικά, το Χριστιανικό βάφτισμα γινόταν με πλήρη κατάδυση. Η Γραφική αφήγηση για τον Αιθίοπα αξιωματούχο τον οποίο βάφτισε ο Φίλιππος μας βοηθάει να το αντιληφθούμε αυτό. Αφού ο αξιωματούχος έμαθε την ταυτότητα του Χριστού, είπε όταν είδε ένα μέρος με νερό: «Τι με εμποδίζει να βαφτιστώ;» (Πράξεις 8:26-39) Το ρήμα βαπτίζω, το οποίο χρησιμοποιείται στο πρωτότυπο κείμενο, σημαίνει «βυθίζω στο νερό», αναφέρεται δηλαδή σε πλήρη κατάδυση. Το γεγονός ότι το βάφτισμα παρομοιάζεται με την ταφή δίνει έμφαση σε αυτό το σημείο. (Ρωμαίους 6:4· Κολοσσαείς 2:12) Είναι ενδιαφέρον ότι αρκετοί Γάλλοι μεταφραστές της Γραφής (για παράδειγμα, ο Σουρακί και ο Περνό) αποκαλούν τον Ιωάννη τον Βαφτιστή Ιωάννη τον Καταδύοντα.—Βλέπε υποσημείωση για το εδάφιο Ματθαίος 3:1 στην Αγία Γραφή—Μετάφραση Νέου Κόσμου, με Υποσημειώσεις (στην αγγλική).

Τους πρώτους αιώνες της Χριστιανοσύνης, γινόταν πλήρης κατάδυση οπουδήποτε υπήρχε αρκετό νερό—σε ποτάμια, στη θάλασσα ή σε ιδιωτικά λουτρά. Καθώς ο αριθμός των προσηλύτων μεγάλωνε, όμως, κατασκευάστηκαν βαπτιστήρια σε πολλές περιοχές του ρωμαϊκού κόσμου, από τη Δαλματία ως την Παλαιστίνη και από την Ελλάδα ως την Αίγυπτο. Ένα από τα παλαιότερα βαπτιστήρια που έχουν ανασκαφτεί μέχρι τώρα βρίσκεται στη Συρία, στις όχθες του ποταμού Ευφράτη, και ανάγεται στο 230 Κ.Χ. περίπου.

Όταν η «Χριστιανική» πίστη έγινε αναγνωρισμένη θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία τον τέταρτο αιώνα Κ.Χ., εκατομμύρια άνθρωποι έγιναν «Χριστιανοί» και έπρεπε να βαφτιστούν. Έτσι λοιπόν, προς αυτόν το σκοπό οικοδομούνταν βαπτιστήρια ελεύθερα σε κάθε μέρος. Τον έκτο αιώνα, στη Ρώμη και μόνο είχαν οικοδομηθεί περίπου 25 βαπτιστήρια περιλαμβανομένου και ενός στη βασιλική του Αγίου Ιωάννη του Λατερανού. Στη Γαλατία κάθε επισκοπή είχε πιθανότατα το δικό της βαπτιστήριο. Ο αριθμός τους είχε φτάσει μέχρι και τα 150, σύμφωνα με κάποια πηγή. Υπήρχαν πιθανώς εκατοντάδες ακόμη στην ύπαιθρο, κοντά σε ναΐσκους, τάφους ή μοναστήρια.

Αρχιτεκτονική και Ύδρευση

Τα βαπτιστήρια ήταν συνήθως κυκλικά ή πολυγωνικά μνημεία, τα οποία είτε οικοδομούνταν ως ειδικά και ξεχωριστά κτίσματα είτε συνδέονταν με κάποιον υπάρχοντα ναό. Ανασκαφές δείχνουν ότι αυτά τα κτίρια ήταν μικρά (συνήθως το εμβαδόν τους δεν ξεπερνούσε τα 200 τετραγωνικά μέτρα) αλλά όμορφα διακοσμημένα με κιονοστοιχίες, μάρμαρο, μωσαϊκά και νωπογραφίες που μερικές φορές αναπαριστούσαν Γραφικά θέματα. Ορισμένα βαπτιστήρια, όπως αυτό της πόλης Μαριάνα, στην Κορσική, είχαν μάλιστα και έναν όμορφα διακοσμημένο θόλο πάνω από τη δεξαμενή. Το όνομα βαπτιστήριο αναφερόταν και στην ίδια τη δεξαμενή, η οποία μπορεί να ήταν τετράγωνη, στρογγυλή, εξαγωνική, στενόμακρη, σταυροειδής ή οκταγωνική. Όπως δείχνει το πλάτος και το βάθος τους, τα πρώτα βαπτιστήρια ήταν προφανώς σχεδιασμένα για βάφτισμα ενηλίκων. Γενικά, ήταν αρκετά μεγάλα ώστε να χωρούν τουλάχιστον δύο ανθρώπους. Στη Λυών, στην κεντροανατολική Γαλλία, λόγου χάρη, η δεξαμενή είχε πλάτος 3,25 μέτρα. Πολλές δεξαμενές είχαν σκαλιά—συνήθως εφτά τον αριθμό—τα οποία οδηγούσαν στο νερό.

Η ύδρευση αποτελούσε ασφαλώς μεγάλο πρόβλημα για τους σχεδιαστές. Πολλά βαπτιστήρια οικοδομούνταν κοντά σε κάποια φυσική πηγή ή στα ερείπια θερμών λουτρών, όπως αυτό στη Νίκαια της νότιας Γαλλίας. Συνήθως το νερό διοχετευόταν μέσα και έξω από τις δεξαμενές μέσω σωλήνων. Σε άλλες περιπτώσεις κουβαλούσαν με τα χέρια το νερό της βροχής που είχε συλλεχθεί σε κάποια στέρνα.

Το βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννη στο Πουατιέ, στη δυτική Γαλλία, το οποίο οικοδομήθηκε το 350 Κ.Χ. περίπου, απεικονίζει κατάλληλα το πώς έμοιαζε το «Χριστιανικό» βαπτιστήριο του τέταρτου αιώνα. Μέσα σε μια ορθογώνια αίθουσα, η οποία περιβαλλόταν από αρκετές πτέρυγες, υπήρχε μια μεγάλη οκταγωνική δεξαμενή με τρία σκαλιά. Η δεξαμενή έχει βάθος 1,41 μέτρα και πλάτος 2,15 μέτρα στο φαρδύτερο σημείο της. Ήταν συνδεδεμένη με ένα υδραγωγείο το οποίο έφερνε νερό στην πόλη από μια κοντινή πηγή.

Πλήρης ή Μερική Κατάδυση;

Γινόταν άραγε βάφτισμα με πλήρη κατάδυση σε αυτά τα βαπτιστήρια; Ορισμένοι Καθολικοί ιστορικοί απαντούν όχι, ισχυριζόμενοι ότι η διαδικασία που πιθανώς ακολουθούνταν στο ξεκίνημα της ιστορίας της Καθολικής Εκκλησίας ήταν, σύμφωνα με αναφορές, το μερικό βάφτισμα με ραντισμό (το χύσιμο νερού στο κεφάλι). Παρατηρούν επίσης ότι το βάθος πολλών δεξαμενών δεν ξεπερνούσε το ένα μέτρο και επομένως δεν ήταν αρκετό για να βυθιστεί ένας ενήλικος. Μια Καθολική εγκυκλοπαίδεια λέει ότι, στο Πουατιέ, «ο ιερουργών [ιερέας] μπορούσε να πατήσει στο τρίτο σκαλί χωρίς να βρέξει τα πόδια του».

Ωστόσο, ακόμη και μεταγενέστερες καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις βαφτίσματος παρουσιάζουν την πλήρη κατάδυση ως τον καθιερωμένο τρόπο, και ο υποψήφιος απεικονίζεται με το νερό μέχρι το στήθος του ή ακόμη και μέχρι το λαιμό του προτού βαφτιστεί. (Βλέπε τις παραπάνω εικόνες.) Ήταν άραγε δυνατή η πλήρης κατάδυση ακόμη και αν η στάθμη του νερού έφτανε μόνο μέχρι τη μέση ενός ενηλίκου μετρίου αναστήματος; Κάποιο σύγγραμμα αναφέρει ότι θα μπορούσε να διακοπεί προσωρινά η ροή του νερού προς το σύστημα αποχέτευσης μέχρι να καταδυθεί στο νερό ο γονατιστός ή κουλουριασμένος υποψήφιος για βάφτισμα.b Ο Πιερ Ζουνέλ, καθηγητής Καθολικής λειτουργικής στο Παρίσι, σχολιάζει: Ο υποψήφιος «στεκόταν στο νερό που έφτανε μέχρι τη μέση του. Ο ιερέας ή ο διάκονος, βάζοντας το χέρι του στο κεφάλι του υποψηφίου, τον έκανε να σκύψει στο νερό ώστε να καταδυθεί πλήρως».

Βαθμιαία Σμίκρυνση των Δεξαμενών

Τελικά, η απλή τελετή του βαφτίσματος των αποστολικών χρόνων μετατράπηκε σε περίπλοκη τελετουργία, με ειδικά ενδύματα και χειρονομίες, προσευχές εξορκισμού, αγιασμό των υδάτων, απαγγελία του συμβόλου της πίστης και χρίσμα με μύρο. Η μερική κατάδυση συνέχισε να εξαπλώνεται. Οι δεξαμενές των βαπτιστηρίων συρρικνώνονταν, και μερικές από αυτές τροποποιήθηκαν έτσι ώστε να έχουν το μισό ή και λιγότερο από το αρχικό τους πλάτος και βάθος. Λόγου χάρη, στην Καζέρ, στη νότια Γαλλία, η αρχική δεξαμενή βάθους 1 μέτρου και 13 εκατοστών είχε βάθος μόλις 48 εκατοστά τον έκτο αιώνα. Αργότερα, το 12ο αιώνα περίπου, η μερική κατάδυση εξαφανίστηκε από το Ρωμαιοκαθολικισμό και αντικαταστάθηκε από το ράντισμα. Σύμφωνα με τον Γάλλο ακαδημαϊκό Πιερ Σονί, αυτό συνέβη λόγω «της διάδοσης του νηπιοβαπτισμού σε χώρες με ψυχρό κλίμα, εφόσον ήταν αδύνατον να βυθίσουν ένα νεογέννητο στο κρύο νερό».

Αυτές οι εξελίξεις οδήγησαν στην οικοδόμηση ακόμη μικρότερων εγκαταστάσεων για βάφτισμα. Στη μελέτη του για την ιστορία του βαφτίσματος, ο ιστορικός Φρεντερίκ Μπουλέρ αναφέρει: «Η αρχαιολογία, τα έγγραφα και οι εικαστικές τέχνες φανερώνουν ότι, σε γενικές γραμμές, το βάφτισμα υπέστη μεταβολές, και από την πλήρη κατάδυση ενηλίκων τους πρώτους αιώνες της Χριστιανικής εποχής έφτασε στο ράντισμα βρεφών, με ενδιάμεσα στάδια τη μερική κατάδυση ενηλίκων και την πλήρη κατάδυση παιδιών».

Σήμερα, η συνήθεια της μερικής κατάδυσης ενηλίκων φαίνεται ότι γίνεται όλο και πιο δημοφιλής, και τα σύγχρονα βαπτιστήρια γίνονται μεγαλύτερα από ό,τι παλαιότερα. Σε αρμονία δε με αυτό που ο Μπουλέρ αποκάλεσε νοσταλγία της κατάδυσης, η σύγχρονη λειτουργική της Καθολικής Εκκλησίας συστήνει, περισσότερο από ποτέ, το βάφτισμα με πλήρη κατάδυση. Είναι ενδιαφέρον ότι η Αγία Γραφή ανέκαθεν υποδείκνυε την πλήρη κατάδυση ως τον κατάλληλο τρόπο τέλεσης του Χριστιανικού βαφτίσματος.

[Υποσημειώσεις]

a Ο όρος «βαπτιστήριο» αναφέρεται συνήθως σε ένα εκκλησιαστικό οικοδόμημα ή μέρος κάποιου ναού, όπου λαβαίνουν χώρα τελετές βαφτίσματος.

b Πολλοί Μάρτυρες του Ιεχωβά στους σύγχρονους καιρούς έχουν βαφτιστεί με πλήρη κατάδυση σε μικρές πισίνες ή ακόμη και σε μπανιέρες.

[Εικόνα στη σελίδα 13]

Το Βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννη στο Πουατιέ, Γαλλία

[Εικόνα στη σελίδα 13]

Ανακατασκευή του βαπτιστηρίου του πέμπτου αιώνα της πόλης Μαριάνα, στην Κορσική

[Ευχαριστίες]

[Εικόνες στη σελίδα 14]

ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΑΦΤΙΣΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

Ο Ιορδάνης Ποταμός φτάνει μέχρι τον κορμό του Ιησού και άγγελοι φέρνουν πετσέτες για να στεγνώσουν το σώμα του, ένατος αιώνας

[Ευχαριστίες]

Ο Ιησούς στον Ιορδάνη Ποταμό, με το νερό μέχρι το λαιμό του. Στα αριστερά, δύο άγγελοι κρατούν ένα ύφασμα, έτοιμοι να στεγνώσουν το σώμα του, 12ος αιώνας

[Ευχαριστίες]