ΕΝΑΣ άντρας από τη Νέα Υόρκη (Η.Π.Α.) αφηγείται: «Ο γιος μου, ο Τζόναθαν, είχε πάει να επισκεφτεί μερικούς φίλους του που έμεναν λίγα χιλιόμετρα μακριά από εμάς. Η σύζυγός μου, η Βαλεντίνα, δεν ήθελε να πηγαίνει ο γιος μας εκεί. Αυτή πάντα ανησυχούσε εξαιτίας της κίνησης. Αλλά του άρεσαν τα ηλεκτρονικά, και οι φίλοι του είχαν ένα εργαστήριο όπου θα μπορούσε να κάνει πρακτική εξάσκηση. Εγώ ήμουν στο σπίτι μας στο δυτικό Μανχάταν της Νέας Υόρκης. Η σύζυγός μου ήταν στο Πόρτο Ρίκο για να επισκεφτεί την οικογένειά της. ‘Όπου να ’ναι θα ’ρθει ο Τζόναθαν’, σκεφτόμουν. Τότε χτύπησε το κουδούνι. ‘Σίγουρα αυτός θα ’ναι’. Δεν ήταν όμως. Ήταν η αστυνομία και οι πρώτες βοήθειες. ‘Μήπως αναγνωρίζετε αυτό το δίπλωμα οδήγησης;’ με ρώτησε ο αστυνομικός. ‘Ναι, είναι του γιου μου, του Τζόναθαν’. ‘Σας φέρνουμε άσχημα νέα. Έγινε ένα δυστύχημα, και . . . ο γιος σας, . . . ο γιος σας σκοτώθηκε’. Η πρώτη μου αντίδραση ήταν: ‘Δεν μπορεί να είναι αλήθεια!’ Αυτή η είδηση ‘βόμβα’ άνοιξε μια πληγή στην καρδιά μας που μέχρι σήμερα, χρόνια αργότερα, δεν έχει ακόμη επουλωθεί».

Ένας πατέρας από τη Βαρκελώνη (Ισπανία) γράφει: «Στη δεκαετία του 1960 ζούσαμε στην Ισπανία και ήμασταν μια ευτυχισμένη οικογένεια. Είχα τη Μαρία, τη σύζυγό μου, και τα τρία μας παιδιά, τον Νταβίντ, τον Πακίτο και την Ιζαμπέλ, ηλικίας 13, 11 και 9 ετών αντίστοιχα.

»Μια ημέρα, το Μάρτιο του 1963, ο Πακίτο γύρισε από το σχολείο παραπονούμενος ότι είχε δυνατό πονοκέφαλο. Αναρωτιόμασταν για το ποια θα μπορούσε να είναι η αιτία​—αλλά όχι για πολύ. Σε τρεις ώρες ο Πακίτο πέθανε. Μια εγκεφαλική αιμορραγία είχε σβήσει τη ζωή του.

»Ο θάνατος του Πακίτο συνέβη πριν από 30 και πλέον χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, ο έντονος πόνος για το χαμό του δεν μας έχει αφήσει μέχρι σήμερα. Είναι αδύνατον για γονείς που έχουν χάσει ένα παιδί να μη νιώθουν ότι έχουν χάσει ένα κομμάτι από τον εαυτό τους​—ανεξάρτητα από το πόσος καιρός έχει περάσει ή πόσα άλλα παιδιά έχουν αποκτήσει».

Αυτές οι δυο εμπειρίες γονέων που έχουν χάσει τα παιδιά τους δείχνουν πόσο βαθιά και πόσο μόνιμη είναι η πληγή που ανοίγεται όταν πεθαίνει ένα παιδί. Πόσο αληθινά είναι τα λόγια ενός γιατρού ο οποίος έγραψε: «Ο θάνατος ενός παιδιού είναι συνήθως μια εμπειρία πιο τραγική και πιο τραυματική από το θάνατο ενός ηλικιωμένου ατόμου, επειδή το παιδί είναι το τελευταίο μέλος της οικογένειας που θα ανέμενε κανείς να πεθάνει. . . . Ο θάνατος οποιουδήποτε παιδιού αντιπροσωπεύει την απώλεια μελλοντικών ονείρων, μελλοντικών σχέσεων [γιος, νύφη, εγγόνια], εμπειριών . . . τις οποίες κάποιος δεν πρόλαβε να απολαύσει». Μάλιστα, αυτή η αίσθηση τρομερής απώλειας μπορεί επίσης να ισχύει και στην περίπτωση κάποιας γυναίκας που έχασε το μωρό της εξαιτίας αποβολής.

Μια γυναίκα που έχασε το σύζυγό της εξηγεί: «Ο σύζυγός μου, ο Ράσελ, είχε υπηρετήσει ως νοσοκόμος στο μέτωπο του Ειρηνικού κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Είχε δει μερικές φοβερές μάχες και είχε επιβιώσει. Επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε έναν πιο ήρεμο τρόπο ζωής. Αργότερα υπηρέτησε ως διάκονος του Λόγου του Θεού. Μόλις πέρασε τα 60, άρχισε να εκδηλώνει συμπτώματα καρδιοπάθειας. Προσπαθούσε να ζει μια δραστήρια ζωή. Κατόπιν, μια ημέρα τον Ιούλιο του 1988, έπαθε ανακοπή καρδιάς και πέθανε. Ο θάνατός του ήταν κάτι το ολέθριο. Δεν πρόλαβα ούτε να τον αποχαιρετήσω. Δεν ήταν απλώς ο σύζυγός μου. Ήταν ο καλύτερός μου φίλος. Ζήσαμε μαζί 40 ολόκληρα χρόνια. Τώρα, όπως φαίνεται, πρέπει να αντιμετωπίσω ένα ιδιαίτερο είδος μοναξιάς».

Αυτές είναι μόνο μερικές από τις χιλιάδες τραγωδίες που πλήττουν κάθε ημέρα οικογένειες σε ολόκληρο τον κόσμο. Όπως θα σας έλεγαν τα περισσότερα άτομα που νιώθουν θλίψη, όταν ο θάνατος παίρνει το παιδί σου, το σύζυγό σου, τη σύζυγό σου, το γονέα σου, το φίλο σου, είναι όντως αυτό που τον αποκαλεί ο Χριστιανός συγγραφέας Παύλος, δηλαδή, ο «τελευταίος εχθρός». Συνήθως, η πρώτη φυσιολογική αντίδραση στα φοβερά νέα μπορεί να είναι η άρνηση: «Δεν μπορεί να είναι αλήθεια! Δεν το πιστεύω». Πολλές φορές ακολουθούν, όπως θα δούμε, και άλλες αντιδράσεις.​—1 Κορινθίους 15:25, 26.

Ωστόσο, προτού εξετάσουμε τα αισθήματα θλίψης, ας απαντήσουμε σε μερικά σπουδαία ερωτήματα. Σημαίνει μήπως ο θάνατος το τέλος αυτού του ατόμου; Υπάρχει κάποια ελπίδα ότι θα μπορέσουμε να ξαναδούμε τα αγαπημένα μας πρόσωπα;

Υπάρχει Πραγματική Ελπίδα

Ο Βιβλικός συγγραφέας Παύλος παρουσίασε την ελπίδα ότι θα υπάρξει απαλλαγή από αυτόν τον ‘τελευταίο εχθρό’, το θάνατο. Ο ίδιος έγραψε: «Θα εκμηδενιστεί ο θάνατος». «Ο τελευταίος εχθρός που θα καταργηθεί είναι ο θάνατος». (1 Κορινθίους 15:26, Η Νέα Αγγλική Βίβλος [The New English Bible]) Γιατί μπορούσε ο Παύλος να είναι τόσο βέβαιος για αυτό; Επειδή είχε διδαχτεί από εκείνον που είχε αναστηθεί από τους νεκρούς, τον Ιησού Χριστό. (Πράξεις 9:3-19) Για αυτόν επίσης το λόγο ο Παύλος μπορούσε να γράψει: «Εφόσον ο θάνατος είναι μέσω ενός ανθρώπου [του Αδάμ], η ανάσταση των νεκρών είναι επίσης μέσω ενός ανθρώπου [του Ιησού Χριστού]. Διότι όπως ακριβώς σε σχέση με τον Αδάμ όλοι πεθαίνουν, έτσι και σε σχέση με τον Χριστό όλοι θα ζωοποιηθούν».​—1 Κορινθίους 15:21, 22.

Ο Ιησούς ένιωσε βαθιά θλίψη όταν συνάντησε τη χήρα στη Ναΐν και είδε το νεκρό γιο της. Η Γραφική αφήγηση μας λέει: «Καθώς [ο Ιησούς] πλησίαζε στην πύλη της πόλης [της Ναΐν], να! μεταφερόταν έξω ένας νεκρός, ο μονογενής γιος της μητέρας του. Επιπλέον, αυτή ήταν χήρα. Και αρκετά μεγάλο πλήθος από την πόλη ήταν μαζί της. Και όταν ο Κύριος την είδε, ένιωσε ευσπλαχνία για αυτήν, και της είπε: ‘Σταμάτα να κλαις’. Τότε πλησίασε και άγγιξε το νεκροκρέβατο, και εκείνοι που το βάσταζαν στάθηκαν, και είπε: ‘Νεαρέ, σου λέω: Σήκω!’ Και ο νεκρός ανακάθησε και άρχισε να μιλάει, και εκείνος τον έδωσε στη μητέρα του. Φόβος, λοιπόν, τους κατέλαβε όλους και άρχισαν να δοξάζουν τον Θεό, λέγοντας: ‘Μεγάλος προφήτης εγέρθηκε ανάμεσά μας’, και, ‘Ο Θεός έστρεψε την προσοχή του στο λαό του’». Προσέξτε πόση ευσπλαχνία ένιωσε ο Ιησούς ώστε να αναστήσει το γιο της χήρας! Φανταστείτε τι προμηνύει αυτό για το μέλλον!​—Λουκάς 7:12-16.

Εκεί, μπροστά σε αυτόπτες μάρτυρες, ο Ιησούς πραγματοποίησε μια αξέχαστη ανάσταση. Αυτή αποτελούσε ένα δείγμα της ανάστασης την οποία είχε ήδη προείπει λίγο καιρό πριν από αυτό το γεγονός, μια πρόγευση της αποκατάστασης της ζωής στη γη υπό το «νέο ουρανό». Σε εκείνη την περίπτωση, ο Ιησούς είχε πει: «Μη θαυμάζετε για αυτό, επειδή έρχεται η ώρα κατά την οποία όλοι όσοι είναι στα μνημεία θα ακούσουν τη φωνή του και θα βγουν».​—Αποκάλυψη 21:1, 3, 4· Ιωάννης 5:28, 29· 2 Πέτρου 3:13.

Ανάμεσα στους άλλους αυτόπτες μάρτυρες της ανάστασης, συγκαταλεγόταν τόσο ο Πέτρος όσο και μερικοί άλλοι από τους 12 οι οποίοι συνόδευαν τον Ιησού στις περιοδείες του. Αυτοί, μάλιστα, είχαν ακούσει τον αναστημένο Ιησού να τους μιλάει κοντά στη Θάλασσα της Γαλιλαίας. Η αφήγηση μας λέει: «Ο Ιησούς τούς είπε: ‘Ελάτε, πάρτε το πρωινό σας’. Ούτε ένας από τους μαθητές δεν είχε το θάρρος να τον ρωτήσει: ‘Ποιος είσαι;’ επειδή γνώριζαν πως ήταν ο Κύριος. Ο Ιησούς ήρθε και πήρε το ψωμί και τους το έδωσε, παρόμοια και το ψάρι. Αυτή ήταν τώρα η τρίτη φορά που ο Ιησούς εμφανίστηκε στους μαθητές αφότου εγέρθηκε από τους νεκρούς».​—Ιωάννης 21:12-14.

Συνεπώς, ο Πέτρος μπορούσε να γράψει με απόλυτη πεποίθηση τα εξής: «Ευλογημένος ας είναι ο Θεός και Πατέρας του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, γιατί σύμφωνα με το μεγάλο του έλεος μας έδωσε μια νέα γέννηση σε μια ζωντανή ελπίδα μέσω της ανάστασης του Ιησού Χριστού από τους νεκρούς».​—1 Πέτρου 1:3.

Ο απόστολος Παύλος εξέφρασε γεμάτος πεποίθηση την ελπίδα του όταν είπε: «Πιστεύω όλα όσα εκτίθενται στο Νόμο και είναι γραμμένα στους Προφήτες· και έχω ελπίδα προς τον Θεό, την οποία ελπίδα τρέφουν και αυτοί οι ίδιοι, ότι πρόκειται να γίνει ανάσταση και δικαίων και αδίκων».​—Πράξεις 24:14, 15.

Επομένως, εκατομμύρια άνθρωποι μπορούν να τρέφουν τη στερεή ελπίδα ότι θα δουν και πάλι τους αγαπημένους τους ζωντανούς στη γη, αλλά υπό πολύ διαφορετικές συνθήκες. Τι είδους συνθήκες θα είναι αυτές; Περαιτέρω λεπτομέρειες αναφορικά με τη βασισμένη στην Αγία Γραφή ελπίδα μας σχετικά με τα αγαπημένα μας πρόσωπα τα οποία χάσαμε στο θάνατο θα εξεταστούν στο τελευταίο τμήμα αυτού του ειδικού βιβλιαρίου, το οποίο έχει τίτλο «Μια Βέβαιη Ελπίδα για τους Νεκρούς».

Αλλά ας εξετάσουμε πρώτα τα ερωτήματα τα οποία μπορεί να έχετε αν νιώθετε θλίψη εξαιτίας της απώλειας κάποιου αγαπημένου σας προσώπου: Είναι φυσιολογικό να νιώθω τέτοια θλίψη; Πώς μπορώ να ζήσω με τη θλίψη μου; Τι μπορούν να κάνουν οι άλλοι για να με βοηθήσουν να την αντιμετωπίσω; Πώς μπορώ να βοηθήσω εγώ άλλους που νιώθουν θλίψη; Και κυρίως: Τι λέει η Αγία Γραφή σχετικά με τη βέβαιη ελπίδα για τους νεκρούς; Θα δω ξανά ποτέ τα αγαπημένα μου πρόσωπα; Αν ναι, πού;

ΕΝΑΣ άντρας που έχασε κάποιον δικό του γράφει: «Στην Αγγλία όπου μεγάλωσα, διδάχτηκα από παιδί να μην εκφράζω ανοιχτά τα αισθήματά μου. Θυμάμαι πως ο πατέρας μου, πρώην στρατιωτικός, μου έλεγε με σφιγμένα τα δόντια ‘Μην κλαις!’ όταν κάτι μου είχε προξενήσει πόνο. Δεν μπορώ να θυμηθώ αν η μητέρα μου φίλησε ή αν αγκάλιασε ποτέ κάποιο από εμάς τα παιδιά (ήμασταν τέσσερα αδέλφια). Σε ηλικία 56 ετών, είδα τον πατέρα μου να πεθαίνει. Ήταν φοβερή η αίσθηση απώλειας που ένιωσα. Και όμως, στην αρχή, δεν μπορούσα να κλάψω».

Σε μερικούς πολιτισμούς, οι άνθρωποι εκφράζουν ανοιχτά τα αισθήματά τους. Είτε είναι χαρούμενοι είτε λυπημένοι, οι άλλοι γνωρίζουν πώς αισθάνονται. Όμως, σε άλλα μέρη του κόσμου, ιδιαίτερα στη βόρεια Ευρώπη και στη Βρετανία, οι άνθρωποι, και ιδίως οι άντρες, έχουν διαπλαστεί έτσι ώστε να κρύβουν αυτό που νιώθουν, να πνίγουν τα συναισθήματά τους, να δείχνουν ψυχραιμία και να μην εκδηλώνονται. Όταν, όμως, χάσετε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, μήπως είναι εσφαλμένο να εκφράσετε τη θλίψη σας; Τι λέει η Αγία Γραφή;

Εκείνοι που Αναφέρει η Αγία Γραφή ότι Έκλαψαν

Η Αγία Γραφή έχει γραφτεί από Εβραίους από την ανατολική Μεσόγειο, οι οποίοι ήταν εκδηλωτικά άτομα. Περιέχει πολλά παραδείγματα ατόμων που έδειχναν φανερά τη θλίψη τους. Ο Βασιλιάς Δαβίδ θρήνησε το χαμό του δολοφονημένου γιου του, του Αμνών. Μάλιστα, ‘έκλαυσε κλαυθμόν μέγαν σφόδρα’. (2 Σαμουήλ 13:28-39) Ένιωσε θλίψη ακόμη και για το χαμό του δόλιου γιου του, του Αβεσσαλώμ, ο οποίος προσπάθησε να σφετεριστεί τη βασιλεία του. Η Γραφική αφήγηση μας λέει: «Και εταράχθη ο βασιλεύς [Δαβίδ] και ανέβη εις το υπερώον της πύλης, και έκλαυσε· και ενώ επορεύετο, έλεγεν ούτως· Υιέ μου Αβεσσαλώμ, υιέ μου, υιέ μου Αβεσσαλώμ· είθε να απέθνησκον εγώ αντί σου, Αβεσσαλώμ, υιέ μου, υιέ μου»! (2 Σαμουήλ 18:33) Ο Δαβίδ θρήνησε όπως θα θρηνούσε οποιοσδήποτε φυσιολογικός πατέρας. Πόσες φορές, μάλιστα, δεν έχουν ευχηθεί οι γονείς να μπορούσαν να είχαν πεθάνει εκείνοι αντί των παιδιών τους! Φαίνεται τόσο αφύσικο να πεθαίνει ένα παιδί πριν από το γονέα.

Πώς αντέδρασε ο Ιησούς στο θάνατο του φίλου του, του Λαζάρου; Έκλαψε όταν πλησίασε το μνήμα του. (Ιωάννης 11:30-38) Αργότερα, η Μαρία η Μαγδαληνή έκλαψε καθώς πλησίαζε τον τάφο του Ιησού. (Ιωάννης 20:11-16) Είναι αλήθεια ότι ο Χριστιανός που έχει κατανόηση της ελπίδας της ανάστασης, η οποία εκτίθεται στην Αγία Γραφή, δεν θλίβεται απαρηγόρητα, όπως συμβαίνει με μερικά άτομα που δεν έχουν ξεκάθαρη Γραφική βάση για τις πεποιθήσεις τους σχετικά με την κατάσταση των νεκρών. Αλλά, ως άνθρωπος με φυσιολογικά αισθήματα, ο αληθινός Χριστιανός, παρά την ελπίδα της ανάστασης, νιώθει θλίψη και θρηνεί για την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου.​—1 Θεσσαλονικείς 4:13, 14.

Να Κλάψετε ή να Μην Κλάψετε

Τι μπορεί να λεχτεί για τις αντιδράσεις μας σήμερα; Μήπως το να εκδηλώνετε τα αισθήματά σας σάς είναι δύσκολο ή σας φέρνει σε αμηχανία; Τι συνιστούν μερικοί σύμβουλοι; Οι σύγχρονες απόψεις τους συνήθως αντανακλούν απλώς την πανάρχαια θεόπνευστη σοφία της Αγίας Γραφής. Αυτοί λένε ότι πρέπει να εκφράζουμε, και όχι να καταπνίγουμε, τη θλίψη μας. Αυτό μας θυμίζει τους πιστούς άντρες των αρχαίων χρόνων, όπως ήταν ο Ιώβ, ο Δαβίδ και ο Ιερεμίας, εκφράσεις θλίψης των οποίων βρίσκονται στην Αγία Γραφή. Αυτοί, ασφαλώς, δεν κατέπνιγαν τα αισθήματά τους. Συνεπώς, δεν είναι σοφό να απομονώνετε τον εαυτό σας από τους άλλους ανθρώπους. (Παροιμίαι 18:1, ΜΝΚ) Βέβαια, το πένθος εκφράζεται με διάφορους τρόπους σε διάφορους πολιτισμούς, πράγμα που εξαρτάται και από τις επικρατούσες θρησκευτικές πεποιθήσεις.a

Τι πρέπει να κάνετε, ωστόσο, αν νιώθετε την ανάγκη να κλάψετε; Το να κλαίει κανείς είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης. Θυμηθείτε και πάλι την περίπτωση του θανάτου του Λαζάρου, κατά την οποία ο Ιησούς «στέναξε στο πνεύμα και . . . δάκρυσε». (Ιωάννης 11:33, 35) Με τον τρόπο αυτόν, ο Ιησούς έδειξε ότι το κλάμα αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στο θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου.

Αυτό το γεγονός επιβεβαιώνεται και από την περίπτωση μιας μητέρας, της Αν, η οποία έχασε το μωρό της, τη Ρέιτσελ, από Σύνδρομο Αιφνίδιου Βρεφικού Θανάτου (SIDS). Ο σύζυγός της έκανε τα εξής σχόλια: «Το παράδοξο ήταν ότι στην κηδεία δεν κλάψαμε, ούτε εγώ ούτε η Αν. Όλοι έκλαιγαν εκτός από εμάς». Η Αν αποκρίθηκε λέγοντας: «Ναι, αλλά εγώ έχω κλάψει αρκετά και για τους δυο μας. Νομίζω ότι το πόσο πραγματικά μου είχε στοιχίσει φάνηκε όταν τελικά βρέθηκα μόνη στο σπίτι, λίγες εβδομάδες μετά την τραγωδία. Έκλαιγα όλη την ημέρα. Πιστεύω όμως πως αυτό με βοήθησε. Αισθάνθηκα καλύτερα. Είχα ανάγκη να θρηνήσω το χαμό του μωρού μου. Πιστεύω ακράδαντα ότι πρέπει να αφήνει κανείς αυτούς που νιώθουν θλίψη να κλαίνε. Βέβαια, είναι φυσικό οι άλλοι να λένε ‘Μην κλαις’, όμως αυτό στην πραγματικότητα δεν βοηθάει».

Πώς Αντιδρούν Μερικοί Άνθρωποι

Πώς αντέδρασαν μερικοί οι οποίοι ένιωσαν απόγνωση εξαιτίας του χαμού ενός αγαπημένου τους προσώπου; Για παράδειγμα, ας εξετάσουμε την περίπτωση της Χουανίτας. Αυτή γνωρίζει πώς είναι να χάνεις το μωρό σου. Είχε ήδη κάνει πέντε αποβολές. Τώρα ήταν και πάλι έγκυος. Έτσι, όταν ένα αυτοκινητικό ατύχημα την ανάγκασε να εισαχτεί στο νοσοκομείο, ήταν λογικό να ανησυχεί. Δυο εβδομάδες αργότερα, την έπιασαν οι πόνοι​—πρόωρα. Σύντομα γεννήθηκε η μικρή Βανέσα​—που ζύγιζε μόλις λίγο πάνω από 900 γραμμάρια. «Ήμουν τόσο συγκινημένη», θυμάται η Χουανίτα. «Επιτέλους ήμουν μητέρα!»

Αλλά η ευτυχία της δεν κράτησε πολύ. Τέσσερις ημέρες αργότερα η Βανέσα πέθανε. Η Χουανίτα θυμάται: «Αισθανόμουν ένα μεγάλο κενό. Είχα στερηθεί τη μητρότητά μου. Αισθανόμουν ελλιπής. Ήταν επώδυνο να επιστρέψω σπίτι στο δωμάτιο που είχα ετοιμάσει για τη Βανέσα και να αντικρίζω τα μικρά εκείνα φανελάκια που της είχα αγοράσει. Τους επόμενους ένα-δυο μήνες, ξαναζούσα την ημέρα της γέννησής της. Δεν ήθελα να βλέπω κανέναν».

Μήπως πρόκειται για υπερβολική αντίδραση; Ίσως είναι δύσκολο για άλλους να το καταλάβουν αυτό, αλλά εκείνοι που, όπως η Χουανίτα, το έχουν ζήσει εξηγούν ότι θλίβονται για το μωρό τους όπως ακριβώς θα λυπούνταν για κάποιον που έχει ζήσει επί αρκετό χρονικό διάστημα. Πολύ πριν γεννηθεί το μωρό, λένε τα άτομα αυτά, οι γονείς του το αγαπούν. Υπάρχει ένας ιδιαίτερος δεσμός ανάμεσα στη μητέρα και στο μωρό. Όταν το μωρό πεθαίνει, η μητέρα νιώθει ότι έχει χαθεί ένα πραγματικό πρόσωπο. Και αυτό είναι εκείνο που πρέπει να καταλάβουν οι άλλοι.

Πώς Μπορούν να σας Επηρεάσουν ο Θυμός και η Ενοχή

Μια άλλη μητέρα εξέφρασε ποια ήταν τα αισθήματά της όταν της είπαν ότι ο εξάχρονος γιος της είχε πεθάνει ξαφνικά από κάποιο καρδιακό πρόβλημα που είχε εκ γενετής. «Πέρασα από μια σειρά αντιδράσεων​—παράλυση, άρνηση να πιστέψω το συμβάν, ενοχή και θυμό ο οποίος στρεφόταν εναντίον του συζύγου μου και του γιατρού, επειδή αυτοί δεν είχαν αντιληφτεί πόσο σοβαρή ήταν η κατάστασή του».

Ο θυμός μπορεί να είναι ένα ακόμη σύμπτωμα της θλίψης. Ίσως να πρόκειται για θυμό που στρέφεται εναντίον των γιατρών και των νοσοκόμων, υποκινούμενος από το αίσθημα ότι αυτά τα άτομα θα έπρεπε να είχαν κάνει περισσότερα για τη φροντίδα του ατόμου που πέθανε. Ή μπορεί να είναι θυμός που στρέφεται εναντίον φίλων και συγγενών, οι οποίοι, φαινομενικά, λένε ή κάνουν κάτι το εσφαλμένο. Μερικοί θυμώνουν με τον εκλιπόντα επειδή αμελούσε την υγεία του. Η Στέλλα επαναφέρει στο νου τα εξής: «Θυμάμαι πως ήμουν θυμωμένη με το σύζυγό μου, επειδή γνώριζα ότι τα πράγματα μπορούσαν να είχαν έρθει διαφορετικά. Ήταν πολύ άρρωστος· όμως, αγνοούσε τις προειδοποιήσεις των γιατρών». Και μερικές φορές υπάρχει ο θυμός που στρέφεται εναντίον του νεκρού εξαιτίας του βάρους που δημιουργεί ο θάνατός του για τον επιζώντα.

Μερικοί άνθρωποι αισθάνονται ενοχή εξαιτίας του θυμού​—δηλαδή, ίσως να καταδικάζουν τον εαυτό τους επειδή νιώθουν θυμό. Άλλοι κατηγορούν τον εαυτό τους για το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου. «Δεν θα είχε πεθάνει», πείθουν τον εαυτό τους, «αν τον είχα αναγκάσει να πάει νωρίτερα στο γιατρό» ή «αν τον είχα αναγκάσει να πάει να δει κάποιον άλλο γιατρό» ή «αν τον είχα αναγκάσει να φροντίζει καλύτερα την υγεία του».

Για άλλους, η ενοχή προχωρεί πέρα από αυτό, ιδιαίτερα αν το αγαπημένο τους πρόσωπο έχει πεθάνει ξαφνικά, απρόσμενα. Αρχίζουν να θυμούνται περιπτώσεις κατά τις οποίες είχαν θυμώσει με τον εκλιπόντα ή είχαν λογομαχήσει μαζί του. Ή μπορεί να αισθάνονται ότι δεν του είχαν συμπαρασταθεί πραγματικά όσο έπρεπε.

Τα στάδια της θλίψης που διαρκούν μεγάλο διάστημα, από τα οποία περνούν πολλές μητέρες, υποστηρίζουν αυτό που λένε πολλοί ειδικοί, ότι, δηλαδή, ο χαμός ενός παιδιού δημιουργεί μόνιμο κενό στη ζωή των γονέων, ιδίως στη μητέρα.

Όταν Χάνετε το Σύντροφό Σας

Ο χαμός του γαμήλιου συντρόφου αποτελεί διαφορετικού είδους τραύμα, ιδιαίτερα αν οι δύο σύντροφοι ζούσαν μια δραστήρια ζωή. Ο θάνατος του ενός μπορεί να σημάνει το τέλος ενός ολόκληρου τρόπου ζωής που μοιράζονταν οι δυο τους, των ταξιδιών τους, της εργασίας τους, της ψυχαγωγίας τους και της αλληλεξάρτησής τους.

Η Γιούνις εξηγεί τι συνέβη όταν ο σύζυγός της πέθανε ξαφνικά από ανακοπή καρδιάς. «Την πρώτη εβδομάδα, ήμουν σε κατάσταση συναισθηματικής παράλυσης, σαν να είχα πάψει να λειτουργώ. Δεν μπορούσα ούτε να γευτώ ούτε να μυρίσω κάτι. Ωστόσο, εξακολουθούσα να έχω τα λογικά μου, αν και κάπως ασυναίσθητα. Επειδή ήμουν δίπλα στο σύζυγό μου όταν προσπαθούσαν να σταθεροποιήσουν την κατάστασή του χρησιμοποιώντας καρδιοαναπνευστική ανάνηψη και φάρμακα, δεν υπέφερα από τα συνηθισμένα συμπτώματα άρνησης. Παρ’ όλα αυτά, διακατεχόμουν από ένα έντονο αίσθημα απόγνωσης, σαν να έβλεπα ένα αυτοκίνητο να πέφτει στον γκρεμό, χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα».

Έκλαψε η Γιούνις; «Και βέβαια έκλαψα, ιδιαίτερα όταν διάβαζα τις εκατοντάδες συλλυπητήριες κάρτες που είχα λάβει. Έκλαιγα στο διάβασμα της καθεμιάς από αυτές. Αυτό με βοηθούσε να αντιμετωπίσω την υπόλοιπη ημέρα. Ωστόσο, κάθε άλλο παρά υποβοηθητικό ήταν για εμένα να με ρωτούν επανειλημμένα πώς αισθάνομαι. Ήταν ολοφάνερο πως αισθανόμουν απαίσια».

Τι βοήθησε τη Γιούνις να αντεπεξέλθει στη θλίψη της; «Χωρίς να το καταλάβω, είχα πάρει υποσυνείδητα την απόφαση να συνεχίσω να ζω τη ζωή μου», λέει η ίδια. «Εντούτοις, αυτό που μου προξενεί ακόμη οδύνη είναι το να σκέφτομαι ότι ο σύζυγός μου, ο οποίος τόσο αγαπούσε τη ζωή, δεν είναι πια εδώ για να την απολαμβάνει».

«Μην Αφήνετε τους Άλλους να σας Υπαγορεύουν . . .»

Οι συγγραφείς του βιβλίου Αποχωρισμός​—Πότε και Πώς να Λέτε Αντίο (Leavetaking​—When and How to Say Goodbye) συμβουλεύουν: «Μην αφήνετε τους άλλους να σας υπαγορεύουν πώς θα πρέπει να ενεργείτε ή να αισθάνεστε. Τα στάδια της θλίψης ποικίλλουν από άτομο σε άτομο. Οι άλλοι μπορεί να νομίζουν​—και να σας το πουν—​ότι νιώθετε υπερβολική θλίψη ή ότι δεν νιώθετε αρκετή θλίψη. Συγχωρέστε τους και ξεχάστε το. Το να προσπαθείτε να μπείτε δια της βίας σε ένα καλούπι που έφτιαξαν οι άλλοι, ή η κοινωνία γενικά, καθυστερεί την αποκατάσταση της συναισθηματικής σας υγείας».

Φυσικά, διάφοροι άνθρωποι αντιμετωπίζουν με διάφορους τρόπους τη θλίψη τους. Δεν προσπαθούμε να υπονοήσουμε ότι ο ένας τρόπος είναι κατ’ ανάγκη καλύτερος από τον άλλον στην κάθε περίπτωση. Εντούτοις, ο κίνδυνος είναι υπαρκτός όταν παρατηρηθεί στασιμότητα, όταν, δηλαδή, το άτομο που νιώθει θλίψη δεν είναι σε θέση να συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα της κατάστασης. Τότε, μπορεί να έχει ανάγκη το άτομο από τη βοήθεια συμπονετικών φίλων. Η Αγία Γραφή λέει: ‘Ο αληθινός σύντροφος είναι στοργικός πάντοτε, και υπάρχει αδελφός που γεννιέται για καιρό θλίψης’. Συνεπώς, μη φοβάστε να ζητήσετε βοήθεια, να μιλήσετε με κάποιον και να κλάψετε.​—Παροιμίαι 17:17, ΜΝΚ.

Η θλίψη αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στην απώλεια και δεν είναι εσφαλμένο να δείχνετε τη θλίψη σας σε άλλους. Ωστόσο, υπάρχουν περαιτέρω ερωτήματα που χρειάζονται απάντηση: ‘Πώς μπορώ να ζήσω με τη θλίψη μου; Είναι φυσιολογικό να έχω αισθήματα ενοχής και θυμού; Πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσω αυτές τις αντιδράσεις; Τι μπορεί να με βοηθήσει να αντέξω την απώλεια και τη θλίψη;’ Το επόμενο τμήμα θα δώσει απάντηση σε αυτά και σε άλλα ερωτήματα.

«ΠΙΕΖΟΜΟΥΝ πολύ να συγκρατήσω τα αισθήματά μου», εξηγεί ο Μάικ, φέρνοντας στη μνήμη το θάνατο του πατέρα του. Για τον Μάικ, η απώθηση της θλίψης του αποτελούσε ανδροπρεπή συμπεριφορά. Αργότερα, όμως, κατάλαβε πως έκανε λάθος. Έτσι, όταν ένας φίλος του Μάικ έχασε τον παππού του, ο Μάικ ήξερε τι να κάνει. Ο ίδιος λέει: «Πριν από μερικά χρόνια, θα τον χτυπούσα φιλικά στον ώμο και θα του έλεγα: ‘Φέρσου αντρίκεια’. Τώρα, όμως, άγγιξα το μπράτσο του και του είπα: ‘Άσε τα αισθήματά σου ελεύθερα. Αυτό θα σε βοηθήσει να αντιμετωπίσεις την κατάσταση. Αν θέλεις να φύγω, θα φύγω. Αν θέλεις να μείνω, θα μείνω. Αλλά μη φοβάσαι να εκδηλώνεις τα αισθήματά σου’».

Η Μαριάννα πιεζόταν επίσης να συγκρατήσει τα αισθήματά της μετά το θάνατο του συζύγου της. «Ανησυχούσα τόσο πολύ για το αν ήμουν καλό παράδειγμα για τους άλλους», θυμάται η ίδια, «ώστε δεν άφηνα τον εαυτό μου να αισθάνεται φυσιολογικά. Αλλά τελικά έμαθα ότι το να προσπαθώ να είμαι στύλος δύναμης για τους άλλους δεν με βοηθούσε. Άρχισα να αναλύω την κατάστασή μου και να λέω: ‘Κλάψε, αν χρειάζεται να κλάψεις. Μην προσπαθείς να παριστάνεις τη γενναία. Κοίταξε να ξαλαφρώσεις’».

Έτσι, τόσο ο Μάικ όσο και η Μαριάννα συνιστούν: Αφήστε τον εαυτό σας να εκδηλώσει τη θλίψη! Μάλιστα, έχουν δίκιο. Γιατί; Επειδή η εκδήλωση της θλίψης αποτελεί μια αναγκαία συναισθηματική εκτόνωση. Η εκτόνωση των αισθημάτων σας μπορεί να μετριάσει την πίεση κάτω από την οποία βρίσκεστε. Η φυσιολογική εκδήλωση των συναισθημάτων σας, σε συνδυασμό με την κατανόηση και την ακριβή πληροφόρηση, σας επιτρέπει να βλέπετε τα αισθήματά σας με τον ορθό τρόπο.

Βέβαια, δεν εκφράζουν όλοι με τον ίδιο τρόπο τη θλίψη τους. Επίσης, παράγοντες όπως το αν ο θάνατος του αγαπημένου προσώπου ήταν ξαφνικός ή αν επήλθε ύστερα από μακρόχρονη ασθένεια επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν συναισθηματικά εκείνοι που μένουν πίσω. Αλλά ένα πράγμα φαίνεται πως είναι βέβαιο: Το να καταπνίγετε τα αισθήματά σας μπορεί να αποδειχτεί επιβλαβές, τόσο από σωματική όσο και από συναισθηματική άποψη. Είναι πολύ πιο ωφέλιμο να δίνετε διέξοδο στη θλίψη σας. Πώς; Οι Γραφές περιέχουν μερικές πρακτικές συμβουλές.

Δώστε Διέξοδο στη Θλίψη​—Πώς;

Το να μιλάτε μπορεί να αποτελεί υποβοηθητική εκτόνωση. Μετά το θάνατο και των δέκα παιδιών του, και ύστερα από μερικές άλλες προσωπικές τραγωδίες, ο αρχαίος πατριάρχης Ιώβ είπε: «Η ψυχή μου εβαρύνθη την ζωήν μου [απεχθάνεται τη ζωή μου, ΜΝΚ]· θέλω παραδοθή εις [εβραϊκή, «θα απελευθερώσω»] το παράπονόν μου· θέλω λαλήσει εν τη πικρία της ψυχής μου»! (Ιώβ 1:2, 18, 19· 10:1) Ο Ιώβ δεν μπορούσε να συγκρατήσει πια το παράπονό του. Έπρεπε να το αφήσει ελεύθερο· έπρεπε να ‘μιλήσει’. Με παρόμοιο τρόπο, ο Άγγλος δραματουργός Σέξπιρ έγραψε στο έργο του Μάκβεθ τα εξής: «Δώσε στον πόνο λόγια· λύπη που δεν μιλάει ψιθυρίζει στην καρδιά τη βαρυφορτωμένη και της λέει να σπάσει».

Έτσι, το να μιλάτε για τα αισθήματά σας με κάποιον ‘αληθινό σύντροφο’ που θα σας ακούσει με υπομονή και με συμπόνια μπορεί να σας φέρει κάποια ανακούφιση. (Παροιμίαι 17:17, ΜΝΚ) Συνήθως, το να εκφράζετε τις εμπειρίες σας και τα αισθήματά σας με λόγια σάς διευκολύνει να τα κατανοήσετε και να τα αντιμετωπίσετε. Αν, μάλιστα, ο ακροατής έχει χάσει και αυτός κάποιον δικό του και έχει αντιμετωπίσει αποτελεσματικά αυτή την προσωπική απώλεια, ίσως μπορέσετε να αποκομίσετε μερικές πρακτικές εισηγήσεις για το πώς να μπορείτε να αντεπεξέλθετε και εσείς. Όταν πέθανε το παιδί της, μια μητέρα εξήγησε γιατί τη βοηθούσε το να μιλάει με κάποια άλλη γυναίκα που είχε υποστεί μια παρόμοια απώλεια: «Το ότι γνώριζα πως κάποια άλλη πέρασε κάτι παρόμοιο, ότι ‘επιβίωσε σώα και αβλαβής’, καθώς και πως εξακολουθεί να επιβιώνει και ότι κατά κάποιον τρόπο έχει βρει πάλι το ρυθμό της υπήρξε ιδιαίτερα ενισχυτικό για εμένα».

Τι γίνεται όμως αν δεν νιώθετε άνετα όταν μιλάτε για τα αισθήματά σας; Μετά το θάνατο του Σαούλ και του Ιωνάθαν, ο Δαβίδ συνέθεσε μια εξαιρετικά συγκινητική θρηνωδία μέσω της οποίας έδωσε διέξοδο στη θλίψη του. Αυτό το θρηνητικό τραγούδι έγινε τελικά μέρος του γραπτού υπομνήματος που βρίσκεται στο Γραφικό βιβλίο Δεύτερο Σαμουήλ. (2 Σαμουήλ 1:17-27· 2 Χρονικών 35:25) Με παρόμοιο τρόπο, μερικοί διαπιστώνουν ότι είναι πιο εύκολο να εκφραστούν μέσω του γραπτού λόγου. Μια χήρα ανέφερε ότι κατέγραφε τα αισθήματά της και ότι, ύστερα από την πάροδο μερικών ημερών, ξαναδιάβαζε τα όσα είχε γράψει. Διαπίστωσε ότι αυτό ήταν μια υποβοηθητική εκτόνωση.

Η εξωτερίκευση των αισθημάτων σας, είτε μέσω συνομιλίας είτε μέσω του γραπτού λόγου, μπορεί να σας βοηθήσει να δώσετε διέξοδο στη θλίψη σας. Μπορεί επίσης να σας βοηθήσει να ξεκαθαρίζετε τις παρεξηγήσεις. Μια μητέρα που έχασε το παιδί της εξηγεί: «Ο σύζυγός μου και εγώ ακούγαμε για άλλα αντρόγυνα που πήραν διαζύγιο μετά την απώλεια ενός παιδιού τους και δεν θέλαμε να συμβεί το ίδιο και σε εμάς. Έτσι, όποτε ήμασταν θυμωμένοι, θέλοντας να επιρρίψουμε την ευθύνη ο ένας στον άλλον, συζητούσαμε το ζήτημα διεξοδικά. Νομίζω ότι αυτό μας έφερε πραγματικά πιο κοντά». Συνεπώς, το να κάνετε γνωστά τα αισθήματά σας μπορεί να σας βοηθήσει να καταλάβετε ότι, μολονότι μπορεί να έχετε υποστεί την ίδια απώλεια με κάποιον άλλον, εκείνος ίσως να εκδηλώνει διαφορετικά τη θλίψη του​—με το δικό του ρυθμό και με το δικό του τρόπο.

Κάτι άλλο που μπορεί να βοηθήσει ένα άτομο να δώσει διέξοδο στη θλίψη του είναι το κλάμα. Η Αγία Γραφή λέει ότι υπάρχει «καιρός του κλαίειν». (Εκκλησιαστής 3:1, 4) Ασφαλώς ο θάνατος κάποιου τον οποίο αγαπάμε δίνει αφορμή για να υπάρξει «καιρός» αυτού του είδους. Το να χύνουμε δάκρυα θλίψης φαίνεται ότι αποτελεί αναγκαίο μέρος της διαδικασίας της γιατρειάς.

Μια νεαρή γυναίκα εξηγεί πώς κάποια στενή φίλη της τη βοήθησε να αντεπεξέλθει μετά το θάνατο της μητέρας της. Η ίδια θυμάται: «Η φίλη μου ήταν πάντα στη διάθεσή μου. Έκλαιγε μαζί μου. Μου μιλούσε. Μπορούσα να εξωτερικεύω ελεύθερα τα αισθήματά μου, και αυτό ήταν σημαντικό για εμένα. Δεν χρειαζόταν να νιώθω αμηχανία όταν έκλαιγα». (Βλέπε Ρωμαίους 12:15). Ούτε εσείς θα πρέπει να ντρέπεστε για τα δάκρυά σας. Όπως είδαμε, η Αγία Γραφή είναι γεμάτη παραδείγματα αντρών και γυναικών πίστης​—περιλαμβανομένου και του Ιησού Χριστού—​οι οποίοι έκλαιγαν φανερά για να εκδηλώσουν τη θλίψη τους, χωρίς προφανώς να νιώθουν κάποια αμηχανία.​—Γένεσις 50:3· 2 Σαμουήλ 1:11, 12· Ιωάννης 11:33, 35.

Πιθανόν να διαπιστώσετε ότι επί κάποιο χρονικό διάστημα τα συναισθήματά σας μπορεί να είναι κάπως απρόβλεπτα. Τα δάκρυα μπορεί να τρέχουν χωρίς καμιά ιδιαίτερη προειδοποίηση. Μια χήρα διαπίστωσε ότι το να ψωνίζει στο σούπερ μάρκετ (κάτι που έκανε συχνά με το σύζυγό της) την έκανε να κλαίει, ιδιαίτερα κάθε φορά που το χέρι της πήγαινε από συνήθεια σε κάποιο προϊόν που προτιμούσε ο σύζυγός της. Να έχετε υπομονή με τον εαυτό σας. Επίσης, να μη νιώθετε ότι πρέπει να συγκρατείτε τα δάκρυα. Να θυμάστε ότι αυτά αποτελούν φυσιολογικό και απαραίτητο μέρος της εκδήλωσης θλίψης.

Αντιμετώπιση της Ενοχής

Όπως ήδη αναφέρθηκε, μερικοί διακατέχονται από αισθήματα ενοχής όταν χάσουν κάποιο αγαπημένο τους πρόσωπο στο θάνατο. Αυτό ίσως να εξηγεί γιατί αισθανόταν τέτοια έντονη θλίψη ο πιστός Ιακώβ όταν τον έκαναν να πιστέψει ότι ο γιος του, ο Ιωσήφ, είχε θανατωθεί από «θηρίον κακόν». Ο ίδιος ο Ιακώβ είχε στείλει τον Ιωσήφ για να δει αν ήταν καλά οι αδελφοί του. Γι’ αυτό είναι πιθανό να βασανιζόταν ο Ιακώβ από αισθήματα ενοχής, όπως: ‘Γιατί έστειλα τον Ιωσήφ εκεί μόνο του; Γιατί τον έστειλα σε περιοχή που βρίθει από άγρια θηρία;’​—Γένεσις 37:33-35.

Ίσως να νιώθετε ότι κάποια αμέλεια από μέρους σας συνέβαλε στο θάνατο του αγαπημένου σας προσώπου. Το να συνειδητοποιήσετε ότι η ενοχή​—είτε πρόκειται για πραγματική είτε για φανταστική—​αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στη θλίψη μπορεί από μόνο του να σας βοηθήσει. Και πάλι, δεν είναι αναγκαίο να κρατάτε μέσα σας αυτά τα αισθήματα. Το να μιλάτε για το πόσο ένοχος αισθάνεστε μπορεί να σας παράσχει την εκτόνωση που τόσο χρειάζεστε.

Να συνειδητοποιήσετε, ωστόσο, ότι, ανεξάρτητα από το πόσο αγαπάμε κάποιο άλλο πρόσωπο, δεν μπορούμε να ελέγχουμε τη ζωή του ή τη ζωή της, ούτε μπορούμε να εμποδίζουμε ‘τους καιρούς και τις απρόβλεπτες περιστάσεις’ να επηρεάζουν εκείνους που αγαπάμε. (Εκκλησιαστής 9:11, ΜΝΚ) Εκτός αυτού, χωρίς αμφιβολία, τα κίνητρά σας δεν ήταν κακά. Για παράδειγμα, μήπως το να μην κλείσετε ραντεβού με το γιατρό πιο νωρίς σημαίνει ότι σχεδιάζατε να αρρωστήσει το αγαπημένο σας πρόσωπο και να πεθάνει; Και βέβαια όχι! Επομένως, μήπως φέρετε πράγματι ενοχή για το θάνατο του ατόμου αυτού; Όχι.

Μια μητέρα έμαθε να αντιμετωπίζει την ενοχή μετά το θάνατο της κόρης της σε αυτοκινητικό δυστύχημα. Η ίδια εξηγεί: «Αισθανόμουν ένοχη επειδή την είχα στείλει να πάει κάπου. Όμως, έφτασα στο σημείο να αντιληφτώ ότι ήταν ανόητο να αισθάνομαι έτσι. Δεν ήταν εσφαλμένο να τη στείλω μαζί με τον πατέρα της για να κάνει κάποια δουλειά. Επρόκειτο, απλώς, για ένα φοβερό δυστύχημα».

‘Όμως, υπάρχουν τόσο πολλά πράγματα που θα ήθελα να είχα πει ή να είχα κάνει’, μπορεί να πείτε. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά ποιος από εμάς μπορεί να ισχυριστεί ότι υπήρξε ο τέλειος πατέρας, η τέλεια μητέρα ή το τέλειο παιδί; Η Αγία Γραφή μάς υπενθυμίζει: «Όλοι σφάλλουμε πολλές φορές. Αν κάποιος δεν σφάλλει σε λόγο, αυτός είναι τέλειος άντρας». (Ιακώβου 3:2· Ρωμαίους 5:12) Γι’ αυτό, να αποδεχτείτε το γεγονός ότι δεν είστε τέλειος. Το να σας απασχολούν διαρκώς ένα σωρό «εάν» δεν θα αλλάξει τίποτα· αντίθετα, μπορεί να επιβραδύνει την ανάρρωσή σας.

Αν έχετε σοβαρούς λόγους να πιστεύετε ότι η ενοχή σας είναι πραγματική και όχι φανταστική, τότε αναλογιστείτε τον πιο σημαντικό παράγοντα από όλους που μπορεί να απαλύνει το αίσθημα της ενοχής​—τη συγχώρηση του Θεού. Η Αγία Γραφή μάς διαβεβαιώνει: ‘Αν αυτό που κοίταζες ήταν τα λάθη, Γιαχ, Ιεχωβά, ποιος θα μπορούσε να σταθεί; Διότι η αληθινή συγχώρηση έρχεται από εσένα’. (Ψαλμός 130:3, 4, ΜΝΚ) Δεν μπορείτε να φέρετε πίσω το παρελθόν και ούτε να αλλάξετε τίποτα. Μπορείτε, ωστόσο, να παρακαλέσετε τον Θεό να συγχωρήσει τα λάθη που κάνατε. Και στη συνέχεια; Εφόσον ο Θεός υπόσχεται ότι θα διαγράψει τα λάθη σας δεν θα πρέπει και εσείς να συγχωρήσετε τον εαυτό σας;​—Παροιμίαι 28:13· 1 Ιωάννη 1:9.

Αντιμετώπιση του Θυμού

Επίσης, μήπως αισθάνεστε κάπως θυμωμένος, πιθανώς με τους γιατρούς, με τις νοσοκόμες, με τους φίλους ή ακόμη με εκείνον που πέθανε; Αντιληφτείτε ότι και αυτό είναι μια συνηθισμένη αντίδραση στην απώλεια. Ίσως ο θυμός σας να είναι φυσιολογικό επακόλουθο του πόνου που αισθάνεστε. Ένας συγγραφέας είπε: «Μόνο με το να συνειδητοποιείτε το θυμό​—όχι με το να ενεργείτε σε αρμονία με αυτόν αλλά με το να γνωρίζετε ότι τον αισθάνεστε—​μπορείτε να απαλλαγείτε από την καταστροφική του επίδραση».

Μπορεί επίσης να είναι υποβοηθητικό να εκφράζετε ή να εξωτερικεύετε το θυμό σας. Πώς; Ασφαλώς όχι μέσω ανεξέλεγκτων εκρήξεων θυμού. Η Αγία Γραφή προειδοποιεί ότι ο παρατεταμένος θυμός είναι επικίνδυνος. (Παροιμίαι 14:29, 30) Αλλά ίσως να βρείτε παρηγοριά μιλώντας για το θυμό σας με ένα φίλο γεμάτο κατανόηση. Μερικοί, μάλιστα, διαπιστώνουν ότι οι εντατικές ασκήσεις αποτελούν υποβοηθητική εκτόνωση όταν είναι θυμωμένοι.​—Βλέπε επίσης Εφεσίους 4:25, 26.

Μολονότι είναι σημαντικό να είστε ανοιχτοί και ειλικρινείς σε ό,τι αφορά τα αισθήματά σας, είναι κατάλληλο να προσέξετε κάτι. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να εκφράζετε τα αισθήματά σας και στο να καταβαρύνετε άλλους με αυτά. Δεν χρειάζεται να επιρρίπτετε σε άλλους την ευθύνη για το θυμό και την απογοήτευσή σας. Γι’ αυτό, να φροντίζετε να εξωτερικεύετε τα αισθήματά σας, αλλά όχι με εχθρικό τρόπο. (Παροιμίαι 18:21) Υπάρχει ένα υπερέχον βοήθημα για την αντιμετώπιση της θλίψης, και αυτό θα το συζητήσουμε τώρα.

Βοήθεια από τον Θεό

Η Αγία Γραφή μάς διαβεβαιώνει: ‘Ο Ιεχωβά είναι πλησίον των συντετριμμένων την καρδίαν, και σώζει τους ταπεινούς το πνεύμα’. (Ψαλμός 34:18) Ναι, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, η σχέση με τον Θεό μπορεί να σας βοηθήσει να αντιμετωπίσετε το θάνατο ενός ατόμου που αγαπάτε. Πώς; Όλες οι πρακτικές εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν μέχρι τώρα βασίζονται στο Λόγο του Θεού, την Αγία Γραφή, ή εναρμονίζονται με αυτόν. Η εφαρμογή τους μπορεί να σας βοηθήσει να αντεπεξέλθετε σε αυτή τη δυσκολία.

Επιπρόσθετα, να μην υποτιμάτε την αξία της προσευχής. Η Αγία Γραφή μάς παροτρύνει: ‘Επίρριψον επί τον Ιεχωβά το φορτίον σου, και αυτός θέλει σε ανακουφίσει’. (Ψαλμός 55:22) Αν το να συζητάτε διεξοδικά τα αισθήματά σας με ένα συμπονετικό φίλο μπορεί να σας βοηθήσει, πόσο περισσότερο θα σας βοηθήσει το να ανοίξετε την καρδιά σας στον ‘Θεό κάθε παρηγοριάς’!​—2 Κορινθίους 1:3.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η προσευχή απλώς μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα. Εκείνος που ‘ακούει προσευχή’ υπόσχεται να δώσει το άγιο πνεύμα του στους υπηρέτες του που το ζητούν με ειλικρίνεια. (Ψαλμός 65:2· Λουκάς 11:13) Επίσης, το άγιο πνεύμα του Θεού, δηλαδή η ενεργή του δύναμη, είναι σε θέση να σας εξαρτίσει με «δύναμη που ξεπερνάει το φυσιολογικό» για να αντιμετωπίζετε τη μια ημέρα μετά την άλλη. (2 Κορινθίους 4:7) Να θυμάστε το εξής: Ο Θεός είναι σε θέση να βοηθήσει τους πιστούς υπηρέτες του να υπομείνουν οποιοδήποτε πρόβλημα και αν αντιμετωπίζουν.

Μια γυναίκα που έχασε το παιδί της στο θάνατο θυμάται πώς η δύναμη της προσευχής βοήθησε τόσο την ίδια όσο και το σύζυγό της να ξεπεράσουν την απώλεια. «Όταν ήμασταν σπίτι το βράδυ και η θλίψη μας ήταν ανυπέρβλητη, προσευχόμασταν μαζί δυνατά», εξηγεί η ίδια. «Κάθε φορά που χρειαζόταν να κάνουμε οτιδήποτε για πρώτη φορά χωρίς αυτήν​—η πρώτη εκκλησιαστική συνάθροιση στην οποία πήγαμε, η πρώτη συνέλευση την οποία παρακολουθήσαμε—​προσευχόμασταν για δύναμη. Όταν σηκωνόμασταν το πρωί και η πραγματικότητα μας φαινόταν αφόρητη, προσευχόμασταν στον Ιεχωβά να μας βοηθήσει. Για κάποιο λόγο, αποτελούσε πραγματικά τραυματική εμπειρία για εμένα το να μπαίνω μόνη στο σπίτι. Έτσι, κάθε φορά που γύριζα μόνη μου στο σπίτι, απλούστατα ανέπεμπα μια προσευχή στον Ιεχωβά, παρακαλώντας τον να με βοηθήσει να διατηρήσω κάπως την ψυχραιμία μου». Αυτή η πιστή γυναίκα πιστεύει σταθερά και ορθά ότι εκείνες οι προσευχές ήταν αποτελεσματικές. Και εσείς μπορείτε να διαπιστώσετε ότι, ως απάντηση στις επίμονες προσευχές σας, «η ειρήνη του Θεού που υπερέχει από κάθε σκέψη θα περιφρουρήσει τις καρδιές σας και τις διανοητικές σας δυνάμεις».​—Φιλιππησίους 4:6, 7· Ρωμαίους 12:12.

Η βοήθεια που δίνει ο Θεός είναι αποτελεσματική. Ο Χριστιανός απόστολος Παύλος δήλωσε ότι ο Θεός «μας παρηγορεί σε κάθε μας θλίψη, για να μπορούμε να παρηγορούμε εκείνους που περνούν οποιοδήποτε είδος θλίψης». Είναι αλήθεια ότι η θεϊκή βοήθεια δεν εξαλείφει τον πόνο, αλλά τον κάνει πιο υποφερτό. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα κλάψετε ποτέ πια ή ότι θα ξεχάσετε το αγαπημένο σας πρόσωπο. Αλλά μπορείτε να συνέλθετε. Και καθώς θα συνέρχεστε, αυτό που ζήσατε θα σας βοηθήσει να έχετε μεγαλύτερη κατανόηση και συμπόνια όταν θα βοηθάτε άλλους να αντιμετωπίσουν μια παρόμοια απώλεια.​—2 Κορινθίους 1:4.

«ΑΝ ΥΠΑΡΧΕΙ κάτι που μπορώ να κάνω, δεν έχεις παρά να μου το πεις». Αυτό λένε πολλοί από εμάς σε κάποιο φίλο ή συγγενή που έχασε πρόσφατα δικό του άνθρωπο. Ναι, το εννοούμε ειλικρινά. Θα κάναμε τα πάντα για να προσφέρουμε βοήθεια. Όμως, μήπως τηλεφωνεί αυτό το άτομο και μας λέει: «Σκέφτηκα κάτι που θα μπορούσες να κάνεις για να με βοηθήσεις»; Συνήθως όχι. Είναι φανερό ότι μπορεί να χρειαστεί να αναλάβουμε εμείς την πρωτοβουλία, αν πρόκειται πράγματι να βοηθήσουμε και να παρηγορήσουμε το άτομο που νιώθει θλίψη.

Μια Γραφική παροιμία λέει: «Λόγος λαληθείς πρεπόντως [στον κατάλληλο καιρό, ΜΝΚ] είναι μήλα χρυσά εις ποικίλματα αργυρά». (Παροιμίαι 15:23· 25:11) Αποτελεί σοφία το να γνωρίζει κάποιος τι να πει και τι να μην πει, τι να κάνει και τι να μην κάνει. Παρακάτω αναφέρονται μερικές Γραφικές υποδείξεις τις οποίες ορισμένα άτομα που έχασαν κάποιον δικό τους έχουν βρει υποβοηθητικές.

Τι να Κάνετε . . .

Να ακούτε προσεκτικά: Πρέπει να είναι κανείς «γρήγορος στο να ακούει», λέει το εδάφιο Ιακώβου 1:19. Ένα από τα πιο υποβοηθητικά πράγματα που μπορείτε να κάνετε είναι να συμμερίζεστε τον πόνο αυτού του ατόμου με το να ακούτε. Μερικά άτομα που έχασαν κάποιον δικό τους μπορεί να νιώθουν την ανάγκη να μιλήσουν για το αγαπημένο τους πρόσωπο που πέθανε, για το δυστύχημα ή την αρρώστια που επέφερε το θάνατό του, ή για το πώς νιώθουν από τότε που πέθανε. Γι’ αυτό, να ρωτάτε: «Θα ήθελες να μιλήσεις για αυτό;» Αφήστε τα άτομα τα ίδια να αποφασίσουν. Φέρνοντας στη μνήμη το θάνατο του πατέρα του, ένας νεαρός είπε: «Με βοηθούσε πραγματικά όταν οι άλλοι ρωτούσαν τι συνέβη και όταν στη συνέχεια άκουγαν με πραγματική προσοχή». Να ακούτε με υπομονή και με συμπόνια, χωρίς κατ’ ανάγκη να αισθάνεστε ότι πρέπει να απαντήσετε ή να προσφέρετε λύσεις. Αφήστε τα άτομα να εκφράσουν αυτό που θέλουν να μοιραστούν μαζί σας.

Να τα καθησυχάζετε: Να τα διαβεβαιώνετε πως έκαναν ό,τι μπορούσαν (ή κάτι άλλο το οποίο γνωρίζετε ότι είναι αληθινό και θετικό). Να τα καθησυχάζετε λέγοντας ότι αυτό που νιώθουν​—λύπη, θυμό, ενοχή ή κάποιο άλλο συναίσθημα—​δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο. Να τους μιλήσετε για άλλα άτομα που γνωρίζετε τα οποία κατάφεραν να συνέλθουν ύστερα από παρόμοια απώλεια. Τέτοιοι «ευάρεστοι λόγοι» είναι «ίασις εις τα οστά», λέει το εδάφιο Παροιμίαι 16:24.​—1 Θεσσαλονικείς 5:11, 14.

Να είστε στη διάθεσή τους: Να είστε στη διάθεσή τους, όχι μόνο τις πρώτες λίγες ημέρες, όταν πολλοί φίλοι και συγγενείς είναι κοντά τους, αλλά και μήνες μετά το συμβάν, όταν οι άλλοι θα έχουν επιστρέψει στο κανονικό τους πρόγραμμα. Με τον τρόπο αυτόν, θα αποδειχτείτε ‘αληθινός σύντροφος’ του είδους που συμπαραστέκεται σε ένα φίλο σε καιρό ‘στενοχώριας’. (Παροιμίαι 17:17, ΜΝΚ) «Οι φίλοι μας φρόντιζαν να είναι γεμάτα τα βράδια μας ώστε να μη χρειάζεται να μένουμε μόνοι μας στο σπίτι για πολύ», εξηγεί η Τερέσεα, της οποίας το παιδί πέθανε σε αυτοκινητικό δυστύχημα. «Αυτό μας βοήθησε να καταφέρουμε να αντιμετωπίσουμε το κενό που νιώθαμε». Επί χρόνια, διάφοροι επέτειοι, όπως η επέτειος του γάμου ή η ημερομηνία του θανάτου, μπορεί να είναι περίοδοι έντασης για τους επιζώντες. Γιατί να μη σημειώσετε τέτοιες ημερομηνίες στο ημερολόγιό σας ώστε εκείνη τη συγκεκριμένη ημέρα να είστε στη διάθεσή τους, αν χρειαστεί, προκειμένου να δώσετε συμπονετική υποστήριξη;

Να παίρνετε την κατάλληλη πρωτοβουλία: Μήπως υπάρχουν δουλειές που χρειάζεται να γίνουν; Μήπως χρειάζεται κάποιος για να φυλάει τα παιδιά; Υπάρχει ανάγκη από καταλύματα για τους επισκέπτες φίλους και συγγενείς; Μερικοί οι οποίοι πρόσφατα έχασαν κάποιον δικό τους είναι πολλές φορές τόσο σαστισμένοι που δεν ξέρουν καν τι χρειάζεται να κάνουν οι ίδιοι, πολύ δε περισσότερο τι να πουν στους άλλους για το πώς θα μπορούσαν να βοηθήσουν. Γι’ αυτό, αν διακρίνετε κάποια πραγματική ανάγκη, μην περιμένετε να σας ζητηθεί βοήθεια· να παίρνετε εσείς την πρωτοβουλία. (1 Κορινθίους 10:24· παράβαλε 1 Ιωάννη 3:17, 18). Μια γυναίκα, της οποίας ο σύζυγος έχει πεθάνει, θυμάται: «Πολλοί έλεγαν: ‘Αν υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω, πες μου’. Όμως, μια φίλη μου δεν έκανε καν αυτού του είδους την ερώτηση. Πήγε κατευθείαν στην κρεβατοκάμαρα, ξέστρωσε το κρεβάτι και έπλυνε τα σεντόνια που λερώθηκαν όταν αυτός πέθανε. Κάποια άλλη φίλη μου πήρε έναν κουβά, νερό και είδη καθαρισμού και έτριψε το χαλί πάνω στο οποίο είχε κάνει εμετό ο σύζυγός μου. Μερικές εβδομάδες αργότερα, ένας από τους πρεσβυτέρους της εκκλησίας με επισκέφτηκε με τα ρούχα της δουλειάς και τα εργαλεία του και μου είπε: ‘Ξέρω ότι εδώ υπάρχει σίγουρα κάτι που χρειάζεται επιδιόρθωση. Τι θα μπορούσα να φτιάξω;’ Η καρδιά μου είναι γεμάτη στοργή για αυτόν τον άνθρωπο επειδή επισκεύασε την πόρτα που κρεμόταν από ένα μόνο μεντεσέ και επειδή έφτιαξε το φωτιστικό!»​—Παράβαλε Ιακώβου 1:27.

Να είστε φιλόξενοι: «Μην ξεχνάτε τη φιλοξενία», μας υπενθυμίζει η Αγία Γραφή. (Εβραίους 13:2) Θα πρέπει, ιδιαίτερα, να θυμόμαστε να είμαστε φιλόξενοι προς εκείνους που νιώθουν θλίψη. Αντί να τους απευθύνετε μια πρόσκληση με τα λόγια «ελάτε όποτε θέλετε», κανονίστε την ημέρα και την ώρα. Αν αρνηθούν, μην παραιτηθείτε τόσο εύκολα. Μπορεί να χρειαστεί λίγη ευγενική ενθάρρυνση. Ίσως αυτά τα άτομα να μη δέχτηκαν την πρόσκληση επειδή φοβούνται μήπως χάσουν τον έλεγχο των συναισθημάτων τους μπροστά σε άλλους. Ή μπορεί να αισθάνονται ένοχοι αν απολαύσουν ένα γεύμα και τη φιλική συναναστροφή σε καιρό πένθους. Να θυμάστε τη φιλόξενη Λυδία που αναφέρεται στην Αγία Γραφή. Όταν προσκλήθηκε να πάει στο σπίτι της, ο Λουκάς είπε ότι «μας ανάγκασε να πάμε».​—Πράξεις 16:15.

Να έχετε υπομονή και κατανόηση: Μην εκπλήσσεστε ιδιαίτερα με αυτά που μπορεί να πουν αρχικά ορισμένα άτομα που έχουν χάσει κάποιον δικό τους. Να θυμάστε ότι ίσως νιώθουν θυμωμένοι και ένοχοι. Αν εσείς γίνετε αντικείμενο του συναισθηματικού τους ξεσπάσματος, θα απαιτηθεί ενόραση και υπομονή από μέρους σας για να μην αντιδράσετε με εκνευρισμό. «Ντυθείτε με την τρυφερή στοργή της συμπόνιας, με καλοσύνη, ταπεινοφροσύνη, πραότητα και μακροθυμία», συστήνει η Αγία Γραφή.​—Κολοσσαείς 3:12, 13.

Γράψτε μια επιστολή: Κάτι που συχνά παραβλέπεται είναι η αξία μιας συλλυπητήριας επιστολής ή κάρτας. Ποια πλεονεκτήματα έχει κάτι τέτοιο; Η Σίντι, που έχασε τη μητέρα της από καρκίνο, απαντάει: «Κάποια φίλη μου μού έγραψε ένα ωραίο γράμμα. Αυτό πράγματι με βοήθησε, γιατί μπορούσα να το διαβάζω ξανά και ξανά». Μια τέτοια ενθαρρυντική επιστολή ή κάρτα μπορεί να γραφτεί «με λίγα λόγια», θα πρέπει, όμως, να είναι από καρδιάς. (Εβραίους 13:22) Η επιστολή μπορεί να αναφέρει ότι νιώθετε ενδιαφέρον και ότι διατηρείτε κάποια ιδιαίτερη ανάμνηση από το νεκρό ή μπορεί να δείχνει με ποιον τρόπο είχε αγγίξει τη ζωή σας το άτομο που πέθανε.

Να προσεύχεστε μαζί τους: Μην υποτιμάτε την αξία των προσευχών που κάνετε μαζί με εκείνους που έχουν χάσει κάποιον δικό τους ή που κάνετε για χάρη τους. Η Αγία Γραφή λέει: «Η δέηση του δίκαιου ανθρώπου . . . έχει πολλή δύναμη». (Ιακώβου 5:16) Για παράδειγμα, όταν αυτά τα άτομα σας ακούν να προσεύχεστε για χάρη τους, μπορεί αυτό να τα βοηθήσει να βάλουν κατά μέρος τα αρνητικά συναισθήματα όπως αυτό της ενοχής.​—Παράβαλε Ιακώβου 5:13-15.

Τι να Μην Κάνετε . . .

Να μην τους αποφεύγετε επειδή δεν ξέρετε τι να πείτε ή τι να κάνετε: ‘Ξέρω ότι τώρα χρειάζονται να μένουν μόνοι τους’, μπορεί να λέμε στον εαυτό μας. Αλλά ίσως η αλήθεια να είναι ότι εμείς αποφεύγουμε αυτό το άτομο επειδή φοβόμαστε μήπως πούμε ή κάνουμε κάτι το εσφαλμένο. Εντούτοις, ίσως το μόνο που επιτυγχάνεται με το να αποφεύγουν οι φίλοι, οι συγγενείς και οι ομόπιστοι το άτομο που έχει χάσει κάποιον δικό του είναι να αισθάνεται μεγαλύτερη μοναξιά, πράγμα που προσθέτει στον πόνο του. Να θυμάστε ότι τα πιο καλοσυνάτα λόγια και οι πιο καλοσυνάτες πράξεις συνήθως είναι και τα πιο απλά. (Εφεσίους 4:32) Και μόνο η παρουσία σας μπορεί να αποτελεί πηγή ενθάρρυνσης. (Παράβαλε Πράξεις 28:15). Φέρνοντας στη μνήμη την ημέρα που πέθανε η κόρη της, η Τερέσεα λέει: «Μέσα σε μία ώρα, η είσοδος του νοσοκομείου είχε γεμίσει με φίλους μας· όλοι οι πρεσβύτεροι και οι σύζυγοί τους βρίσκονταν εκεί. Μερικές από τις γυναίκες είχαν ακόμη μπικουτί στα μαλλιά τους και μερικοί φορούσαν ακόμη τα ρούχα της δουλειάς. Άφησαν στη μέση ό,τι έκαναν και ήρθαν. Πολλοί από αυτούς μας είπαν ότι δεν ήξεραν τι να πουν, αλλά αυτό δεν είχε σημασία· σημασία είχε απλώς το ότι ήταν εκεί».

Μην τους πιέζετε να σταματήσουν να νιώθουν θλίψη: Ίσως θελήσουμε να πούμε: ‘Έλα, έλα τώρα. Μην κλαις’. Αλλά μπορεί να είναι προτιμότερο για κάποιον να αφήνει τα δάκρυα να τρέχουν. «Νομίζω ότι είναι σημαντικό να αφήνουμε τα άτομα που έχουν χάσει κάποιον δικό τους να εκδηλώνουν τα συναισθήματά τους και να δίνουν πράγματι διέξοδο σε αυτά», λέει η Κάθριν, συλλογιζόμενη το θάνατο του συζύγου της. Αντισταθείτε στην τάση να λέτε στους άλλους πώς πρέπει να αισθάνονται. Εσείς δε να μην υποθέτετε ότι πρέπει να κρύβετε τα συναισθήματά σας για να προστατέψετε τα δικά τους. Αντίθετα, «να κλαίτε με όσους κλαίνε», συστήνει η Αγία Γραφή.​—Ρωμαίους 12:15.

Μη βιαστείτε να τους συμβουλέψετε να απομακρύνουν ρούχα ή άλλα προσωπικά αντικείμενα που ανήκαν στο νεκρό προτού να είναι έτοιμοι για κάτι τέτοιο: Ίσως νομίζουμε ότι θα ήταν καλύτερα για αυτούς να απομακρύνουν από κοντά τους αντικείμενα τα οποία ξυπνούν αναμνήσεις, επειδή, κατά κάποιον τρόπο, κάτι τέτοιο θα παρέτεινε τη θλίψη. Ωστόσο, το ρητό «Μάτια που δεν βλέπονται γρήγορα λησμονιούνται» μπορεί να μην ισχύει στην προκειμένη περίπτωση. Το άτομο που έχει χάσει κάποιον δικό του μπορεί να χρειάζεται να αποχωριστεί σιγά-σιγά το νεκρό. Θυμηθείτε πώς περιγράφει η Αγία Γραφή την αντίδραση του πατριάρχη Ιακώβ όταν αυτός οδηγήθηκε να πιστέψει ότι τον νεαρό του γιο, τον Ιωσήφ, τον είχε κατασπαράξει ένα άγριο θηρίο. Αφού έδειξαν στον Ιακώβ το ματωμένο χιτώνα του Ιωσήφ, αυτός «επένθησε τον υιόν αυτού ημέρας πολλάς. Και εσηκώθησαν πάντες οι υιοί αυτού και πάσαι αι θυγατέρες αυτού, δια να παρηγορήσωσιν αυτόν· αλλά δεν ήθελε να παρηγορηθή».​—Γένεσις 37:31-35.

Μη λέτε: ‘Μπορείς να αποκτήσεις και άλλο παιδί’: «Αγανακτούσα με τα άτομα που μου έλεγαν ότι μπορούσα να αποκτήσω και άλλο παιδί», θυμάται μια μητέρα που έχασε το παιδί της στο θάνατο. Μπορεί αυτοί να είναι καλοπροαίρετοι, αλλά, για ένα θλιμμένο γονέα, λόγια που αφήνουν να εννοηθεί ότι το χαμένο παιδί μπορεί να αντικατασταθεί είναι «ως τραύματα μαχαίρας». (Παροιμίαι 12:18) Κανένα παιδί δεν μπορεί ποτέ να αντικαταστήσει κάποιο άλλο. Γιατί; Επειδή κάθε παιδί είναι μοναδικό.

Μην αποφεύγετε κατ’ ανάγκη να αναφέρετε τον εκλιπόντα: «Πολλοί δεν ανέφεραν καν το όνομα του γιου μου, του Τζίμι, ούτε μιλούσαν για αυτόν», θυμάται μια μητέρα. «Πρέπει να ομολογήσω ότι αισθανόμουν λίγο πληγωμένη όταν οι άλλοι το έκαναν αυτό». Γι’ αυτό, μην αλλάζετε κατ’ ανάγκη το θέμα όταν αναφέρεται το όνομα του νεκρού. Ρωτήστε το άτομο αν νιώθει την ανάγκη να μιλήσει για το αγαπημένο του πρόσωπο. (Παράβαλε Ιώβ 1:18, 19 και 10:1). Μερικοί που έχουν χάσει κάποιον δικό τους εκτιμούν να ακούν φίλους να αναφέρουν τις ιδιαίτερες ιδιότητες του νεκρού οι οποίες τον έκαναν προσφιλή σε αυτούς.​—Παράβαλε Πράξεις 9:36-39.

Μη βιαστείτε να πείτε: ‘Καλύτερα που ήρθαν έτσι τα πράγματα’: Το να προσπαθείτε να βρίσκετε κάτι θετικό σε σχέση με το θάνατο δεν είναι πάντα ‘παρηγορητικό στις καταθλιμμένες ψυχές’. (1 Θεσσαλονικείς 5:14) Φέρνοντας στη μνήμη το θάνατο της μητέρας της, μια νεαρή γυναίκα είπε: «Άλλοι έλεγαν: ‘Δεν υποφέρει πια’, ή: ‘Τουλάχιστον τώρα ησύχασε’. Αλλά δεν ήθελα να ακούω κάτι τέτοιο». Αυτού του είδους τα σχόλια μπορεί να υποδηλώνουν ότι εκείνοι που μένουν πίσω δεν πρέπει να αισθάνονται λύπη ή ότι η απώλεια δεν ήταν σημαντική. Ωστόσο, εκείνοι ίσως να νιώθουν μεγάλη θλίψη, επειδή τους λείπει πάρα πολύ το αγαπημένο τους πρόσωπο.

Ίσως είναι καλύτερα να μη λέτε: ‘Ξέρω πώς αισθάνεσαι’: Ξέρετε, αλήθεια, πώς αισθάνεται το άτομο; Για παράδειγμα, πώς θα μπορούσατε να γνωρίζετε τι αισθάνεται ένας γονέας όταν πεθαίνει το παιδί του, αν εσείς ο ίδιος δεν έχετε υποστεί τέτοια απώλεια; Ακόμη και αν έχετε υποστεί παρόμοια απώλεια, να έχετε κατά νου ότι οι άλλοι μπορεί να μην αισθάνονται ακριβώς όπως αισθανθήκατε εσείς. (Παράβαλε Θρήνοι 1:12). Από την άλλη μεριά, αν φαίνεται κατάλληλο, μπορεί να είναι ωφέλιμο να πείτε με ποιον τρόπο συνήλθατε από την απώλεια ενός αγαπημένου σας προσώπου. Μια γυναίκα, της οποίας είχε σκοτωθεί η κόρη, το βρήκε καθησυχαστικό όταν η μητέρα ενός άλλου κοριτσιού το οποίο είχε πεθάνει της μίλησε για το πώς η ίδια ξανάρχισε να ζει φυσιολογική ζωή. Η ίδια είπε: «Η μητέρα του κοριτσιού το οποίο είχε πεθάνει δεν ξεκίνησε την ιστορία της με τα λόγια: ‘Ξέρω πώς αισθάνεσαι’. Απλούστατα, μου είπε σε ποια κατάσταση βρισκόταν η ίδια και με άφησε να βγάλω τα δικά μου συμπεράσματα».

Η παροχή βοήθειας σε κάποιον που έχει χάσει το δικό του άνθρωπο απαιτεί συμπόνια, διάκριση και πολλή αγάπη από μέρους σας. Μην περιμένετε να έρθει το άτομο σε εσάς. Μη λέτε απλώς: «Αν υπάρχει κάτι που μπορώ να κάνω . . .» Ανακαλύψτε μόνος σας τι είναι αυτό το «κάτι», και κατόπιν πάρτε την κατάλληλη πρωτοβουλία.

Υπάρχουν ακόμη μερικά ερωτήματα που είναι ανοιχτά: Τι μπορεί να λεχτεί για τη Γραφική ελπίδα της ανάστασης; Τι μπορεί αυτή να σημάνει για εσάς και για το αγαπημένο σας πρόσωπο που έχει πεθάνει; Πώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι αυτή είναι μια αξιόπιστη ελπίδα;