Ασφαλώς, οι άνθρωποι δεν είναι τα μόνα πλάσματα που έχουν την ικανότητα να επικοινωνούν. Αν και τα ζώα κατευθύνονται κυρίως από ένστικτο, και αυτά επίσης χρησιμοποιούν μερικές αξιοσημείωτες μορφές επικοινωνίας. Λόγου χάρη, κάθε χρόνο πριν το χειμώνα, οι αυτοκρατορικοί πιγκουίνοι στην παγωμένη Ανταρκτική ακολουθούν κατά την περίοδο της ερωτοτροπίας μια τελετουργία φωνάζοντας ο ένας στον άλλον​—αλλά όχι για διασκέδαση. Αυτό έχει να κάνει με τη ζωή του νεοσσού που θα αποκτήσει στο μέλλον το κάθε ζευγάρι. Πώς;

Αφού γεννήσει το αβγό της, η θηλυκιά το παραδίδει στο σύντροφό της για να το επωάσει στον επωαστικό του θύλακα ενώ εκείνη πηγαίνει στη θάλασσα για να τραφεί. Έπειτα από 65 περίπου ημέρες, επιστρέφει, έχοντας καλύψει μέχρι και 150 χιλιόμετρα περπατώντας αδέξια και γλιστρώντας με την κοιλιά στον πάγο. Το γεγονός και μόνο ότι μπορεί να βρει την αποικία αποτελεί θαύμα, αλλά πώς βρίσκει το σύντροφό της και το μικρό που μόλις βγήκε από το αβγό του ανάμεσα σε δεκάδες χιλιάδες αυτοκρατορικούς πιγκουίνους που φωνάζουν; Την περίοδο της ερωτοτροπίας, κάθε πτηνό απομνημονεύει τα τραγούδια του άλλου τόσο καλά ώστε, ακόμη και αφού περάσουν μήνες κατά τους οποίους ζουν χωριστά, καταφέρνουν να βρουν το ένα το άλλο!

Εκτός από μια εκπληκτική ποικιλία ήχων, η επικοινωνία των ζώων περιλαμβάνει κινήσεις των μελών του σώματός τους, χρώματα που τραβούν την προσοχή, ρυθμικές λάμψεις και σύνθετες οσμές.

Επικοινωνία στον Κόσμο που μας Περιβάλλει

«Χωρίς επικοινωνία, κάθε πλάσμα θα ήταν απλώς ένα νησί απομονωμένο από όλα τα άλλα όμοια νησιά».​—Η Γλώσσα των Ζώων (The Language of Animals).

ΣΕ ΕΝΑ τμήμα του δάσους, στη σαβάνα ή ακόμη και στον κήπο σας, μπορεί να υπάρχουν διάφορα ζώα που είναι «πολυάσχολα» καθώς επικοινωνούν μεταξύ τους. Το βιβλίο Η Γλώσσα των Ζώων αναφέρει: «Τα ζώα, χρησιμοποιώντας κάθε αίσθηση, κινούν με χαρακτηριστικό τρόπο τα μέλη τους και αλλάζουν τη στάση του σώματός τους, στέλνουν και λαβαίνουν διακριτικά​—ή όχι και τόσο διακριτικά στην περίπτωση των φοβισμένων μεφίτιδων—​οσμηρά σήματα, στριγκλίζουν, κρώζουν, τραγουδούν και τερετίζουν, στέλνουν και λαβαίνουν ηλεκτρικά σήματα, εκπέμπουν ρυθμικές λάμψεις, αλλάζουν το χρώμα του δέρματός τους, “χορεύουν” ή ακόμα χτυπούν ελαφρά και δονούν την επιφάνεια πάνω στην οποία περπατούν». Αλλά τι σημαίνουν όλα αυτά τα σήματα;

Οι επιστήμονες ανακαλύπτουν τη σημασία των σημάτων που στέλνουν τα ζώα μέσω προσεκτικής παρατήρησης. Για παράδειγμα, έχουν παρατηρήσει πως όταν ένα κοτόπουλο-νάνος δει κάποιο χερσαίο αρπακτικό, όπως μια νυφίτσα, παράγει έναν διαπεραστικό ήχο για να προειδοποιήσει τα άλλα κοτόπουλα. Αλλά αν διακρίνει ένα γεράκι, το κοτόπουλο βγάζει μια μακρόσυρτη στριγκλιά. Κάθε κραυγή προκαλεί άμεση ανταπόκριση, ανάλογη με την απειλή, πράγμα που δείχνει ότι τα πουλιά μεταδίδουν πληροφορίες με σημασία. Έχει παρατηρηθεί ότι και άλλα πουλιά παράγουν παρόμοιες αναγνωριστικές κραυγές.

«Ένας από τους κύριους τρόπους μελέτης της επικοινωνίας των ζώων», λέει το βιβλίο Τραγούδια, Βρυχηθμοί και Τελετουργίες (Songs, Roars, and Rituals), «είναι να καταγράψει κάποιος το συγκεκριμένο σήμα και έπειτα να το αναπαραγάγει στα ζώα και να παρατηρήσει αν ανταποκρίνονται με τον αναμενόμενο τρόπο». Δοκιμές που έγιναν σε κοτόπουλα-νάνους έδειξαν αποτελέσματα ίδια με αυτά που είχαν παρατηρηθεί στο φυσικό τους περιβάλλον. Η μέθοδος έχει επιτυχία ακόμη και με τις αράχνες. Προκειμένου να προσδιορίσουν τι ελκύει τις θηλυκές αράχνες Schizocosa ocreata στις αρσενικές που ερωτοτροπούν μαζί τους​—οι οποίες προσπαθούν να εντυπωσιάσουν τις θηλυκές κουνώντας τα τριχωτά μπροστινά τους πόδια—​οι ερευνητές πειραματίστηκαν βιντεοσκοπώντας μια τέτοια αρσενική αράχνη και αφαιρώντας έπειτα τις τρίχες από τα πόδια της με ψηφιακή επεξεργασία της εικόνας. Όταν έπαιξαν τη βιντεοκασέτα στη θηλυκιά, εκείνη ξαφνικά έπαψε να ενδιαφέρεται. Σε ποιο συμπέρασμα κατέληξαν; Οι θηλυκές αράχνες Schizocosa ocreata προφανώς ελκύονται μόνο στα αρσενικά που κουνάνε τα τριχωτά πόδια τους!

Οσμηρά Σήματα

Πολλά ζώα στέλνουν σήματα το ένα στο άλλο εκκρίνοντας ισχυρές χημικές ουσίες που ονομάζονται φερομόνες, συνήθως από ειδικούς αδένες ή με τα ούρα και τα περιττώματά τους. Όπως ακριβώς ένας φράχτης και μια πινακίδα ή ένας αριθμός προσδιορίζουν την ιδιοκτησία κάποιου, οι φερομόνες σηματοδοτούν και ορίζουν την επικράτεια συγκεκριμένων ζώων, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται οι σκύλοι και οι γάτες. Αν και αόρατη, αυτή η άκρως αποτελεσματική μορφή οροθέτησης δίνει τη δυνατότητα στα ζώα του ίδιου είδους να κρατούν κατάλληλες αποστάσεις το ένα από το άλλο.

Αλλά οι φερομόνες δεν οροθετούν απλώς την επικράτεια των ζώων. Μοιάζουν με χημικό πίνακα πληροφοριών τον οποίο άλλα ζώα «διαβάζουν» με μεγάλο ενδιαφέρον. Τα οσμηρά σήματα, λέει το βιβλίο Πώς Επικοινωνούν τα Ζώα (How Animals Communicate), «πιθανότατα περιλαμβάνουν επιπρόσθετες πληροφορίες για τον κάτοικο της περιοχής, όπως την ηλικία του, το φύλο του, τη σωματική του δύναμη και άλλες ικανότητες [καθώς και] την παρούσα φάση του αναπαραγωγικού του κύκλου . . . Η οσμή του σήματος του ζώου χρησιμεύει ως ταυτότητα η οποία περιέχει τα προσωπικά του στοιχεία». Όπως είναι φυσικό, μερικά ζώα θεωρούν πολύ σημαντικά τα οσμηρά σήματά τους​—γεγονός που γνωρίζουν καλά οι φύλακες των ζωολογικών κήπων. Αφού καθαρίσουν τα κλουβιά ή τους περιφραγμένους χώρους, οι φύλακες έχουν παρατηρήσει ότι πολλά ζώα ξανασημαδεύουν αμέσως την περιοχή τους. Πράγματι, «η απουσία της δικής του οσμής προξενεί ένταση και μπορεί να προκαλέσει αφύσικη συμπεριφορά, ακόμη και στειρότητα», αναφέρει το παραπάνω βιβλίο.

Οι φερομόνες παίζουν επίσης σπουδαίο ρόλο στο βασίλειο των εντόμων. Οι φερομόνες συναγερμού, για παράδειγμα, προκαλούν τη συγκέντρωση σε σμήνη και την επιθετική συμπεριφορά. Οι φερομόνες συνάθροισης ελκύουν τα άτομα σε κάποια πηγή τροφής ή σε μια περιοχή που είναι κατάλληλη για φωλιά. Σε αυτές περιλαμβάνονται και οι σεξουαλικές φερομόνες, στις οποίες μερικά πλάσματα είναι πολύ ευαίσθητα. Οι αρσενικές νυχτοπεταλούδες μεταξοσκώληκες έχουν δύο περίπλοκες κεραίες που μοιάζουν με μικροσκοπικά λεπτά φύλλα φτέρης. Αυτές οι κεραίες είναι τόσο ευαίσθητες ώστε μπορούν να εντοπίσουν ένα και μόνο μόριο θηλυκής σεξουαλικής φερομόνης! Περίπου 200 μόρια θα κάνουν το αρσενικό να αρχίσει να ψάχνει το θηλυκό. Η χημική επικοινωνία, όμως, δεν περιορίζεται στα έμβια όντα.