Ο Ιεχωβά—“Προμήθευε Διαφυγή” στους Βιβλικούς Χρόνους

«Θεέ, ενέργησε γρήγορα για χάρη μου. Εσύ είσαι η βοήθειά μου και Αυτός που μου προμηθεύει διαφυγή».​—ΨΑΛΜ. 70:5.

1, 2. (α) Πότε στρέφονται οι λάτρεις του Θεού σε αυτόν για βοήθεια; (β) Ποιο ερώτημα εγείρεται, και πού μπορούμε να βρούμε την απάντηση;

ΚΑΤΑ τη διάρκεια των διακοπών τους, οι γονείς μιας 23χρονης παντρεμένης γυναίκας μαθαίνουν ότι η κόρη τους έχει εξαφανιστεί μυστηριωδώς. Υπάρχουν υποψίες για εγκληματική ενέργεια. Αμέσως μαζεύουν τα πράγματά τους και ξεκινούν για το σπίτι, ενώ εκλιπαρούν διαρκώς τον Ιεχωβά να τους βοηθήσει. Ένας 20χρονος Μάρτυρας διαπιστώνεται ότι πάσχει από μια ασθένεια η οποία τελικά θα τον αφήσει εντελώς παράλυτο. Αυτός στρέφεται αμέσως στον Ιεχωβά με προσευχή. Μια μεμονωμένη μητέρα η οποία αγωνίζεται να βρει εργασία δεν έχει αρκετά χρήματα για να αγοράσει τρόφιμα για τον εαυτό της και τη 12χρονη κόρη της. Η μητέρα ανοίγει την καρδιά της στον Ιεχωβά. Ναι, όταν οι λάτρεις του Θεού αντιμετωπίζουν σφοδρές δοκιμασίες ή αντιξοότητες, φυσιολογικά στρέφονται σε εκείνον για βοήθεια. Επικαλεστήκατε εσείς ποτέ τον Ιεχωβά σε καιρό απελπιστικής ανάγκης;

² Εγείρεται ένα σημαντικό ερώτημα: Μπορούμε πράγματι να αναμένουμε ότι ο Ιεχωβά θα απαντήσει στις προσευχές μας για βοήθεια; Η ενισχυτική για την πίστη απάντηση βρίσκεται στον 70ό Ψαλμό. Αυτόν το συγκινητικό ψαλμό τον έγραψε ο Δαβίδ, ένας όσιος λάτρης του Ιεχωβά ο οποίος αντιμετώπισε πολλές δύσκολες δοκιμασίες και προκλήσεις στη διάρκεια της ζωής του. Αυτός ο θεόπνευστος ψαλμωδός υποκινήθηκε να πει σχετικά με τον Ιεχωβά: «Θεέ, . . . εσύ είσαι η βοήθειά μου και Αυτός που μου προμηθεύει διαφυγή». (Ψαλμ. 70:5) Η εξέταση του 70ού Ψαλμού θα μας βοηθήσει να αντιληφθούμε γιατί μπορούμε και εμείς να στρεφόμαστε στον Ιεχωβά σε καιρούς ανάγκης με πλήρη πεποίθηση ότι θα αποδειχτεί για εμάς “Αυτός που προμηθεύει διαφυγή”.

“Εσύ Είσαι . . . Αυτός που Προμηθεύει Διαφυγή”

3. (α) Ποια επείγουσα έκκληση για βοήθεια περιέχει ο 70ός Ψαλμός; (β) Ποια πεποίθηση εκφράζει ο Δαβίδ στον 70ό Ψαλμό;

³ Ο 70ός Ψαλμός αρχίζει και τελειώνει με μια επείγουσα έκκληση στον Θεό για βοήθεια. (Διαβάστε Ψαλμός 70:1-5.) Ο Δαβίδ εκλιπαρεί τον Ιεχωβά να “σπεύσει” και να “ενεργήσει γρήγορα” για να τον ελευθερώσει. Στα ενδιάμεσα εδάφια, ο Δαβίδ υποβάλλει πέντε αιτήματα, το καθένα από τα οποία αρχίζει με τη λέξη «ας» και εκφράζει μια επιθυμία, μια ευχή. Τα πρώτα τρία αιτήματα αφορούν εκείνους που προσπαθούν να τον σκοτώσουν. Ο Δαβίδ ικετεύει τον Ιεχωβά να νικήσει εκείνους τους εχθρούς και να τους ντροπιάσει για την πονηρία τους. Οι τελευταίες δύο παρακλήσεις, στο εδάφιο 4, σχετίζονται με το λαό του Θεού. Ο Δαβίδ προσεύχεται να υποκινηθούν εκείνοι που εκζητούν τον Ιεχωβά να χαρούν και να τον μεγαλύνουν. Ολοκληρώνοντας τον ψαλμό του, ο Δαβίδ λέει στον Ιεχωβά: «Εσύ είσαι η βοήθειά μου και Αυτός που μου προμηθεύει διαφυγή». Προσέξτε ότι ο Δαβίδ δεν λέει: «Ας αποδειχτείς», σαν να υποβάλλει άλλο ένα αίτημα. Απεναντίας, λέει «Εσύ είσαι», εκφράζοντας την πεποίθησή του. Ο Δαβίδ πιστεύει ότι θα λάβει θεϊκή βοήθεια.

4, 5. Τι μαθαίνουμε σχετικά με τον Δαβίδ από τον 70ό Ψαλμό, και ποια πεποίθηση μπορούμε να έχουμε;

⁴ Τι δείχνει ο 70ός Ψαλμός σχετικά με τον Δαβίδ; Όταν είχε βρεθεί αντιμέτωπος με αδυσώπητους εχθρούς που ήθελαν να τον θανατώσουν, ο Δαβίδ επέλεξε να μην πάρει την κατάσταση στα χέρια του. Αντίθετα, ήταν βέβαιος ότι ο Ιεχωβά θα τακτοποιούσε τους εναντίους του στο δικό του καιρό και με το δικό του τρόπο. (1 Σαμ. 26:10) Ο Δαβίδ εξακολούθησε να είναι σταθερά πεπεισμένος ότι ο Ιεχωβά βοηθάει και ελευθερώνει εκείνους που τον εκζητούν. (Εβρ. 11:6) Ο Δαβίδ πίστευε ότι τέτοιοι αληθινοί λάτρεις έχουν κάθε λόγο να χαίρονται και να μεγαλύνουν τον Ιεχωβά μιλώντας σε άλλους για τη μεγαλοσύνη του.​—Ψαλμ. 5:11· 35:27.

⁵ Όπως ο Δαβίδ, έτσι και εμείς μπορούμε να έχουμε πλήρη πεποίθηση ότι ο Ιεχωβά είναι ο Βοηθός μας και “Αυτός που μας προμηθεύει διαφυγή”. Επομένως, όταν αντιμετωπίζουμε δύσκολες δοκιμασίες ή νιώθουμε ότι έχουμε απελπιστική ανάγκη υποστήριξης, είναι σωστό να προσευχόμαστε να σπεύσει ο Ιεχωβά προς βοήθειά μας. (Ψαλμ. 71:12) Τι μπορεί, όμως, να κάνει ο Ιεχωβά απαντώντας στις προσευχές μας για βοήθεια; Προτού αναφερθούμε στο πώς μπορεί να μας βοηθήσει ο Ιεχωβά, ας εξετάσουμε τρεις τρόπους με τους οποίους προμήθευσε διαφυγή για τον Δαβίδ, βοηθώντας τον σε καιρούς επείγουσας ανάγκης.

Απελευθέρωση από τους Εναντίους

6. Πώς μπορούσε ο Δαβίδ να ξέρει ότι ο Ιεχωβά προμηθεύει διαφυγή για τους δικαίους;

⁶ Από το θεόπνευστο Βιβλικό υπόμνημα που ήταν τότε διαθέσιμο, ο Δαβίδ ήξερε ότι οι δίκαιοι μπορούν να υπολογίζουν στη βοήθεια του Ιεχωβά. Όταν ο Ιεχωβά έφερε τον Κατακλυσμό σε έναν ασεβή κόσμο, διατήρησε στη ζωή τον Νώε και τη θεοφοβούμενη οικογένειά του. (Γέν. 7:23) Όταν ο Ιεχωβά έβρεξε φωτιά και θειάφι πάνω στους πονηρούς κατοίκους των Σοδόμων και των Γομόρρων, βοήθησε τον δίκαιο Λωτ και τις δύο κόρες του να διαφύγουν και να σωθούν. (Γέν. 19:12-26) Όταν ο Ιεχωβά κατέστρεψε τον υπερήφανο Φαραώ και τις στρατιωτικές του δυνάμεις στην Ερυθρά Θάλασσα, διατήρησε ασφαλή το λαό Του, βοηθώντας τους να διαφύγουν και να μη βρουν φρικτό τέλος. (Έξοδ. 14:19-28) Μήπως προξενεί, λοιπόν, απορία το ότι ο Δαβίδ σε έναν άλλον ψαλμό ύμνησε τον Ιεχωβά αποκαλώντας τον “Θεό πράξεων σωτηρίας”;​—Ψαλμ. 68:20.

7-9. (α) Ποιο λόγο είχε ο Δαβίδ να θέτει την εμπιστοσύνη του στη σωτήρια δύναμη του Θεού; (β) Σε ποιον απέδωσε ο Δαβίδ την τιμή για την απελευθέρωσή του;

⁷ Ο Δαβίδ είχε επίσης έναν πολύ προσωπικό λόγο να θέτει ανεπιφύλακτη εμπιστοσύνη στη σωτήρια δύναμη του Ιεχωβά. Ο Δαβίδ είχε διαπιστώσει αυτοπροσώπως ότι «οι αιώνιοι βραχίονες» του Ιεχωβά μπορούν να απελευθερώσουν εκείνους που Τον υπηρετούν. (Δευτ. 33:27) Σε περισσότερες από μία περιπτώσεις, ο Ιεχωβά είχε σώσει τον Δαβίδ από τα νύχια “θυμωμένων εχθρών”. (Ψαλμ. 18:17-19, 48) Εξετάστε ένα παράδειγμα.

⁸ Όταν οι γυναίκες του Ισραήλ άρχισαν να εξυμνούν τον Δαβίδ για την πολεμική του ανδρεία, ο Βασιλιάς Σαούλ κυριεύτηκε από ζήλια σε τέτοιον βαθμό ώστε σε δύο περιπτώσεις έριξε το δόρυ του στον Δαβίδ. (1 Σαμ. 18:6-9) Και τις δύο φορές ο Δαβίδ ξέφυγε από την αιχμή του δόρατος. Οφειλόταν αυτό απλώς και μόνο στην επιδεξιότητα και στην ευκινησία που διέθετε ως έμπειρος πολεμιστής; Όχι. Το Βιβλικό υπόμνημα εξηγεί ότι «ο Ιεχωβά ήταν μαζί του». (Διαβάστε 1 Σαμουήλ 18:11-14.) Αργότερα, όταν το σχέδιο που κατέστρωσε ο Σαούλ για να θανατωθεί ο Δαβίδ από τους Φιλισταίους απέτυχε, ο Σαούλ «είδε . . . και γνώρισε ότι ο Ιεχωβά ήταν με τον Δαβίδ».​—1 Σαμ. 18:17-28.

⁹ Σε ποιον απέδωσε ο Δαβίδ την τιμή για την απελευθέρωσή του; Η επιγραφή του 18ου Ψαλμού λέει ότι ο Δαβίδ «απηύθυνε στον Ιεχωβά τα λόγια αυτού του ύμνου την ημέρα που ο Ιεχωβά τον ελευθέρωσε . . . από το χέρι του Σαούλ». Ο Δαβίδ εξέφρασε τα αισθήματά του με έναν ύμνο στον οποίο είπε: «Ο Ιεχωβά είναι ο απόκρημνος βράχος μου και το οχυρό μου, Αυτός που μου προμηθεύει διαφυγή. Ο Θεός μου είναι ο βράχος μου· θα καταφεύγω σε αυτόν». (Ψαλμ. 18:2) Δεν ενισχύεται η πίστη μας επειδή γνωρίζουμε ότι ο Ιεχωβά είναι ικανός να απελευθερώνει το λαό του;​—Ψαλμ. 35:10.

Στήριξη στο Κρεβάτι του Πόνου

10, 11. Τι μας βοηθάει να καθορίσουμε πότε μπορεί να πέρασε ο Δαβίδ την αρρώστια για την οποία κάνει λόγο ο 41ος Ψαλμός;

¹⁰ Ο Βασιλιάς Δαβίδ πέρασε κάποτε μια βαριά αρρώστια, για την οποία κάνει λόγο ο 41ος Ψαλμός. Όντας κατάκοιτος για κάποιο διάστημα, ο Δαβίδ ήταν τόσο άρρωστος ώστε μερικοί εχθροί του νόμιζαν ότι «δεν θα σηκωθεί [ποτέ] ξανά». (Εδάφια 7, 8) Πότε προσβλήθηκε ο Δαβίδ από αυτή την τόσο σοβαρή ασθένεια; Οι συνθήκες που περιγράφονται σε αυτόν τον ψαλμό ίσως παραπέμπουν στην οδυνηρή περίοδο της ζωής του Δαβίδ κατά την οποία ο γιος του ο Αβεσσαλώμ προσπαθούσε να σφετεριστεί το θρόνο.​—2 Σαμ. 15:6, 13, 14.

¹¹ Για παράδειγμα, ο Δαβίδ αναφέρει ότι ένας έμπιστος φίλος, ο οποίος έτρωγε ψωμί μαζί του, τον πρόδωσε. (Εδάφιο 9) Αυτό ίσως μας θυμίζει ένα περιστατικό από τη ζωή του Δαβίδ. Στη διάρκεια της ανταρσίας του Αβεσσαλώμ, ο έμπιστος σύμβουλος του Δαβίδ, ο Αχιτόφελ, έγινε προδότης και πήρε το μέρος του Αβεσσαλώμ στην εξέγερση κατά του βασιλιά. (2 Σαμ. 15:31· 16:15) Φανταστείτε τον εξουθενωμένο βασιλιά ξαπλωμένο στο κρεβάτι του πόνου, αδύναμο να σηκωθεί, ενώ ταυτόχρονα γνωρίζει ότι τον περιβάλλουν συνωμότες που εύχονται να πεθάνει ώστε να μπορέσουν να εκτελέσουν τα πονηρά τους σχέδια.​—Εδάφιο 5.

12, 13. (α) Ποια πεποίθηση εξέφρασε ο Δαβίδ; (β) Πώς μπορεί να ενίσχυσε ο Θεός τον Δαβίδ;

¹² Η εμπιστοσύνη του Δαβίδ σε “Αυτόν που προμηθεύει διαφυγή” δεν κλονίστηκε. Για το δίκαιο λάτρη που είναι άρρωστος, ο Δαβίδ είπε: «Την ημέρα της συμφοράς ο Ιεχωβά θα του προμηθεύσει διαφυγή. Ο Ιεχωβά θα τον στηρίξει πάνω στο ντιβάνι της αρρώστιας· όλο το κρεβάτι του θα το μεταβάλεις στη διάρκεια της ασθένειάς του». (Ψαλμ. 41:1, 3) Και σε αυτή την περίπτωση, παρατηρήστε την πεποίθηση που είχε ο Δαβίδ, την οποία εξέφρασε λέγοντας ότι ο ίδιος «ο Ιεχωβά θα τον στηρίξει». Ο Δαβίδ ήταν βέβαιος πως ο Ιεχωβά θα του προμήθευε διαφυγή. Με ποιον τρόπο;

¹³ Ο Δαβίδ δεν ανέμενε να κάνει ο Ιεχωβά κάποιο θαύμα και να εξαλείψει την αρρώστια. Αντί για αυτό, ο Δαβίδ είχε τη βεβαιότητα ότι ο Ιεχωβά θα τον “στήριζε”​—δηλαδή θα τον ενίσχυε και θα τον ενδυνάμωνε ενόσω θα ήταν στο κρεβάτι του πόνου. Ο Δαβίδ ασφαλώς χρειαζόταν τέτοια βοήθεια. Εκτός από την αρρώστια που τον εξουθένωνε, τον περιέβαλλαν και εχθροί οι οποίοι έλεγαν κακά πράγματα για αυτόν. (Εδάφια 5, 6) Ο Ιεχωβά μπορεί κάλλιστα να ενίσχυσε τον Δαβίδ φέρνοντας στο νου του παρηγορητικές σκέψεις. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Δαβίδ είπε: «Λόγω της ακεραιότητάς μου με υποστήριξες». (Εδάφιο 12) Ο Δαβίδ μπορεί επίσης να άντλησε δύναμη συλλογιζόμενος το γεγονός ότι, παρά την εξουθένωσή του και τα κακά πράγματα που έλεγαν οι εχθροί του, ο Ιεχωβά τον θεωρούσε άνθρωπο ακεραιότητας. Τελικά ο Δαβίδ ανέρρωσε από την αρρώστια του. Δεν μας καθησυχάζει το να γνωρίζουμε ότι ο Ιεχωβά είναι ικανός να στηρίξει αυτούς που είναι άρρωστοι;​—2 Κορ. 1:3.

Παροχή των Αναγκαίων

14, 15. Πότε χρειάστηκαν ο Δαβίδ και οι άντρες του τα αναγκαία, και ποια βοήθεια έλαβαν;

¹⁴ Όταν ο Δαβίδ έγινε βασιλιάς του Ισραήλ, μπορούσε να απολαμβάνει το καλύτερο φαγητό και ποτό, καθώς και να προσκαλεί πολλούς άλλους να τρώνε στο τραπέζι του. (2 Σαμ. 9:10) Ωστόσο, ο Δαβίδ γνώριζε επίσης τι σήμαινε έλλειψη προμηθειών. Όταν ο γιος του ο Αβεσσαλώμ οργάνωσε ανταρσία και προσπάθησε να σφετεριστεί το θρόνο, ο Δαβίδ μαζί με μερικούς όσιους υποστηρικτές του έφυγε από την Ιερουσαλήμ. Κατέφυγαν στη γη της Γαλαάδ, στα ανατολικά του Ιορδάνη Ποταμού. (2 Σαμ. 17:22, 24) Όντας αναγκασμένοι να ζουν ως φυγάδες, ο Δαβίδ και οι άντρες του βρέθηκαν γρήγορα σε δυσχερή θέση, έχοντας απελπιστική ανάγκη για τροφή, νερό και ανάπαυση. Πού θα έβρισκαν, όμως, προμήθειες σε αυτή τη σχετικά απομακρυσμένη περιοχή;

¹⁵ Τελικά, ο Δαβίδ και οι άντρες του έφτασαν στην πόλη Μαχαναΐμ. Εκεί συνάντησαν τρεις θαρραλέους άντρες​—τον Σωβί, τον Μαχίρ και τον Βαρζελαΐ. Αυτοί ήταν διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους για να βοηθήσουν τον θεϊκά διορισμένο βασιλιά, διότι αν ο Αβεσσαλώμ εξασφάλιζε τη βασιλεία, αναμφίβολα θα τιμωρούσε αυστηρά όλους όσους είχαν υποστηρίξει τον Δαβίδ. Αντιλαμβανόμενοι τη δεινή θέση του Δαβίδ και των αντρών του, αυτοί οι τρεις όσιοι υπήκοοι έφεραν πολύ αναγκαίες προμήθειες, όπως κρεβάτια, σιτάρι, κριθάρι, ψημένα σιτηρά, κουκιά, φακές, μέλι, βούτυρο και πρόβατα. (Διαβάστε 2 Σαμουήλ 17:27-29.) Η εξαιρετική οσιότητα και φιλοξενία αυτών των τριών αντρών πρέπει να συγκίνησαν τον Δαβίδ. Πώς θα μπορούσε ποτέ να ξεχάσει όσα έκαναν για αυτόν;

16. Σε τελική ανάλυση, ποιος ήταν αυτός που προμήθευσε τα αναγκαία στον Δαβίδ και στους άντρες του;

¹⁶ Σε τελική ανάλυση, όμως, ποιος ήταν αυτός που προμήθευσε τα αναγκαία στον Δαβίδ και στους άντρες του; Ο Δαβίδ ήταν πεπεισμένος ότι ο Ιεχωβά φροντίζει το λαό του. Ο Ιεχωβά μπορεί ασφαλώς να δώσει σε άλλους υπηρέτες του την ώθηση να βοηθήσουν έναν συλλάτρη τους που βρίσκεται σε ανάγκη. Όταν συλλογιζόταν τι είχε συμβεί εκεί στη Γαλαάδ, ο Δαβίδ αναμφίβολα έβλεπε την καλοσύνη εκείνων των τριών αντρών ως έκφραση της στοργικής φροντίδας του Ιεχωβά. Προς το τέλος της ζωής του, ο Δαβίδ έγραψε: «Νέος ήμουν και γέρασα, και όμως δεν είδα δίκαιο [περιλαμβανομένου του εαυτού του] εγκαταλειμμένο ούτε κάποιον απόγονό του να ζητάει ψωμί». (Ψαλμ. 37:25) Δεν παρηγορούμαστε γνωρίζοντας ότι το χέρι του Ιεχωβά δεν σμικρύνεται ποτέ;​—Παρ. 10:3.

«Ο Ιεχωβά Ξέρει να Ελευθερώνει Ανθρώπους»

17. Τι έχει καταδείξει επανειλημμένα ο Ιεχωβά;

¹⁷ Ο Δαβίδ ήταν ένας μόνο από τους πολλούς λάτρεις για τους οποίους ο Ιεχωβά προμήθευσε διαφυγή στους Βιβλικούς χρόνους. Από την εποχή του Δαβίδ και έπειτα, ο Θεός έχει καταδείξει επανειλημμένα πόσο αληθινά είναι τα λόγια του αποστόλου Πέτρου: «Ο Ιεχωβά ξέρει να ελευθερώνει ανθρώπους θεοσεβούς αφοσίωσης από δοκιμασία». (2 Πέτρ. 2:9) Εξετάστε δύο ακόμη παραδείγματα.

18. Πώς προμήθευσε απελευθέρωση ο Ιεχωβά στις ημέρες του Εζεκία;

¹⁸ Όταν ο ισχυρός ασσυριακός στρατός εισέβαλε στον Ιούδα και απείλησε την Ιερουσαλήμ τον όγδοο αιώνα Π.Κ.Χ., ο Βασιλιάς Εζεκίας προσευχήθηκε: «Ιεχωβά Θεέ μας, σώσε μας . . . για να γνωρίσουν όλα τα βασίλεια της γης ότι εσύ, Ιεχωβά, είσαι ο μόνος Θεός». (Ησ. 37:20) Πρώτιστο μέλημα του Εζεκία ήταν το όνομα και η φήμη του Θεού. Ο Ιεχωβά απάντησε σε εκείνη την ένθερμη προσευχή. Μέσα σε μία νύχτα, ένας και μόνο άγγελος πάταξε 185.000 Ασσυρίους, προμηθεύοντας έτσι απελευθέρωση για τους πιστούς υπηρέτες του Ιεχωβά.​—Ησ. 37:32, 36.

19. Δίνοντας προσοχή σε ποια προειδοποίηση διέφυγαν οι Χριστιανοί του πρώτου αιώνα τη συμφορά;

¹⁹ Λίγες ημέρες πριν από το θάνατό του, ο Ιησούς έδωσε μια προφητική προειδοποίηση προς όφελος των μαθητών του στην Ιουδαία. (Διαβάστε Λουκάς 21:20-22.) Πέρασαν δεκαετίες, αλλά το 66 Κ.Χ. μια Ιουδαϊκή εξέγερση έφερε τις ρωμαϊκές δυνάμεις εναντίον της Ιερουσαλήμ. Οι λεγεώνες υπό τον Κέστιο Γάλλο κατάφεραν να υποσκάψουν ένα τμήμα του τείχους του ναού, αλλά κατόπιν αποσύρθηκαν ξαφνικά. Οι πιστοί Χριστιανοί, αντιλαμβανόμενοι ότι τώρα είχαν την ευκαιρία να διαφύγουν την καταστροφή που είχε προείπει ο Ιησούς, κατέφυγαν στα βουνά. Οι ρωμαϊκές λεγεώνες επέστρεψαν το 70 Κ.Χ. Αυτή τη φορά δεν αποσύρθηκαν, και η Ιερουσαλήμ καταστράφηκε εντελώς. Οι Χριστιανοί που είχαν δώσει προσοχή στην προειδοποίηση του Ιησού διέφυγαν εκείνη την τρομερή συμφορά.​—Λουκ. 19:41-44.

20. Γιατί μπορούμε να εμπιστευόμαστε στον Ιεχωβά ως “Αυτόν που μας προμηθεύει διαφυγή”;

²⁰ Η πίστη μας ενισχύεται όταν στοχαζόμαστε τις αποδείξεις που φανερώνουν ότι ο Ιεχωβά βοηθάει το λαό του. Τα όσα έκανε στο παρελθόν μάς δίνουν βάση για πεποίθηση. Όποιες δυσκολίες και αν περνάμε τώρα ή ίσως αντιμετωπίσουμε στο μέλλον, μπορούμε και εμείς να θέτουμε πλήρως την εμπιστοσύνη μας στον Ιεχωβά ως “Αυτόν που μας προμηθεύει διαφυγή”. Πώς, όμως, μπορεί ο Ιεχωβά να μας προμηθεύσει διαφυγή; Και τι θα πούμε για τα άτομα που αναφέρθηκαν στην αρχή του άρθρου; Πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα για αυτούς; Ας δούμε στο ακόλουθο άρθρο.

Ο Ιεχωβά “Προμηθεύει Διαφυγή” για Εμάς

«Ο Ιεχωβά θα τους βοηθήσει και θα τους προμηθεύσει διαφυγή».​—ΨΑΛΜ. 37:40.

1, 2. Ποια θεμελιώδης αλήθεια σχετικά με τον Ιεχωβά αποτελεί πηγή παρηγοριάς και δύναμης για εμάς;

ΟΙ ΣΚΙΕΣ που δημιουργούνται από τον ήλιο δεν μένουν στάσιμες. Καθώς η γη κινείται, οι σκιές μετατοπίζονται και αλλάζουν διαρκώς. Ο Δημιουργός, όμως, της γης και του ήλιου δεν αλλάζει. (Μαλ. 3:6) Η Γραφή λέει: «Σε αυτόν δεν υπάρχει μεταβολή στην κλίση της σκιάς». (Ιακ. 1:17) Αυτή η θεμελιώδης αλήθεια σχετικά με τον Ιεχωβά αποτελεί πραγματικά πηγή παρηγοριάς και δύναμης για εμάς, ιδίως όταν αντιμετωπίζουμε δύσκολες δοκιμασίες και προκλήσεις. Γιατί;

² Όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, ο Ιεχωβά αποδείχτηκε ότι ήταν “Αυτός που προμήθευε διαφυγή” στους Βιβλικούς χρόνους. (Ψαλμ. 70:5) Ο Ιεχωβά είναι αναλλοίωτος και κρατάει το λόγο του. Επομένως, οι λάτρεις του σήμερα έχουν κάθε λόγο να είναι βέβαιοι ότι «θα τους βοηθήσει και θα τους προμηθεύσει διαφυγή». (Ψαλμ. 37:40) Πώς έχει προμηθεύσει διαφυγή ο Ιεχωβά για τους υπηρέτες του στους σύγχρονους καιρούς; Πώς μπορεί να κάνει το ίδιο για εμάς προσωπικά;

Απελευθέρωση από τους Εναντίους

3. Γιατί μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι οι ενάντιοι δεν θα κάνουν το λαό του Ιεχωβά να σταματήσει να κηρύττει τα καλά νέα;

³ Όση και αν είναι η εναντίωση του Σατανά, δεν θα εμποδίσει ποτέ τους Μάρτυρες του Ιεχωβά να αποδίδουν στον Ιεχωβά την αποκλειστική λατρεία που του αξίζει. Ο Λόγος του Θεού μάς διαβεβαιώνει: «Οποιοδήποτε όπλο κατασκευαστεί εναντίον σου δεν θα έχει επιτυχία, και όποια γλώσσα και αν εγερθεί εναντίον σου στην κρίση, θα την καταδικάσεις». (Ησ. 54:17) Οι ενάντιοι έχουν προσπαθήσει αλλά δεν έχουν καταφέρει να εμποδίσουν το λαό του Θεού να επιτελέσει την αποστολή που έχει να κηρύξει. Εξετάστε δύο παραδείγματα.

4, 5. Ποια εναντίωση αντιμετώπισε ο λαός του Ιεχωβά το 1918, και με ποιο αποτέλεσμα;

⁴ Το 1918, ο λαός του Ιεχωβά αντιμετώπισε ένα κύμα διωγμού το οποίο υποκινήθηκε από τον κλήρο και είχε στόχο να καταπνίξει το έργο κηρύγματος που έκαναν. Στις 7 Μαΐου εκδόθηκαν ομοσπονδιακά εντάλματα σύλληψης για τον Ι. Φ. Ρόδερφορντ, ο οποίος επέβλεπε το παγκόσμιο έργο κηρύγματος εκείνον τον καιρό, και για κάποια άλλα άτομα στα κεντρικά γραφεία. Μέσα σε δύο μήνες, ο αδελφός Ρόδερφορντ και οι συνεργάτες του καταδικάστηκαν άδικα για συνωμοσία και τους επιβλήθηκαν ποινές πολυετούς κάθειρξης. Μήπως είχαν καταφέρει οι ενάντιοι να χρησιμοποιήσουν τα δικαστήρια για να πλήξουν ανεπανόρθωτα το έργο κηρύγματος; Ασφαλώς όχι!

⁵ Θυμηθείτε την υπόσχεση του Ιεχωβά: «Οποιοδήποτε όπλο κατασκευαστεί εναντίον σου δεν θα έχει επιτυχία». Με μια απρόσμενη τροπή των γεγονότων, στις 26 Μαρτίου 1919​—εννέα μήνες αφότου καταδικάστηκαν ο αδελφός Ρόδερφορντ και οι συνεργάτες του—​οι φυλακισμένοι αδελφοί αφέθηκαν ελεύθεροι με εγγύηση. Το επόμενο έτος, στις 5 Μαΐου 1920, οι κατηγορίες εναντίον τους αποσύρθηκαν. Οι αδελφοί χρησιμοποίησαν την ελευθερία τους για να δώσουν ώθηση στο έργο της Βασιλείας. Με ποιο αποτέλεσμα; Έκτοτε έχει σημειωθεί εκπληκτική αύξηση! Όλη η τιμή για το συγκεκριμένο αποτέλεσμα ανήκει σε “Αυτόν που προμηθεύει διαφυγή”.​—1 Κορ. 3:7.

6, 7. (α) Ποια εκστρατεία κατά των Μαρτύρων του Ιεχωβά έλαβε χώρα στη ναζιστική Γερμανία, και με ποιο αποτέλεσμα; (β) Τι πιστοποιεί η σύγχρονη ιστορία των Μαρτύρων του Ιεχωβά;

⁶ Εξετάστε τώρα ένα δεύτερο παράδειγμα. Το 1934, ο Χίτλερ ορκίστηκε να εξοντώσει τους Μάρτυρες του Ιεχωβά στη Γερμανία. Αυτή δεν ήταν κενή απειλή. Ακολούθησαν εκτεταμένες συλλήψεις και φυλακίσεις. Χιλιάδες Μάρτυρες υπήρξαν θύματα αυτού του διωγμού, ενώ εκατοντάδες έχασαν τη ζωή τους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Είχε επιτυχία η εκστρατεία που έκανε ο Χίτλερ για να εξαλείψει τους Μάρτυρες; Κατάφερε να σταματήσει εντελώς το κήρυγμα των καλών νέων στη Γερμανία; Κάθε άλλο! Κατά τη διάρκεια του διωγμού, οι αδελφοί μας κήρυτταν υπό την επιφάνεια. Μετά την κατάρρευση του ναζιστικού καθεστώτος, χρησιμοποίησαν την ελευθερία τους για να συνεχίσουν να κηρύττουν. Σήμερα, υπάρχουν πάνω από 165.000 διαγγελείς της Βασιλείας στη Γερμανία. Άλλη μια φορά, “Αυτός που προμηθεύει διαφυγή” κράτησε την υπόσχεσή του: «Οποιοδήποτε όπλο κατασκευαστεί εναντίον σου δεν θα έχει επιτυχία».

⁷ Η σύγχρονη ιστορία των Μαρτύρων του Ιεχωβά αποδεικνύει ότι ο Ιεχωβά δεν θα επιτρέψει ποτέ να αφανιστεί ο λαός του ως ομάδα. (Ψαλμ. 116:15) Τι θα πούμε, όμως, για εμάς ως άτομα; Πώς προμηθεύει ο Ιεχωβά διαφυγή για εμάς προσωπικά;

Τι θα Λεχθεί για τη Σωματική Προστασία;

8, 9. (α) Πώς γνωρίζουμε ότι η άμεση σωματική μας προστασία δεν είναι εγγυημένη; (β) Τι πρέπει να αναγνωρίζουμε ρεαλιστικά;

⁸ Ως άτομα, γνωρίζουμε ότι η άμεση σωματική μας προστασία δεν είναι εγγυημένη. Υιοθετούμε την άποψη που εξέφρασαν οι τρεις πιστοί Εβραίοι οι οποίοι αρνήθηκαν να προσκυνήσουν τη χρυσή εικόνα του Βασιλιά Ναβουχοδονόσορα. Εκείνοι οι θεοφοβούμενοι νεαροί δεν θεωρούσαν δεδομένο ότι ο Ιεχωβά θα τους προστάτευε θαυματουργικά από σωματική βλάβη. (Διαβάστε Δανιήλ 3:17, 18.) Τελικά, ο Ιεχωβά όντως τους απελευθέρωσε από τις φλόγες του πύρινου καμινιού. (Δαν. 3:21-27) Ακόμα και στους Βιβλικούς χρόνους, όμως, η θαυματουργική απελευθέρωση ήταν η εξαίρεση, όχι ο κανόνας. Πολλοί πιστοί υπηρέτες του Ιεχωβά θανατώθηκαν από εναντιουμένους.​—Εβρ. 11:35-37.

⁹ Τι συμβαίνει στην εποχή μας; Ως “Αυτός που προμηθεύει διαφυγή”, ο Ιεχωβά είναι ασφαλώς σε θέση να απελευθερώνει άτομα από επικίνδυνες καταστάσεις. Μπορούμε να πούμε κατηγορηματικά αν ο Ιεχωβά παρενέβη ή όχι σε συγκεκριμένες περιπτώσεις; Όχι. Παρ’ όλα αυτά, ένα άτομο που διέφυγε κάποια επικίνδυνη κατάσταση ίσως πιστεύει ότι παρενέβη ο Ιεχωβά. Το να διαφωνούν οι άλλοι μαζί του θα έδειχνε αυθάδεια. Ταυτόχρονα, όμως, πρέπει να αναγνωρίζουμε ρεαλιστικά ότι πολλοί πιστοί Χριστιανοί έχουν πεθάνει ως αποτέλεσμα διωγμού, όπως συνέβη στη ναζιστική εποχή. Άλλοι έχουν πεθάνει υπό τραγικές συνθήκες. (Εκκλ. 9:11) Θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε: “Μήπως ο Ιεχωβά απέτυχε να «προμηθεύσει διαφυγή» για τους πιστούς των οποίων η ζωή τερματίστηκε πρόωρα;” Δεν είναι δυνατόν να ισχύει κάτι τέτοιο.

10, 11. Γιατί είναι αβοήθητος ο άνθρωπος απέναντι στο θάνατο, αλλά τι μπορεί να κάνει ο Ιεχωβά για αυτό;

¹⁰ Αναλογιστείτε το εξής: Ο άνθρωπος είναι αβοήθητος απέναντι στο θάνατο, διότι κανένας δεν μπορεί «να προμηθεύσει για την ψυχή του διαφυγή από το χέρι του Σιεόλ», ή αλλιώς του Άδη, του κοινού τάφου της ανθρωπότητας. (Ψαλμ. 89:48) Τι θα πούμε, όμως, για τον Ιεχωβά; Μια αδελφή η οποία επέζησε από την περίοδο του ναζιστικού τρόμου θυμάται τι της είχε πει η μητέρα της, επίσης Μάρτυρας του Ιεχωβά, ώστε να την παρηγορήσει για την απώλεια κάποιων προσφιλών τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης: «Αν ο θάνατος μπορούσε να κρατήσει αιωνίως δέσμια την ανθρωπότητα, δεν θα ήταν ισχυρότερος από τον Θεό;» Ο θάνατος δεν είναι σε καμιά περίπτωση εφάμιλλος με την παντοδύναμη Πηγή της ζωής! (Ψαλμ. 36:9) Όλοι όσοι βρίσκονται στον Σιεόλ, ή αλλιώς στον Άδη, είναι στη μνήμη του Ιεχωβά, και εκείνος θα προμηθεύσει διαφυγή για τον καθένα από αυτούς.​—Λουκ. 20:37, 38· Αποκ. 20:11-14.

¹¹ Στο μεταξύ, ο Ιεχωβά έχει άμεση ανάμειξη στη ζωή των πιστών λάτρεών του σήμερα. Ας εξετάσουμε τώρα τρεις τρόπους με τους οποίους είναι αναμφίβολα “Αυτός που μας προμηθεύει διαφυγή”.

Πνευματική Προστασία

12, 13. Γιατί είναι ύψιστης σημασίας η πνευματική προστασία, και πώς μας την παρέχει ο Ιεχωβά;

¹² Ο Ιεχωβά μάς προσφέρει πνευματική προστασία, η οποία είναι ύψιστης σημασίας. Ως αληθινοί Χριστιανοί, κατανοούμε ότι υπάρχει κάτι πιο πολύτιμο από την παρούσα ζωή μας. Το πολυτιμότερο απόκτημά μας είναι η προσωπική μας σχέση με τον Ιεχωβά. (Ψαλμ. 25:14· 63:3) Χωρίς αυτή τη σχέση, η παρούσα ζωή μας δεν θα είχε πολύ νόημα και οι μελλοντικές μας προοπτικές για ζωή θα χάνονταν.

¹³ Ευτυχώς, ο Ιεχωβά μάς δίνει όση βοήθεια χρειαζόμαστε για να διατηρούμε στενή σχέση μαζί του. Έχουμε το Λόγο του, το άγιο πνεύμα του και την παγκόσμια εκκλησία του που μας βοηθούν. Πώς μπορούμε να αξιοποιούμε πλήρως αυτές τις προμήθειες; Αν μελετούμε τακτικά και επιμελώς το Λόγο του, θα ενισχύουμε την πίστη μας και θα λαμπρύνουμε την ελπίδα μας. (Ρωμ. 15:4) Αν προσευχόμαστε ειλικρινά για το πνεύμα του, θα λαβαίνουμε βοήθεια ώστε να αντιστεκόμαστε στον πειρασμό να ενδώσουμε σε αμφισβητήσιμη διαγωγή. (Λουκ. 11:13) Αν συμβαδίζουμε με την κατεύθυνση που παρέχει η τάξη του δούλου μέσω των Γραφικών εντύπων καθώς και στις συναθροίσεις και στις συνελεύσεις, θα τρεφόμαστε με πνευματική “τροφή στον κατάλληλο καιρό”. (Ματθ. 24:45) Αυτές οι προμήθειες μας προστατεύουν πνευματικά και μας βοηθούν να μένουμε κοντά στον Θεό.​—Ιακ. 4:8.

14. Αφηγηθείτε μια εμπειρία που τονίζει το ζήτημα της πνευματικής προστασίας.

¹⁴ Για να τονίσουμε το ζήτημα της πνευματικής προστασίας, θυμηθείτε τους γονείς που αναφέρθηκαν στην αρχή του προηγούμενου άρθρου. Λίγες ημέρες αφότου δηλώθηκε η εξαφάνιση της κόρης τους, της Τερέζας, έλαβαν συνταρακτικά νέα: Η κόρη τους είχε δολοφονηθεί.a Ο πατέρας θυμάται: «Είχα προσευχηθεί στον Ιεχωβά να την προστατέψει. Όταν βρέθηκε δολοφονημένη, πρέπει να παραδεχτώ ότι στην αρχή αναρωτιόμουν γιατί δεν απαντήθηκαν οι προσευχές μου. Ασφαλώς, γνωρίζω ότι ο Ιεχωβά δεν εγγυάται τη θαυματουργική προστασία του λαού του σε ατομική βάση. Προσευχόμουν συνεχώς να μου δίνει κατανόηση. Με παρηγορεί το να γνωρίζω πως ο Ιεχωβά προστατεύει το λαό του από πνευματική άποψη​—δηλαδή ότι παρέχει οτιδήποτε χρειαζόμαστε προκειμένου να περιφρουρήσουμε τη σχέση μας μαζί του. Αυτό το είδος προστασίας είναι ύψιστης σημασίας, επειδή μπορεί να επηρεάσει το αιώνιο μέλλον μας. Με αυτή την έννοια, ο Ιεχωβά προστάτεψε πράγματι την Τερέζα. Εκείνη τον υπηρετούσε πιστά ως τη στιγμή του θανάτου της. Βρίσκω ειρήνη γνωρίζοντας ότι οι προοπτικές της για μελλοντική ζωή επαφίενται στα στοργικά του χέρια».

Στήριξη σε Καιρό Αρρώστιας

15. Με ποιους τρόπους μπορεί να μας βοηθήσει ο Ιεχωβά όταν μας πλήττει κάποια αρρώστια;

¹⁵ Ο Ιεχωβά είναι σε θέση να μας στηρίξει «πάνω στο ντιβάνι της αρρώστιας», όπως στήριξε τον Δαβίδ. (Ψαλμ. 41:3) Παρότι στην εποχή μας ο Ιεχωβά δεν προμηθεύει διαφυγή μέσω θαυματουργικών θεραπειών, όντως μας βοηθάει. Πώς; Οι αρχές που εκτίθενται στο Λόγο του μπορούν να μας βοηθήσουν να πάρουμε σοφές αποφάσεις σχετικά με την ιατρική περίθαλψη και άλλα ζητήματα. (Παρ. 2:6) Μπορούμε να σταχυολογήσουμε χρήσιμες πληροφορίες και πρακτικές εισηγήσεις από άρθρα που έχουν δημοσιευτεί στη Σκοπιά και στο Ξύπνα! σχετικά με το πρόβλημα υγείας που αντιμετωπίζουμε. Μέσω του πνεύματός του, ο Ιεχωβά μπορεί να μας χορηγήσει τη «δύναμη που ξεπερνάει το φυσιολογικό» ώστε να αντεπεξέλθουμε στην κατάστασή μας και να διατηρήσουμε την ακεραιότητά μας, οτιδήποτε και αν συμβεί. (2 Κορ. 4:7) Με τέτοια βοήθεια, μπορούμε να μην καταβαρυνθούμε από την αρρώστια μας τόσο πολύ ώστε να πάψουμε να είμαστε προσηλωμένοι στα πνευματικά πράγματα.

16. Πώς καταφέρνει ένας αδελφός να τα βγάζει πέρα με την αρρώστια;

¹⁶ Σκεφτείτε το νεαρό αδελφό που αναφέρθηκε στην αρχή του προηγούμενου άρθρου. Το 1998, διαπιστώθηκε ότι έπασχε από πλάγια μυατροφική σκλήρυνση (ALS), η οποία τελικά τον άφησε εντελώς παράλυτο.b Πώς καταφέρνει να τα βγάζει πέρα με την αρρώστια του; Ο ίδιος εξηγεί: «Σε στιγμές πόνου και απογοήτευσης έχω νιώσει ότι ο θάνατος θα ήταν η μόνη διέξοδος. Όποτε νιώθω ότι δεν αντέχω άλλο, προσεύχομαι να μου δίνει ο Ιεχωβά τρία πράγματα: ήρεμη καρδιά, εγκαρτέρηση και υπομονή. Πιστεύω ότι ο Ιεχωβά έχει απαντήσει σε αυτές τις προσευχές. Η ήρεμη καρδιά μού επιτρέπει να κάνω παρηγορητικές σκέψεις, όπως το πώς θα είναι τα πράγματα στο νέο κόσμο όταν θα μπορώ να περπατήσω, να απολαύσω ένα νόστιμο γεύμα και να μιλήσω ξανά με την οικογένειά μου. Η εγκαρτέρηση με βοηθάει να τα βγάζω πέρα με τις δυσκολίες και τις προκλήσεις που δημιουργεί η παράλυση. Η υπομονή με βοηθάει να μένω πιστός και να μη χάνω την πνευματική μου ισορροπία. Συμμερίζομαι αληθινά τα αισθήματα του ψαλμωδού Δαβίδ, γιατί νιώθω ότι ο Ιεχωβά με έχει στηρίξει πάνω στο ντιβάνι της αρρώστιας μου».​—Ησ. 35:5, 6.

Παροχή των Αναγκαίων

17. Τι έχει υποσχεθεί να κάνει για εμάς ο Ιεχωβά, και τι σημαίνει αυτή η υπόσχεση;

¹⁷ Ο Ιεχωβά υπόσχεται να μας φροντίζει από υλική άποψη. (Διαβάστε Ματθαίος 6:33, 34 και Εβραίους 13:5, 6.) Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να αφήνουμε την κάλυψη των υλικών αναγκών στην τύχη ή να αρνούμαστε να εργαστούμε. (2 Θεσ. 3:10) Η σημασία αυτής της υπόσχεσης είναι η εξής: Αν επιζητούμε πρώτα τη Βασιλεία του Θεού στη ζωή μας και είμαστε πρόθυμοι να εργαζόμαστε για τα προς το ζην, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο Ιεχωβά θα μας βοηθάει να εξασφαλίζουμε τα αναγκαία για τη ζωή. (1 Θεσ. 4:11, 12· 1 Τιμ. 5:8) Εκείνος μπορεί να προμηθεύσει ό,τι χρειαζόμαστε με τρόπους που ίσως δεν αναμένουμε, πιθανόν μέσω ενός συλλάτρη ο οποίος θα μας βοηθήσει ή θα μας προσφέρει εργασία.

18. Αφηγηθείτε μια εμπειρία που δείχνει ότι είναι δυνατόν να τύχουμε φροντίδας σε καιρούς ανάγκης.

¹⁸ Θυμηθείτε τη μεμονωμένη μητέρα που αναφέρθηκε στην εισαγωγή του προηγούμενου άρθρου. Όταν μετακόμισε με την κορούλα της σε άλλη περιοχή, δυσκολευόταν να βρει εργασία. Η ίδια εξηγεί: «Έβγαινα στην υπηρεσία αγρού το πρωί, και όλο το απόγευμα έψαχνα για δουλειά. Θυμάμαι μια μέρα που πήγα στο παντοπωλείο να αγοράσω γάλα. Στεκόμουν και κοίταζα τα λαχανικά, αλλά δεν είχα αρκετά χρήματα για να αγοράσω κάτι άλλο. Ποτέ στη ζωή μου δεν έχω στενοχωρηθεί τόσο πολύ. Όταν γύρισα σπίτι από το παντοπωλείο εκείνη την ημέρα, η πίσω βεράντα ήταν γεμάτη σακούλες με κάθε είδους λαχανικά. Τα τρόφιμα που υπήρχαν εκεί θα μας έφταναν για μήνες. Έβαλα τα κλάματα και ευχαρίστησα τον Ιεχωβά». Αυτή η αδελφή έμαθε σύντομα ότι τις σακούλες τις είχε αφήσει ένας αδελφός από την εκκλησία της ο οποίος καλλιεργούσε λαχανικά στον κήπο του. Η αδελφή αργότερα του έγραψε: «Παρότι σε ευχαρίστησα πάρα πολύ εκείνη την ημέρα, ευχαρίστησα και τον Ιεχωβά που χρησιμοποίησε την καλοσύνη σου για να μου υπενθυμίσει την αγάπη του».​—Παρ. 19:17.

19. Ποια πεποίθηση θα έχουν οι υπηρέτες του Ιεχωβά κατά τη μεγάλη θλίψη, και τι πρέπει να είμαστε αποφασισμένοι να κάνουμε τώρα;

¹⁹ Είναι σαφές ότι, με τόσα πράγματα που έχει κάνει ο Ιεχωβά στους Βιβλικούς χρόνους αλλά και στην εποχή μας, έχουμε λόγους να τον εμπιστευόμαστε ως Βοηθό μας. Σύντομα, όταν επέλθει η μεγάλη θλίψη στον κόσμο του Σατανά, θα χρειαστούμε τη βοήθεια του Ιεχωβά όσο ποτέ προηγουμένως. Εντούτοις, οι υπηρέτες του Ιεχωβά θα μπορούν να αποβλέπουν σε αυτόν με πλήρη πεποίθηση. Θα μπορέσουν να σηκώσουν τα κεφάλια τους και να χαρούν, γνωρίζοντας ότι πλησιάζει η απελευθέρωσή τους. (Λουκ. 21:28) Στο μεταξύ, όποιες δοκιμασίες και αν μας βρουν, ας είμαστε αποφασισμένοι να θέτουμε την εμπιστοσύνη μας στον Ιεχωβά, απόλυτα βέβαιοι ότι ο αναλλοίωτος Θεός μας είναι πραγματικά “Αυτός που μας προμηθεύει διαφυγή”.

[Υποσημειώσεις]