Προβλέψεις για το Τέλος του Κόσμου

«Επί χιλιάδες χρόνια οι απαισιόδοξοι προφήτες πρόβλεπαν ότι ο κόσμος επρόκειτο σύντομα να τελειώσει».—Προμηνύματα: Άλμα στο Μέλλον (Premonitions: A Leap Into the Future).

ΤΟ 1033, μόλις 1.000 χρόνια μετά το θάνατο του Χριστού, οι κάτοικοι της Βουργουνδίας στη Γαλλία είχαν καταληφτεί από μεγάλο φόβο επειδή είχαν γίνει προβλέψεις ότι ο κόσμος θα τελείωνε εκείνο το έτος. Οι προσδοκίες περί συντέλειας αυξήθηκαν όταν έγινε ένας ασυνήθιστος αριθμός καταστροφικών καταιγίδων και μια μεγάλη πείνα. Μεγάλα πλήθη συμμετείχαν σε δημόσιες εκδηλώσεις μετάνοιας.

Λίγες δεκαετίες νωρίτερα, όταν πλησίαζε το χιλιοστό έτος από τη γέννηση του Χριστού (σύμφωνα με την τότε αποδεκτή χρονολογία), πολλοί πίστευαν ότι το τέλος του κόσμου ήταν κοντά. Οι καλλιτεχνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες στα μοναστήρια της Ευρώπης λέγεται ότι είχαν σχεδόν σταματήσει. Ο Έρικ Ράσελ παρατήρησε στο βιβλίο του Αστρολογία και Πρόβλεψη (Astrology and Prediction): «Η φράση ‘Εφόσον πλησιάζει πια το τέλος του κόσμου’ ήταν πολύ κοινή στις διαθήκες που εκτελούνταν στη διάρκεια του δεύτερου μισού του δέκατου αιώνα».

Ο Μαρτίνος Λούθηρος, ο οποίος άρχισε την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση το 16ο αιώνα, πρόβλεψε ότι το τέλος του κόσμου ήταν κοντά στην εποχή του. Σύμφωνα με κάποια πηγή, αυτός δήλωσε: «Προσωπικά, είμαι βέβαιος ότι η ημέρα της κρίσης θα έρθει από στιγμή σε στιγμή». Ένας άλλος συγγραφέας εξήγησε: «Συσχετίζοντας τα ιστορικά γεγονότα με τις Βιβλικές προφητείες ο Λούθηρος μπορούσε να προαναγγέλλει την εγγύτητα της τελικής καταστροφής».

Το 19ο αιώνα, ο Γουίλιαμ Μίλερ, στον οποίο γενικά αποδίδεται η ίδρυση της Εκκλησίας των Αντβεντιστών, πρόβλεψε ότι ο Χριστός θα επέστρεφε κάποια στιγμή μεταξύ του Μαρτίου του 1843 και του Μαρτίου του 1844. Ως αποτέλεσμα, ορισμένα άτομα τότε ανέμεναν να παρθούν στον ουρανό.

Στους πιο πρόσφατους καιρούς, μια θρησκεία που ξεκίνησε από την Ουκρανία και ονομάζεται Μεγάλη Λευκή Αδελφότητα πρόβλεψε ότι ο κόσμος θα τελείωνε στις 14 Νοεμβρίου 1993. Στις Η.Π.Α., ένας ευαγγελιστής του ραδιοφώνου, ο Χάρολντ Κάμπινγκ, είπε ότι το τέλος του κόσμου θα ερχόταν το Σεπτέμβριο του 1994. Είναι προφανές ότι αυτές οι προβλέψεις ημερομηνιών για το τέλος του κόσμου ήταν εσφαλμένες.

Μήπως έχει κάνει αυτό τους ανθρώπους να μην πιστεύουν πια ότι θα τελειώσει ο κόσμος; Απεναντίας. «Το γεγονός ότι ο ερχομός μιας νέας χιλιετίας πλησιάζει με το έτος 2000», παρατήρησε το περιοδικό Νέα των Η.Π.Α. & Παγκόσμιες Ειδήσεις (U.S.News and World Report) της 19ης Δεκεμβρίου 1994, «προκαλεί έναν καταιγισμό εσχατολογικών προφητειών». Το περιοδικό ανέφερε ότι «περίπου το 60 τοις εκατό των Αμερικανών πιστεύουν ότι ο κόσμος θα τελειώσει κάποια στιγμή στο μέλλον· σχεδόν το ένα τρίτο από αυτούς πιστεύουν ότι θα τελειώσει μέσα σε λίγες δεκαετίες».

Γιατί έχουν γίνει τόσες προβλέψεις σχετικά με το τέλος του κόσμου; Υπάρχει βάσιμος λόγος για να πιστεύουμε ότι θα τελειώσει ο κόσμος;

Γιατί Πιστεύουν Πολλοί ότι θα Τελειώσει ο Κόσμος

Ο ΚΟΣΜΟΣ βρίσκεται πράγματι σε απελπιστική κατάσταση, όπως παραδέχονται αμέσως πολλοί άνθρωποι σήμερα. «Έχω ρωτήσει ανθρώπους από διάφορα μέρη του κόσμου τι πιστεύουν σχετικά με τις πιθανότητες που έχουμε για το μέλλον», έγραψε ο ευαγγελιστής Μπίλι Γκράχαμ. «Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν απαισιόδοξη άποψη. . . . Οι λέξεις ‘Αρμαγεδδών’ και ‘Αποκάλυψη’ χρησιμοποιούνται διαρκώς για να περιγράψουν γεγονότα που λαβαίνουν χώρα στην παγκόσμια σκηνή».

Γιατί οι λέξεις «Αρμαγεδδών» και «Αποκάλυψη» χρησιμοποιούνται συχνά για να περιγράψουν τη σημερινή κατάσταση; Ποια είναι η σημασία τους;

Έχουν Βιβλική Προέλευση

Η Αγία Γραφή μιλάει για ‘τον πόλεμο της μεγάλης ημέρας του Θεού του Παντοδύναμου’ και συνδέει αυτόν τον πόλεμο με τον τόπο που «ονομάζεται στην εβραϊκή Αρ-Μαγεδών» ή Αρμαγεδδών. (Αποκάλυψη 16:14-16) Το Νέο Κολεγιακό Λεξικό του Γουέμπστερ (Webster’s New Collegiate Dictionary) ορίζει τον Αρμαγεδδώνα ως «μια τελειωτική και αποφασιστική μάχη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού».

Αν και η λέξη «αποκάλυψη» σημαίνει «φανέρωση» ή «ξεσκέπασμα», έχει προσλάβει και μια άλλη έννοια. Το Γραφικό βιβλίο της Αποκάλυψης τονίζει την καταστροφή των πονηρών από τον Θεό και τη Χιλιετή Βασιλεία του Γιου του, του Ιησού Χριστού. (Αποκάλυψη 19:11-16· 20:6) Γι’ αυτό, το Νέο Κολεγιακό Λεξικό του Γουέμπστερ ορίζει την «αποκάλυψη» ως «μια επικείμενη παγκόσμια καταστροφή στην οποία ο Θεός καταστρέφει τις άρχουσες δυνάμεις του κακού και εγείρει σε ζωή τους δίκαιους σε μια μεσσιανική βασιλεία».

Όταν οι άνθρωποι σήμερα μιλούν για τον κόσμο και την κατάστασή του, είναι προφανώς επηρεασμένοι από τα όσα λέγονται στην Αγία Γραφή. Τι λέει στην πραγματικότητα η Αγία Γραφή για το τέλος του κόσμου;

Η Αγία Γραφή και το Τέλος του Κόσμου

Η Αγία Γραφή προλέγει ξεκάθαρα το τέλος του κόσμου. Ο Ιησούς Χριστός και οι μαθητές του μίλησαν για τον καιρό του τέλους. (Ματθαίος 13:39, 40, 49· 24:3· 2 Τιμόθεο 3:1· 2 Πέτρου 3:3) Ωστόσο, δεν εννοούσαν ότι θα καταστρεφόταν η ίδια η γη. Για την κατά γράμμα γη, η Αγία Γραφή λέει: ‘Δεν θα σαλευθεί στον αιώνα του αιώνος’. (Ψαλμός 104:5) Η έκφραση «τέλος του κόσμου» σημαίνει απλώς «τέλος του συστήματος πραγμάτων».—Μετάφραση Νέου Κόσμου.

Ο απόστολος Πέτρος μίλησε για τον κόσμο πριν από τον Κατακλυσμό των ημερών του Νώε και είπε: «Ο κόσμος εκείνου του καιρού [που αποτελούνταν από ασεβείς ανθρώπους] υπέστη καταστροφή όταν κατακλύστηκε με νερό». Ο Πέτρος κατόπιν συνέχισε και είπε ότι ο παρών κόσμος μας ‘φυλάττεται μέχρι την ημέρα της κρίσης και της καταστροφής των ασεβών ανθρώπων’. (2 Πέτρου 3:5-7) Ο απόστολος Ιωάννης επίσης έγραψε: «Ο κόσμος παρέρχεται καθώς και η επιθυμία του, αλλά αυτός που κάνει το θέλημα του Θεού παραμένει για πάντα».—1 Ιωάννη 2:17.

Στη διάρκεια του τέλους αυτού του κόσμου, θα παραμεριστεί επίσης ο αόρατος ασεβής άρχοντάς του. (Αποκάλυψη 20:1-3) Ο απόστολος Παύλος έγραψε σχετικά με αυτόν τον πονηρό άρχοντα: «Των οποίων απίστων όντων ο θεός του κόσμου τούτου ετύφλωσε τον νουν». Ο Ιησούς είπε για αυτόν: «Τώρα ο άρχων του κόσμου τούτου [ο Σατανάς ο Διάβολος] θέλει εκβληθή έξω».—2 Κορινθίους 4:4· Ιωάννης 12:31· ΝΜ.

Δεν θα είναι ευτύχημα να απαλλαγούμε από αυτόν τον κόσμο και τον πονηρό άρχοντά του; Οι Χριστιανοί προσεύχονται από παλιά για να συμβεί αυτό, ζητώντας να έρθει η Βασιλεία του Θεού και να γίνει το θέλημά του στη γη. Προσεύχονται να ενεργήσει ο Ιησούς Χριστός υπακούοντας στην εντολή του Πατέρα του να απαλλάξει τη γη από όλη την πονηρία!—Ψαλμός 110:1, 2· Παροιμίαι 2:21, 22· Δανιήλ 2:44· Ματθαίος 6:9, 10.

Ωστόσο, αυτό εγείρει ένα ερώτημα: Θα μπορούσαν να προκύψουν ψεύτικες ή εσφαλμένες προβλέψεις σχετικά με το τέλος του κόσμου, επειδή οι άνθρωποι προείπαν μια ημερομηνία για αυτό το γεγονός βασιζόμενοι σε κάποια παρανόηση ή εσφαλμένη εφαρμογή των αληθινών Βιβλικών προφητειών; Ας δούμε.

Παρανοήσεις τον Πρώτο Αιώνα

Σκεφτείτε τι συνέβη τον πρώτο αιώνα. Όταν ο Ιησούς επρόκειτο να αναληφτεί στον ουρανό, οι απόστολοί του τον ρώτησαν με λαχτάρα: «Κύριε, μήπως αυτόν τον καιρό αποκαθιστάς τη βασιλεία στον Ισραήλ;» Ήθελαν να απολαύσουν όλες τις ευλογίες της Βασιλείας αμέσως, αλλά ο Ιησούς είπε: «Δεν ανήκει σε εσάς να λάβετε γνώση για τους καιρούς ή τις εποχές που ο Πατέρας έχει θέσει στη δική του δικαιοδοσία».—Πράξεις 1:6, 7.

Μόλις τρεις ημέρες πριν από το θάνατό του, ο Ιησούς είχε πει παρόμοια: «Να είστε σε εγρήγορση, επειδή δεν γνωρίζετε ποια ημέρα έρχεται ο Κύριός σας». Και πρόσθεσε: «Σχετικά με εκείνη την ημέρα ή την ώρα κανείς δεν γνωρίζει, ούτε οι άγγελοι στον ουρανό ούτε ο Γιος, παρά μόνο ο Πατέρας. Να κοιτάζετε συνεχώς, να μένετε άγρυπνοι, γιατί δεν γνωρίζετε πότε είναι ο προσδιορισμένος καιρός». (Ματθαίος 24:42, 44· Μάρκος 13:32, 33) Λίγους μήνες νωρίτερα, ο Ιησούς είχε επίσης ενθαρρύνει: «Να είστε συνεχώς έτοιμοι, επειδή κάποια ώρα που δεν τη θεωρείτε πιθανή έρχεται ο Γιος του ανθρώπου».—Λουκάς 12:40.

Παρά τις προειδοποιήσεις αυτές που έδωσε ο Ιησούς, οι πρώτοι Χριστιανοί, οι οποίοι περίμεναν με λαχτάρα την παρουσία του Χριστού και τις ευλογίες που θα έφερνε αυτή, άρχισαν να κάνουν υποθέσεις σχετικά με το πότε θα εκπληρώνονταν οι υποσχέσεις αναφορικά με τη Βασιλεία. Γι’ αυτό, ο απόστολος Παύλος έγραψε στους Θεσσαλονικείς: «Σχετικά με την παρουσία του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και το ότι θα συγκεντρωθούμε κοντά του, σας παρακαλούμε να μην κλονιστείτε γρήγορα από τη λογική σας ούτε να θορυβείστε είτε μέσω εμπνευσμένης έκφρασης είτε μέσω προφορικού αγγέλματος είτε μέσω επιστολής δήθεν από εμάς, που να δείχνει ότι έχει έρθει η ημέρα του Ιεχωβά».—2 Θεσσαλονικείς 2:1, 2.

Τα λόγια του Παύλου δείχνουν ότι μερικοί από τους πρώτους Χριστιανούς είχαν αναπτύξει εσφαλμένες προσδοκίες. Αν και οι Χριστιανοί στη Θεσσαλονίκη ίσως να μην είχαν προείπει κάποια συγκεκριμένη ημερομηνία όσον αφορά τη ‘συγκέντρωσή τους κοντά στον Χριστό στον ουρανό’, σαφώς νόμιζαν ότι αυτό το γεγονός ήταν κοντά. Οι απόψεις τους έπρεπε να διορθωθούν, και η επιστολή του Παύλου το έκανε αυτό.

Και Άλλοι Επίσης Χρειάζονται Διόρθωση

Όπως παρατηρήσαμε στο πρώτο άρθρο, μετά τον πρώτο αιώνα, και άλλοι επίσης ανέμεναν την εκπλήρωση των υποσχέσεων του Θεού σε κάποιο συγκεκριμένο καιρό. Ορισμένοι έκαναν προβλέψεις σύμφωνα με τις οποίες στο τέλος χιλίων ετών, υπολογίζοντας είτε από τη γέννηση του Ιησού είτε από το θάνατό του, θα ερχόταν το τέλος του κόσμου. Αλλά και οι δικές τους προβλέψεις παρόμοια αποδείχτηκαν ψεύτικες ή εσφαλμένες.

Αυτό εγείρει τα εξής ερωτήματα: Μήπως τα λάθη σε σχέση με την εκπλήρωση των Βιβλικών υποσχέσεων σήμαιναν ότι οι υποσχέσεις αυτές καθαυτές ήταν λανθασμένες; Είναι οι υποσχέσεις του Θεού αξιόπιστες; Τέλος, πώς έχουν δεχτεί διόρθωση οι σύγχρονοι Χριστιανοί σε αυτό το ζήτημα;

Μπορείτε να Εμπιστευτείτε στις Υποσχέσεις του Θεού;

Ο ΙΕΧΩΒΑ ΘΕΟΣ, ο Δημιουργός μας, τηρεί πάντοτε το λόγο του. «Ελάλησα», είπε. «Και θέλω εκτελέσει αυτό». (Ησαΐας 46:11) Αφού οδήγησε τους Ισραηλίτες στην Υποσχεμένη Γη, ο υπηρέτης του Θεού Ιησούς του Ναυή έγραψε: ‘Ούτε μία υπόσχεση δεν απέτυχε από όλες τις καλές υποσχέσεις που έδωσε ο Ιεχωβά στον οίκο του Ισραήλ· όλες βγήκαν αληθινές’.—Ιησούς του Ναυή 21:45· 23:14· ΜΝΚ.

Από τις μέρες του Ιησού του Ναυή μέχρι την έλευση του Μεσσία, εκπληρώθηκαν εκατοντάδες θεόπνευστες προφητείες. Ένα παράδειγμα είναι η τιμωρία την οποία υπέστη το άτομο που ανοικοδόμησε την Ιεριχώ, μια τιμωρία που είχε προειπωθεί αιώνες εκ των προτέρων. (Ιησούς του Ναυή 6:26· 1 Βασιλέων 16:34) Ένα άλλο παράδειγμα είναι η υπόσχεση, η οποία ήταν φαινομενικά αδύνατον να εκπληρωθεί, ότι οι κάτοικοι της Σαμάρειας που λιμοκτονούσαν θα λάβαιναν άφθονη τροφή την επομένη της πρόρρησης. Στο βιβλίο 2 Βασιλέων, κεφάλαιο 7, μπορείτε να διαβάσετε πώς εκπλήρωσε ο Θεός αυτή την υπόσχεση.

Άνοδος και Πτώση των Παγκόσμιων Δυνάμεων

Ο Θεός ενέπνευσε τους συγγραφείς της Αγίας Γραφής να καταγράψουν λεπτομέρειες για την άνοδο και την πτώση των παγκόσμιων δυνάμεων. Για παράδειγμα, ο Θεός χρησιμοποίησε τον προφήτη του Ησαΐα για να προείπει την ανατροπή της πανίσχυρης Βαβυλώνας σχεδόν 200 χρόνια προτού συμβεί αυτό. Στην πραγματικότητα, οι Μήδοι, οι οποίοι είχαν συμμαχήσει με τους Πέρσες, κατονομάζονται ως οι κατακτητές. (Ησαΐας 13:17-19) Εντούτοις πιο αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο προφήτης του Θεού κατονόμασε τον Πέρση βασιλιά Κύρο ως εκείνον ο οποίος θα αναλάμβανε την ηγεσία στην κατάκτηση, μολονότι ο Κύρος δεν είχε καν γεννηθεί όταν καταγραφόταν η προφητεία! (Ησαΐας 45:1) Αλλά υπάρχουν και άλλα παραδείγματα.

Ο προφήτης Ησαΐας προείπε επίσης πώς θα επιτελούνταν η κατάκτηση της Βαβυλώνας. Έγραψε ότι τα νερά της πόλης που παρείχαν προστασία, δηλαδή ο ποταμός Ευφράτης, ‘θα ξεραθούν’ και ότι «αι πύλαι [της Βαβυλώνας] δεν θέλουσι κλεισθή». (Ησαΐας 44:27–45:1) Αυτές οι συγκεκριμένες λεπτομέρειες εκπληρώθηκαν, όπως ανέφερε ο ιστορικός Ηρόδοτος.

Ενώ η Βαβυλώνα κυριαρχούσε ακόμα, ο Θεός χρησιμοποίησε επίσης τον προφήτη του Δανιήλ προκειμένου να μιλήσει για τις παγκόσμιες δυνάμεις που θα τη διαδέχονταν. Ο Δανιήλ είδε σε όραμα ένα συμβολικό δικέρατο κριό ο οποίος μπόρεσε να νικήσει όλα τα άλλα ‘θηρία’. Μη αφήνοντας καμιά αμφιβολία για το ποιον εξεικόνιζε ο δικέρατος κριός, ο Δανιήλ έγραψε ότι «είναι οι βασιλείς της Μηδίας και της Περσίας». (Δανιήλ 8:1-4, 20) Πράγματι, όπως ακριβώς είχε προειπωθεί, η Μηδοπερσία έγινε η επόμενη παγκόσμια δύναμη όταν νίκησε τη Βαβυλώνα το 539 Π.Κ.Χ.

Σε αυτό το θεϊκό όραμα, ο Δανιήλ είδε κατόπιν ‘έναν τράγο που είχε κέρας περίβλεπτον μεταξύ των οφθαλμών αυτού’. Ο Δανιήλ συνέχισε την περιγραφή του: ‘Είδον αυτόν ότι επλησίασεν εις τον κριόν, και εκτύπησε τον κριόν και συνέτριψε τα δύο κέρατα αυτού· και δεν υπήρχεν ο ελευθερών τον κριόν. Ο τράγος εμεγαλύνθη σφόδρα· και ότε ενεδυναμώθη, συνετρίβη το κέρας το μέγα· και αντ’ αυτού ανέβησαν τέσσαρα άλλα’.—Δανιήλ 8:5-8.

Ο Λόγος του Θεού δεν αφήνει καμιά αμφιβολία σχετικά με το τι σημαίνουν όλα αυτά. Παρατηρήστε την εξήγηση: «Ο τριχωτός τράγος είναι ο βασιλεύς της Ελλάδος· και το κέρας το μέγα, το μεταξύ των οφθαλμών αυτού, αυτός είναι ο πρώτος βασιλεύς. Το δε ότι συνετρίβη και ανέβησαν τέσσαρα αντ’ αυτού, δηλοί ότι τέσσαρα βασίλεια θέλουσιν εγερθή εκ του έθνους τούτου· πλην ουχί κατά την δύναμιν αυτού».—Δανιήλ 8:21, 22.

Η ιστορία δείχνει ότι αυτός «ο βασιλεύς της Ελλάδος» ήταν ο Μέγας Αλέξανδρος. Μετά το θάνατό του το 323 Π.Κ.Χ., η αυτοκρατορία του τελικά διασπάστηκε και μοιράστηκε σε τέσσερις από τους στρατηγούς του—τον Σέλευκο Α΄ τον Νικάτορα, τον Κάσσανδρο, τον Πτολεμαίο Α΄ και τον Λυσίμαχο. Όπως ακριβώς είχε προείπει η Αγία Γραφή, «ανέβησαν τέσσαρα αντ’ αυτού». Όπως επίσης είχε προειπωθεί, κανένας από αυτούς δεν είχε ποτέ τη δύναμη που είχε ο Αλέξανδρος. Τόσο αξιοσημείωτες μάλιστα είναι οι εκπληρώσεις ώστε αυτές οι Βιβλικές προφητείες έχουν χαρακτηριστεί «ιστορία γραμμένη εκ των προτέρων».

Οι Υποσχέσεις για τον Μεσσία

Ο Θεός, όχι μόνο υποσχέθηκε ότι θα ερχόταν ένας Μεσσίας ο οποίος θα απάλλασσε τους ανθρώπους από τις συνέπειες της αμαρτίας και του θανάτου, αλλά επίσης παρείχε δεκάδες προφητείες για να προσδιορίσει αυτόν που ήταν Υποσχεμένος. Εξετάστε μόνο λίγες από αυτές—προφητείες τις οποίες ο Ιησούς δεν θα μπορούσε να είχε διευθετήσει να εκπληρώσει.

Είχε προειπωθεί εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα ότι αυτός που ήταν Υποσχεμένος θα γεννιόταν στη Βηθλεέμ και ότι θα γεννιόταν από μια παρθένα. (Παράβαλε Μιχαίας 5:2 και Ματθαίος 2:3-9· Ησαΐας 7:14 και Ματθαίος 1:22, 23). Είχε προφητευτεί ότι θα τον πρόδιδαν για 30 ασημένια νομίσματα. (Ζαχαρίας 11:12, 13· Ματθαίος 27:3-5) Είχε επίσης προειπωθεί ότι δεν θα έσπαζε κανένα κόκαλο από το σώμα του και ότι θα έριχναν κλήρους για τα ενδύματά του.—Παράβαλε Ψαλμός 34:20 και Ιωάννης 19:36, Ψαλμός 22:18 και Ματθαίος 27:35.

Ιδιαίτερα αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η Αγία Γραφή προείπε πότε θα ερχόταν ο Μεσσίας. Ο Λόγος του Θεού προφήτεψε: «Από της εξελεύσεως της προσταγής τού [να αποκατασταθεί και, ΜΝΚ] να ανοικοδομηθή η Ιερουσαλήμ έως του Χριστού του ηγουμένου θέλουσιν είσθαι εβδομάδες επτά και εβδομάδες εξήκοντα δύο». (Δανιήλ 9:25) Σύμφωνα με την Αγία Γραφή, η προσταγή να αποκατασταθούν και να ανοικοδομηθούν τα τείχη της Ιερουσαλήμ δόθηκε το 20ό έτος της βασιλείας του Βασιλιά Αρταξέρξη, γεγονός το οποίο η κοσμική ιστορία τοποθετεί στο έτος 455 Π.Κ.Χ. (Νεεμίας 2:1-8) Αυτές οι 69 εβδομάδες ετών τελείωσαν 483 έτη αργότερα (7 × 69 = 483), το 29 Κ.Χ. Αυτό ακριβώς ήταν το έτος στο οποίο ο Ιησούς βαφτίστηκε και χρίστηκε με άγιο πνεύμα και έγινε ο Μεσσίας, δηλαδή ο Χριστός!

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο λαός στις μέρες του Ιησού ανέμενε να εμφανιστεί ο Μεσσίας εκείνον τον καιρό, όπως παρατήρησε ο Χριστιανός ιστορικός Λουκάς. (Λουκάς 3:15) Οι Ρωμαίοι ιστορικοί Τάκιτος και Σουητώνιος, ο Ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος και ο φιλόσοφος Φίλων ο Ιουδαίος πιστοποίησαν επίσης ότι υπήρχε αυτή η κατάσταση αναμονής. Ακόμα και ο Άμπα Χιλέλ Σίλβερ, στο βιβλίο του Ιστορία των Μεσσιανικών Εικασιών στον Ισραήλ (A History of Messianic Speculation in Israel), παραδέχεται ότι «ο Μεσσίας αναμενόταν περίπου το δεύτερο τέταρτο του πρώτου αιώνα Κ.Χ.». Αυτό, λέει, συνέβαινε λόγω «των χρονολογικών υπολογισμών που ήταν δημοφιλείς εκείνη την εποχή», οι οποίοι προέρχονταν εν μέρει από το βιβλίο του Δανιήλ.

Λαβαίνοντας υπόψη αυτές τις πληροφορίες, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το ότι η Αγία Γραφή δείχνει επίσης πότε θα επέστρεφε ο Μεσσίας προκειμένου να αρχίσει τη βασιλική του διακυβέρνηση. Χρονολογικές αποδείξεις που περιέχονται στην προφητεία του Δανιήλ επισήμαναν τον ακριβή καιρό που «ο Ύψιστος» θα παρέδιδε τη διακυβέρνηση της γης στο «εξουθένημα [στον ταπεινότερο, ΜΝΚ] των ανθρώπων», τον Ιησού Χριστό. (Δανιήλ 4:17-25· Ματθαίος 11:29) Αναφέρεται μια περίοδος ‘εφτά καιρών’, ή εφτά προφητικών ετών, και αυτή η περίοδος έχει υπολογιστεί ότι τελείωσε το έτος 1914.a

Δεν Δίνεται Κάποια Ημερομηνία για το Τέλος

Ωστόσο, το έτος 1914 είναι η ημερομηνία μόνο για την έναρξη της διακυβέρνησης του Χριστού «εν μέσω των εχθρών [του]». (Ψαλμός 110:1, 2· Εβραίους 10:12, 13) Το Γραφικό βιβλίο της Αποκάλυψης φανερώνει ότι, τον καιρό που θα άρχιζε η διακυβέρνηση του Χριστού στον ουρανό, αυτός θα έριχνε τον Σατανά τον Διάβολο και τους αγγέλους του κάτω στη γη. Προτού εξαλείψει αυτά τα πονηρά πνευματικά πρόσωπα, λέει η Αγία Γραφή, αυτά θα προκαλούσαν πολλά προβλήματα στη γη για «μικρό χρονικό διάστημα».—Αποκάλυψη 12:7-12.

Το σημαντικό είναι ότι η Αγία Γραφή δεν παρέχει κάποια ημερομηνία όσον αφορά το πότε θα τελειώσει αυτό το «μικρό χρονικό διάστημα» και το πότε ο Χριστός θα ενεργήσει ως Εκτελεστής των εχθρών του Θεού στον Αρμαγεδδώνα. (Αποκάλυψη 16:16· 19:11-21) Στην πραγματικότητα, όπως τονίστηκε στο προηγούμενο άρθρο, ο Ιησούς είπε να είμαστε συνεχώς έτοιμοι επειδή κανένας άνθρωπος δεν γνωρίζει την ημερομηνία αυτού του γεγονότος. (Μάρκος 13:32, 33) Όταν κάποιος προχωράει πέρα από όσα είπε ο Ιησούς, όπως έκαναν οι πρώτοι Χριστιανοί στη Θεσσαλονίκη, και άλλοι έπειτα από αυτούς, θα υπάρχουν ψεύτικες, ή ανακριβείς, προβλέψεις.—2 Θεσσαλονικείς 2:1, 2.

Χρειάζεται Διόρθωση των Απόψεων

Πριν από το τέλος του έτους 1914, πολλοί Χριστιανοί ανέμεναν να επιστρέψει ο Χριστός εκείνον τον καιρό και να τους πάρει στον ουρανό. Έτσι, σε μια ομιλία που εκφώνησε στις 30 Σεπτεμβρίου 1914, ο Α. Χ. Μακμίλαν, ένας Σπουδαστής της Γραφής, δήλωσε: «Πιθανότατα αυτή είναι η τελευταία δημόσια ομιλία που εκφωνώ γιατί σύντομα θα πάμε στον προορισμό μας [στον ουρανό]». Σαφώς, ο Μακμίλαν έκανε λάθος, αλλά αυτή δεν ήταν η μόνη ανεκπλήρωτη προσδοκία που είχε εκείνος ή οι ομόπιστοί του Σπουδαστές της Γραφής.

Οι Σπουδαστές της Γραφής, οι οποίοι από το 1931 είναι γνωστοί ως Μάρτυρες του Ιεχωβά, ανέμεναν επίσης ότι το έτος 1925 θα έβλεπε την εκπλήρωση θαυμάσιων Βιβλικών προφητειών. Υπέθεταν ότι εκείνον τον καιρό θα άρχιζε η επίγεια ανάσταση, στην οποία θα επανέρχονταν στη ζωή πιστοί άντρες του παρελθόντος, όπως ο Αβραάμ, ο Δαβίδ και ο Δανιήλ. Πιο πρόσφατα, πολλοί Μάρτυρες φαντάζονταν ότι τα γεγονότα που σχετίζονται με την έναρξη της Χιλιετούς Βασιλείας του Χριστού μπορεί να άρχιζαν να λαβαίνουν χώρα το 1975. Η προσδοκία τους βασιζόταν στην κατανόηση ότι η έβδομη χιλιετία της ανθρώπινης ιστορίας θα άρχιζε τότε.

Αυτές οι λανθασμένες απόψεις δεν σήμαιναν ότι οι υποσχέσεις του Θεού ήταν εσφαλμένες, ότι εκείνος είχε κάνει κάποιο λάθος. Σε καμιά περίπτωση! Τα λάθη ή οι εσφαλμένες αντιλήψεις, όπως και στην περίπτωση των Χριστιανών του πρώτου αιώνα, οφείλονταν στην αποτυχία τους να δώσουν προσοχή στην προειδοποίηση του Ιησού: ‘Δεν γνωρίζετε τον καιρό’. Τα εσφαλμένα συμπεράσματα οφείλονταν, όχι σε δόλο ή σε απιστία στον Χριστό, αλλά στη διακαή επιθυμία να πραγματοποιηθεί η εκπλήρωση των υποσχέσεων του Θεού στον καιρό τους.

Συνεπώς, ο Α. Χ. Μακμίλαν εξήγησε αργότερα: «Έμαθα . . . ότι πρέπει να αναγνωρίζουμε τα λάθη μας και να συνεχίζουμε να ερευνούμε το Λόγο του Θεού για περισσότερη διαφώτιση. Οποιεσδήποτε προσαρμογές και αν χρειάζεται να κάνουμε στις απόψεις μας από καιρό σε καιρό, αυτό δεν αλλάζει τη φιλάγαθη προμήθεια του λύτρου και την υπόσχεση του Θεού για αιώνια ζωή».

Αληθινά, μπορούμε να εμπιστευόμαστε τις υποσχέσεις του Θεού! Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που κάνουν λάθη. Συνεπώς, οι αληθινοί Χριστιανοί θα διατηρούν μια στάση αναμονής υπακούοντας στην εντολή του Ιησού. Θα μένουν άγρυπνοι και έτοιμοι για τον αναπότρεπτο ερχομό του Χριστού ως Εκτελεστή του Θεού. Δεν θα επιτρέψουν σε ψεύτικες προβλέψεις να τους κάνουν να χάσουν την επαγρύπνησή τους και να αγνοήσουν την αληθινή προειδοποίηση για το τέλος του κόσμου.

Τι θα πούμε, λοιπόν, για την άποψη ότι αυτός ο κόσμος θα τελειώσει; Υπάρχουν πράγματι αποδείξεις ότι αυτό θα συμβεί σύντομα, στη διάρκεια της δικής σας ζωής;

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 7]

[Εικόνες στη σελίδα 9]

Ο Ιησούς δεν θα μπορούσε να είχε διευθετήσει να εκπληρώσει πολλές από τις προφητείες που αναφέρονταν σε αυτόν

Είναι Κοντά το Προειπωμένο Τέλος του Κόσμου;

ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Ντιτρόιτ Φρι Πρες Μάγκαζιν (Detroit Free Press Magazine) της 6ης Φεβρουαρίου 1994 παρατήρησε: «Εικόνες συντέλειας έγιναν έμμονη ιδέα με τη χαραυγή του πυρηνικού αιώνα. Μετά την αποτέφρωση της Χιροσίμα στις 6 Αυγ. 1945, ήταν ολοφάνερο σε όλους: Τώρα ο κόσμος θα μπορούσε πραγματικά να φτάσει στο τέλος του!»

Τον προηγούμενο Δεκέμβριο, ο Τσαρλς Μπ. Στρόζιερ, ψυχαναλυτής και καθηγητής ιστορίας στη Νέα Υόρκη, είπε: «Δεν χρειαζόμαστε πια ποιητές για να μας πουν ότι όλα θα μπορούσαν να τελειώσουν με μια έκρηξη ή με θρήνους ή με την αγωνία του AIDS». Μάλιστα, πρόσθεσε: «Τώρα χρειάζεται να έχει κάποιος ζωηρή φαντασία για να μη σκέφτεται το τέλος του ανθρώπου».

Εφόσον ο Ιησούς Χριστός δίδαξε ότι ο κόσμος θα τελειώσει, μπορούμε να καθορίσουμε από τις διδασκαλίες του αν το τέλος είναι πραγματικά κοντά;

Το Τέλος—Πότε;

Οι μαθητές του Ιησού του ζήτησαν ένα «σημείο» για να προσδιορίσουν πότε θα τελείωνε αυτός ο κόσμος, δηλαδή το σύστημα πραγμάτων. «Πότε θα γίνουν αυτά», ρώτησαν, «και ποιο θα είναι το σημείο της παρουσίας σου και της τελικής περιόδου του συστήματος πραγμάτων;» (Ματθαίος 24:3) Μπορείτε να εξετάσετε «το σημείο» που έδωσε ο Ιησούς όταν απάντησε σε αυτό το ερώτημα. Είναι καταγραμμένο στην Αγία Γραφή στο 24ο κεφάλαιο του Ματθαίου, στο 13ο κεφάλαιο του Μάρκου και στο 21ο κεφάλαιο του Λουκά. Μερικά από τα σημαντικά γεγονότα που αποτελούν εκείνο το σημείο είναι τα ακόλουθα:

ΜΕΓΑΛΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ: «Θα σηκωθεί έθνος εναντίον έθνους και βασιλεία εναντίον βασιλείας». (Ματθαίος 24:7) Σίγουρα έχουμε δει αυτό το μέρος του σημείου να εκπληρώνεται. «Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος [ο οποίος άρχισε το 1914] ήταν ο πρώτος ‘ολοκληρωτικός’ πόλεμος», παρατήρησε κάποιος ιστορικός. Εντούτοις, ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν κατά πολύ χειρότερος, και είχε περίπου 50 εκατομμύρια θύματα. Μάλιστα, ο πόλεμος συνεχίζει να ερημώνει τη γη.

ΕΛΛΕΙΨΕΙΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ: «Θα υπάρξουν ελλείψεις τροφίμων». (Ματθαίος 24:7) Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο επακολούθησε φοβερή πείνα, και από τότε και έπειτα η πείνα εξακολουθεί να μαίνεται ανεξέλεγκτη σε πολλά μέρη της γης. Ακόμα και σε πιο πλούσια κράτη, η πείνα και ο υποσιτισμός είναι ευρέως διαδεδομένα.

ΜΕΓΑΛΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ: «Θα υπάρξουν μεγάλοι σεισμοί». (Λουκάς 21:11) Ας αναφερθούμε μόνο σε μερικούς μεγάλους σεισμούς: 1920, Κίνα, 200.000 νεκροί· 1923, Ιαπωνία, 143.000 θύματα· 1970, Περού, 66.800 νεκροί· και 1976, Κίνα, 240.000 θάνατοι (ορισμένοι λένε 800.000). Ένας ειδικός στην αντισεισμική τεχνολογία χαρακτήρισε το σεισμό που έγινε το 1976 στην Κίνα ως «τη μεγαλύτερη καταστροφή από σεισμό στην ιστορία του ανθρώπου».

ΑΡΡΩΣΤΙΕΣ: «Στον έναν τόπο μετά τον άλλον επιδημίες». (Λουκάς 21:11) Αμέσως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, περίπου 21 εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν από την ισπανική γρίπη. Το περιοδικό Σάιενς Ντάιτζεστ (Science Digest) ανέφερε: «Σε όλη την ιστορία ο θάνατος ποτέ δεν έχει χτυπήσει πιο σκληρά και άμεσα». Από τότε, οι καρδιακές παθήσεις, ο καρκίνος, το AIDS και πολλές άλλες ασθένειες έχουν θανατώσει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους.

ΕΓΚΛΗΜΑ: ‘Αύξηση της ανομίας’. (Ματθαίος 24:12) Σε πολλές χώρες το έγκλημα έχει ξεφύγει από τον έλεγχο. Φόνοι, κλοπές, βιασμοί, τρομοκρατία, διαφθορά—καθημερινά ακούμε για τέτοια εγκλήματα ή τα ζούμε οι ίδιοι.

Άλλες Βιβλικές προφητείες επίσης προείπαν συνθήκες που θα υπήρχαν στις τελευταίες ημέρες. Για παράδειγμα, στο βιβλίο της Αποκάλυψης βρίσκεται το όραμα της προέλασης των τεσσάρων ιππέων. (Αποκάλυψη 6:1-8) Ο πρώτος ιππέας εξεικονίζει τον ίδιο τον Ιησού ως νικηφόρο Βασιλιά. Οι άλλοι αναβάτες με τα άλογά τους εξεικονίζουν γεγονότα που λαβαίνουν χώρα στη γη και τα οποία επισημαίνουν την έναρξη της βασιλείας του Ιησού: τον πόλεμο, την πείνα και τον πρόωρο θάνατο από διάφορες αιτίες.

Κάποιες άλλες Βιβλικές προφητείες περιγράφουν τη νοοτροπία και τις καταστάσεις που θα ήταν διαδεδομένες στη διάρκεια ‘της τελικής εποχής αυτού του κόσμου’. Αναλογιστείτε τι έγραψε ένας απόστολος του Ιησού. Καθώς διαβάζετε αυτή την προφητεία, αναρωτηθείτε: Δεν περιγράφει αυτή με ακρίβεια τους δυσχερείς σημερινούς καιρούς;

«Η τελική εποχή αυτού του κόσμου», έγραψε ο απόστολος, «θα είναι καιρός δυσχερειών. Οι άνθρωποι δεν θα αγαπούν τίποτε άλλο εκτός από το χρήμα και τον εαυτό τους· θα είναι αλαζόνες, καυχησιάρηδες και υβριστές· δίχως σεβασμό για τους γονείς, δίχως ευγνωμοσύνη, δίχως ευσέβεια, δίχως φυσική στοργή· θα έχουν αδυσώπητο μίσος, θα είναι σκανδαλοθήρες, ασυγκράτητοι και άγριοι, ξένοι προς κάθε καλό πράγμα, προδότες, τυχοδιώκτες, φουσκωμένοι από υπεροψία. Θα είναι άνθρωποι που θα βάζουν τις απολαύσεις στη θέση του Θεού, άνθρωποι που διακρατούν τους εξωτερικούς τύπους της θρησκείας αλλά απαρνούνται την ουσία της».—2 Τιμόθεο 3:1-5, Η Νέα Αγγλική Βίβλος (The New English Bible).

Μια άλλη σημαντική προφητεία σχετικά με το τέλος του κόσμου είναι εκείνη που υπόσχεται ότι ο Θεός θα ‘καταστρέψει εκείνους που καταστρέφουν τη γη’. (Αποκάλυψη 11:18) Οι άνθρωποι σε προηγούμενες γενιές δεν είχαν ποτέ την τεχνολογική ικανότητα να καταστρέψουν τη γη, αλλά τώρα την έχουν. Μάλιστα, οι νέες μορφές τεχνολογίας παίζουν σήμερα κύριο ρόλο στη μόλυνση του περιβάλλοντος. Το Νοέμβριο του 1992, οι εφημερίδες είχαν τίτλους όπως αυτός: «Κορυφαίοι Επιστήμονες Προειδοποιούν για την Καταστροφή της Γης».

Αναγνωρίστε τις Αληθινές Προφητείες

Δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία για αυτό. Όλα τα πράγματα που προείπε η Αγία Γραφή ότι θα συνέβαιναν ‘στην τελική εποχή’, δηλαδή ‘στην τελική περίοδο του συστήματος πραγμάτων’, συμβαίνουν ακριβώς τώρα. Βλέπουμε αληθινές προφητείες να εκπληρώνονται στις ημέρες μας, και είναι ζωτικό να τους δώσουμε προσοχή. Ο Ιησούς το έδειξε αυτό περιγράφοντας την κατάσταση των ημερών του Νώε, ‘ενός κήρυκα δικαιοσύνης’, λίγο προτού τελειώσει ο κόσμος εκείνου του καιρού.—2 Πέτρου 2:5.

Ο Ιησούς εξήγησε: «Όπως ήταν οι άνθρωποι εκείνες τις ημέρες πριν από τον κατακλυσμό, που έτρωγαν και έπιναν, και οι άντρες παντρεύονταν και οι γυναίκες δίνονταν σε γάμο, μέχρι την ημέρα που ο Νώε μπήκε στην κιβωτό· και δεν έδωσαν προσοχή μέχρι που ήρθε ο κατακλυσμός και τους σάρωσε όλους, έτσι θα είναι η παρουσία του Γιου του ανθρώπου». (Ματθαίος 24:38, 39) Όταν αγνοούνται οι αληθινές προφητείες, οι συνέπειες είναι καταστροφικές.

Ίσως λέτε: ‘Ναι, πιστεύω σε αυτές τις Βιβλικές προφητείες· κάποια μέρα θα έρθει το τέλος, αλλά είναι ακόμα αρκετά μακριά’. Όμως, είστε σίγουρος; Δεν θα πρέπει να δώσετε προσοχή στην προειδοποίηση τώρα;

Προειδοποιήσεις που Πρέπει να Προσέξετε

Προφανώς, μερικές προειδοποιήσεις δεν έχουν βάση, και θα ήταν ανόητο να τους δώσετε προσοχή. Ωστόσο άλλες έχουν βάση. Απλώς και μόνο επειδή πολλοί, περιλαμβανομένων και εξεχόντων μελών κάποιας κοινότητας, υποτιμούν μια προειδοποίηση, αυτός δεν είναι λόγος για να την αγνοήσετε. Δείτε ένα παράδειγμα.

Ήταν Μάρτιος του 1902, και στο όμορφο νησί της Μαρτινίκας στην Καραϊβική, δραστηριοποιήθηκε το ηφαιστειογενές όρος Πελέ. Τον Απρίλιο, το ηφαίστειο εκτόξευε καπνό, τέφρα και κομμάτια από βράχους μαζί με καυστικές αναθυμιάσεις. Οι κάτοικοι του Σαν Πιέρ, περίπου 8 χιλιόμετρα μακριά, άρχισαν να ανησυχούν. «Η πόλη είναι σκεπασμένη από τέφρα», έγραψε μια κάτοικος. «Πολλοί άνθρωποι αναγκάζονται να φοράνε βρεγμένα μαντίλια στο πρόσωπό τους για να προστατευτούν από τις ισχυρές αναθυμιάσεις».

Στις αρχές Μαΐου η ηφαιστειακή δραστηριότητα εντάθηκε. Η τοπική εφημερίδα έγραψε: «Η βροχή της τέφρας δεν παύει ποτέ . . . Δεν ακούγονται πια στους δρόμους τα κάρα που περνάνε. Ο ήχος από τους τροχούς έσβησε εξαιτίας της τέφρας». Η ζέστη ήταν αποπνικτική.

Κατόπιν, στις 5 Μαΐου το ηφαίστειο εκτίναξε καυτή λάβα η οποία θανάτωσε δεκάδες ανθρώπους στο πέρασμά της. Αλλά τι έλεγαν οι ιθύνοντες της πόλης;

Πλησίαζε η συγκομιδή του ζαχαροκάλαμου, και οι επιχειρηματίες διαβεβαίωναν το λαό ότι δεν υπήρχε μεγάλος κίνδυνος. Οι πολιτικοί, επίσης, απασχολημένοι με τις επικείμενες εκλογές που θα γίνονταν στις 10 Μαΐου, δεν επιθυμούσαν να φύγουν οι άνθρωποι. Έτσι, προσπάθησαν και αυτοί να καθησυχάσουν τους φόβους των ανθρώπων. Επιπλέον, οι κληρικοί συνεργάστηκαν με τις ομάδες των επιχειρηματιών και των πολιτικών και έπεισαν τους ενορίτες τους να μη φύγουν.

Τότε συνέβη. Στις 8 Μαΐου, λίγο πριν από τις 8:00 π.μ., το όρος Πελέ εξερράγη με τρομερό θόρυβο. Γιγαντιαία, υπερθερμασμένα μαύρα σύννεφα κατευθύνθηκαν με απίστευτη ταχύτητα προς το Σαν Πιέρ. Τα καυτά αέρια γρήγορα εξολόθρεψαν χιλιάδες ζωές. Ουσιαστικά όλοι όσοι βρίσκονταν στο Σαν Πιέρ πέθαναν—περίπου 30.000 ή και περισσότερα άτομα. Το μόνο άτομο που επέζησε ήταν ένας νεαρός κρατούμενος ο οποίος βρισκόταν σε κάποιο μπουντρούμι στο υπόγειο της φυλακής.

Η Κατάσταση Σήμερα

Παρόμοια, πολλοί υποτιμούν τις αποδείξεις που δείχνουν ότι οι Βιβλικές προφητείες εκπληρώνονται σήμερα. Αρνούνται να δώσουν προσοχή στις αποδείξεις οι οποίες θα έπρεπε να πείθουν κάθε λογικό άτομο ότι το τέλος αυτού του συστήματος είναι κοντά. Εντούτοις, η Αγία Γραφή προείπε ακόμα και τη στάση τους, λέγοντας: «Στις τελευταίες ημέρες θα έρθουν χλευαστές με το χλευασμό τους, προχωρώντας σύμφωνα με τις δικές τους επιθυμίες και λέγοντας: ‘Πού είναι αυτή η υποσχεμένη παρουσία του; Διότι από την ημέρα που οι προπάτορές μας κοιμήθηκαν τον ύπνο του θανάτου, τα πάντα παραμένουν ακριβώς όπως ήταν από την αρχή της δημιουργίας’».—2 Πέτρου 3:3, 4.

Αλλά οι σημερινοί χλευαστές κάνουν λάθος. Το γεγονός είναι ότι τα πράγματα έχουν αλλάξει. Οι προφητείες της Αγίας Γραφής εκπληρώνονται. Οι αποδείξεις ότι το τέλος πλησιάζει είναι συντριπτικές.

Είναι σοφό να μην αναβάλλετε την ανάληψη ζωοσωτήριας δράσης. Αλλά τι χρειάζεται να κάνετε;

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 10]

U.S. National Archives photo

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 10]

WHO/E. Hooper

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 11]

WHO photo by W. Cutting