Τα Στολίδια της Όχθης του Ποταμού

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στην Ισπανία

ΚΑΘΕ φορά που περπατώ στην άκρη ενός ποταμού ή μιας λίμνης, πάντοτε ψάχνω να βρω ένα από τα αγαπημένα μου στολίδια—μπορεί να είναι κόκκινο, μπλε ή πράσινο. Μερικές φορές εντοπίζω κάποιο καθώς κάθεται ακίνητο πάνω σε ένα φύλλο· ίσως δω ένα άλλο να αιωρείται πάνω από το νερό ή και να περνάει σαν αστραπή από μπροστά μου. Το στολίδι που ψάχνω είναι η λιβελλούλα—το φανταχτερό «αεροπλανάκι» του κόσμου των εντόμων.

Αυτά τα ιπτάμενα κοσμήματα τράβηξαν πρώτη φορά την προσοχή μου πριν από πολλά χρόνια όταν βρέθηκα μπροστά σε ένα ρυάκι που αργοκυλούσε μέσα στο δάσος. Ανάμεσα στις ηλιαχτίδες πετούσαν αθόρυβα μερικές λιβελλούλες—άλλες με έντονο μεταλλικό μπλε χρώμα και άλλες με ένα λαμπρό πρασινοκίτρινο χρώμα. Πέρασα μια ώρα παρατηρώντας τους εναέριους χορούς τους, οι οποίοι μεταμόρφωσαν το ξέφωτο σε μικρογραφία αίθουσας χορού. Από τότε μέχρι σήμερα δεν έχουν πάψει να με γοητεύουν.

Όσο περισσότερα μάθαινα για τις λιβελλούλες, τόσο περισσότερο εκτιμούσα την ομορφιά και την αξία τους. Το πρώτο πράγμα που ανακάλυψα ήταν ότι οι λιβελλούλες διαφέρουν από τα έντομα που ονομάζονται «άγρια». Οι λιβελλούλες είναι ικανότατες στο πέταγμα και συνήθως είναι μεγαλύτερες, ενώ τα άγρια—όπως υπονοεί και η κοινή τους ονομασία «δεσποινίδες»—είναι πιο λεπτεπίλεπτα και το πέταγμά τους είναι πολύ πιο άτολμο. Μια βασική διαφορά σχετίζεται με τη θέση των φτερών τους. Σε στάση ηρεμίας, η λιβελλούλα συνήθως κρατάει και τα δυο ζευγάρια φτερά οριζόντια, ενώ το άγριο τα διπλώνει μαζί πάνω από το σώμα του.a

Άρχισα να αναρωτιέμαι πώς μπορούν οι λιβελλούλες να πιάνουν στον αέρα κουνούπια με τόσο εμφανή ευκολία. Προσωπικά, το βρίσκω σχεδόν αδύνατον να πετύχω με τη μυγοσκοτώστρα μια μεγάλη μύγα που λιάζεται στον τοίχο της κουζίνας. Αναρωτήθηκα: ‘Τι έχει η λιβελλούλα που δεν το έχω εγώ;’ Δυο πράγματα: απόλυτο έλεγχο στον αέρα και μάτια που θα έκαναν ένα φρουρό να πρασινίσει από το κακό του.

Η Πτήση της Λιβελλούλας

Το να αποκαλεί κάποιος τη λιβελλούλα αεροπλανάκι—η κοινή της ονομασία—είναι στ’ αλήθεια προσβλητική παρομοίωση. Οι εναέριες ακροβασίες της είναι τόσο γρήγορες ώστε μερικές φορές είναι αδύνατον να τις συλλάβει το μάτι. Για μικρά χρονικά διαστήματα, μερικά είδη μπορούν να αναπτύξουν ανώτατη ταχύτητα περίπου 55 χιλιόμετρα την ώρα. Επίσης μπορούν εν ριπή οφθαλμού να μείνουν ακίνητα στον αέρα, να πετάξουν προς τα πίσω, προς τα εμπρός ή προς τα πλάγια. Ακόμη, όταν μια λιβελλούλα παίρνει μια κλειστή στροφή στον αέρα, οι επιστήμονες υπολογίζουν ότι πρέπει να αντέξει επιτάχυνση ως και 2,5 G.

Οι λιβελλούλες έχουν δυο ζευγάρια ευλύγιστα, δαντελωτά φτερά. Μολονότι αυτά τα φτερά δείχνουν λεπτεπίλεπτα, μπορούν να χτυπούν μέχρι και 40 φορές το δευτερόλεπτο και έχουν μεγάλη αντοχή στα χτυπήματα. Ο βιολόγος Ρόμπιν Τζ. Γούτον τα περιγράφει ως «μικρά αριστουργήματα ευφυούς σχεδίου».

«Όσο καλύτερα κατανοούμε τη λειτουργία των φτερών των εντόμων», προσθέτει, «τόσο πιο έξυπνο και όμορφο φαίνεται το σχέδιό τους. . . . Έχουν ελάχιστα αντίστοιχα, αν όχι κανένα, στον τεχνολογικό τομέα». Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι τεχνικές της πτήσης της λιβελλούλας αποτελούν τώρα αντικείμενο μελέτης από τους αεροναυπηγούς.

Ένα Κεφάλι Όλο Μάτια

Αν η πτήση της λιβελλούλας είναι συναρπαστική, το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για την όρασή της. Δυο τεράστια σύνθετα μάτια σχεδόν καλύπτουν το κεφάλι της λιβελλούλας. Καθένα από αυτά έχει ως και 30.000 εξάγωνες μονάδες οι οποίες είναι σαν μικροσκοπικά μάτια μέσα στο μάτι, εφόσον η καθεμιά μεταδίδει μια ξεχωριστή εικόνα στον εγκέφαλο. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι η λιβελλούλα βλέπει χιλιάδες διαφορετικές εικόνες ταυτόχρονα. Αντί να βλέπει μια πλήρη εικόνα, όπως εμείς, αντιλαμβάνεται την κίνηση, τα σχέδια, τις αντιθέσεις και τα σχήματα.

Όλες αυτές οι εικόνες χρειάζονται ανάλυση. Έτσι, το 80 τοις εκατό του εγκεφάλου της λιβελλούλας είναι αφιερωμένο στην εκτίμηση των οπτικών πληροφοριών. Ελάχιστα οπτικά συστήματα είναι τόσο ευαίσθητα—μια λιβελλούλα μπορεί να εντοπίσει ένα κουνούπι σε απόσταση 20 μέτρων. Ακόμη και στο σούρουπο, όταν το φως είναι τόσο λιγοστό ώστε ο άνθρωπος μόλις και μετά βίας εντοπίζει τις μικρές μύγες, οι τροπικές λιβελλούλες τις πιάνουν εύκολα.

Η γρήγορη, αστραπιαία πτήση της λιβελλούλας μέσα στην παραποτάμια βλάστηση απαιτεί τη λήψη εκατοντάδων αποφάσεων σε κλάσματα δευτερολέπτου. Μπορεί να αντεπεξέλθει σε αυτό το δύσκολο έργο επειδή μπορεί να βλέπει μέχρι και εκατό διαφορετικές εικόνες το δευτερόλεπτο, πάνω από πέντε φορές περισσότερες από όσες μπορούμε εμείς. Έτσι, μια ταινία, η οποία προβάλλει 24 εικόνες το δευτερόλεπτο, στη λιβελλούλα θα φαινόταν απλώς σαν μια σειρά ακίνητων φωτογραφιών.

Αλλαγή στον Τρόπο Ζωής

Όταν γεννιέται η λιβελλούλα τίποτα δεν φανερώνει πόσο όμορφη θα γίνει και πόσο άψογα θα πετάει τελικά. Μετά την εκκόλαψη, οι υδρόβιες προνύμφες μένουν σχεδόν ακίνητες σε μια λιμνούλα ή σε ένα ρυάκι, περιμένοντας να πιάσουν όποια τροφή περάσει από κοντά τους. Έπειτα από πολλές αλλαγές δέρματος—κάτι που απαιτεί αρκετούς μήνες ή και χρόνια για μερικά είδη—οι προνύμφες ανεβαίνουν σε κάποιο καλάμι. Εκεί, λαβαίνει χώρα μια ασυνήθιστη μεταμόρφωση.

Το δέρμα ανοίγει κατά μήκος του θώρακα, και εμφανίζεται αργά μια πλήρως σχηματισμένη λιβελλούλα. Σαν την πεταλούδα, η ενήλικη λιβελλούλα που μόλις ξεπρόβαλε πρέπει να περιμένει λίγες ώρες ώσπου να σταθεροποιηθούν τα φτερά της και να αρχίσει η νέα ζωή. Μέσα σε λίγες μέρες, η ενστικτώδης σοφία της τής δίνει τη δυνατότητα να κυνηγάει με επιτυχία και να κατέχει τα πολύπλοκα μυστικά της πτήσης.

Σύντομα η νεαρή λιβελλούλα γίνεται ειδική στο να πιάνει μύγες και κουνούπια ενώ πετάει. Καθημερινά καταβροχθίζει ποσότητα εντόμων ίση με το βάρος της, επιτελώντας έτσι μια ανεκτίμητη υπηρεσία. Για να εξασφαλίσουν μια σταθερή προμήθεια τροφής, πολλές αρσενικές λιβελλούλες ιδιοποιούνται μικρές περιοχές, τις οποίες περιπολούν με ζήλο.

Μερικά είδη λιβελλούλων τρέφονται με αφίδες ή σκαθάρια, άλλα πιάνουν μικροσκοπικούς βατράχους, και ένα τροπικό είδος άγριου τρέφεται ακόμη και με αράχνες. Πετάει γύρω από τον κυκλικό ιστό μιας μεγάλης αράχνης και αρπάζει τις μικρότερες αράχνες που επισκέπτονται τον ιστό για να περισυλλέξουν κομματάκια τροφής τα οποία αφήνει πίσω η ιδιοκτήτρια του ιστού.

Αποδείξεις Κατά της Εξέλιξης

Πολλοί εξελικτές επιστήμονες θεωρούν ότι οι λιβελλούλες είναι τα πρώτα ιπτάμενα έντομα. Ένα απολίθωμα που ανακαλύφτηκε στη Γαλλία είναι το αποτύπωμα των φτερών μιας λιβελλούλας που είχε άνοιγμα φτερών 75 εκατοστά! Είναι το μεγαλύτερο γνωστό έντομο, και έχει τουλάχιστον τριπλάσιο μέγεθος από οποιαδήποτε ζωντανή λιβελλούλα.

‘Πώς είναι δυνατόν’, αναρωτήθηκα, ‘ένας από τους πολυπλοκότερους πτητικούς μηχανισμούς που είναι γνωστοί στον άνθρωπο απλώς να εμφανιστεί, τέλεια εξελιγμένος;’ «Δεν υπάρχουν απολιθώματα εντόμων τα οποία να μεσολαβούν ανάμεσα σε εκείνα που δεν έχουν φτερά και σε αυτά που έχουν», παραδέχεται το βιβλίο Ξένη Αυτοκρατορία—Μια Εξερεύνηση της Ζωής των Εντόμων (Alien Empire—An Exploration of the Lives of Insects). Είναι φανερό ότι οι λιβελλούλες είναι έργο των χεριών ενός νοήμονος Αριστοτέχνη Σχεδιαστή.

Οι λιβελλούλες έχουν αποικίσει με επιτυχία σχεδόν κάθε γωνιά του πλανήτη. Εγκαθίστανται χωρίς πρόβλημα στην άκρη μιας αλπικής λίμνης, ενός βάλτου στον ισημερινό ή και σε μια πισίνα κάποιου προαστίου.

Έχω δει σμήνη λιβελλούλων σε μια τροπική ακτή στην Αφρική καθώς και μοναχικές αυτοκρατορικές λιβελλούλες (Anax imperator) να περιπολούν την αγαπημένη τους λιμνούλα στην Ευρώπη. Και όταν ταξίδεψα με κανό μέσα από ένα πυκνόφυτο φαράγγι στις Φιλιππίνες, εκθαμβωτικά άγρια με συνόδευαν, και μάλιστα προσγειώνονταν στα γυμνά μου μπράτσα.

Ενώ η λιβελλούλα μπορεί να είναι μία από τις πιο περίπλοκες πτητικές μηχανές στη γη, πάντοτε με εντυπωσίαζε περισσότερο η χάρη και η ομορφιά της παρά η πτητική της ικανότητα. Η παρουσία τους προσθέτει μια ιδιαίτερη λάμψη στις λιμνούλες και στις όχθες των ποταμών μας. Είναι τα ιδανικά στολίδια—βρίσκονται πάντοτε εκεί για να τα απολαμβάνουμε.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνες στη σελίδα 16, 17]

Οι λιβελλούλες, που κρατούν τα φτερά τους οριζόντια, είναι συνήθως μεγαλύτερες από τα άγρια, τα οποία διπλώνουν τα φτερά τους πάνω από το σώμα τους