Επιστήμη και Θρησκεία—Η Γέννηση μιας Σύγκρουσης

Ο 70χρονος αστρονόμος βρισκόταν στην επιθανάτια κλίνη του, προσπαθώντας να διαβάσει. Στα χέρια του κρατούσε τα δοκίμια ενός συγγράμματός του, το οποίο ήταν έτοιμο για δημοσίευση. Είτε το γνώριζε είτε όχι, το έργο του θα έφερνε επανάσταση στην άποψη της ανθρωπότητας για το σύμπαν. Θα πυροδοτούσε επίσης έντονη αντιπαράθεση εντός του Χριστιανικού κόσμου, τα αποτελέσματα της οποίας είναι ακόμη αισθητά σήμερα.

Ο ετοιμοθάνατος ήταν ο Νικόλαος Κοπέρνικος, ένας Πολωνός Καθολικός, και το έτος ήταν το 1543. Το έργο του Κοπέρνικου με τίτλο Περί των Περιστροφών των Ουράνιων Σωμάτων (De Revolutionibus Orbium Coelestium) τοποθετούσε τον ήλιο και όχι τη γη στο κέντρο του ηλιακού συστήματος. Με μία και μόνο κίνηση, ο Κοπέρνικος αντικατέστησε το εξαιρετικά περίπλοκο γεωκεντρικό σύστημα με ένα σύστημα υπέροχης απλότητας.

Στην αρχή, δεν υπήρχαν πολλές ενδείξεις της σύγκρουσης που θα επακολουθούσε. Ένας λόγος για αυτό ήταν ότι ο Κοπέρνικος εξέθετε διακριτικά τις απόψεις του. Επιπρόσθετα, η Καθολική Εκκλησία, η οποία είχε υιοθετήσει τη γεωκεντρική άποψη, φαινόταν τότε πιο ανεκτική στις επιστημονικές εικασίες. Ακόμη και ο ίδιος ο πάπας παρότρυνε τον Κοπέρνικο να δημοσιεύσει το έργο του. Όταν ο Κοπέρνικος το δημοσίευσε τελικά, ο φοβισμένος εκδότης έγραψε δικό του πρόλογο, παρουσιάζοντας την ηλιοκεντρική αντίληψη ως μαθηματικό ιδεώδες, όχι απαραίτητα ως αστρονομική αλήθεια.

Η Σύγκρουση Εντείνεται

Στη συνέχεια εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο Ιταλός αστρονόμος, μαθηματικός και φυσικός Γαλιλαίος Γαλιλέι (1564-1642), ο οποίος ήταν επίσης Καθολικός. Χρησιμοποιώντας τηλεσκόπια που κατασκεύασε ενσωματώνοντας το φακό, ο οποίος είχε εφευρεθεί πρόσφατα, ο Γαλιλαίος είδε τους ουρανούς με άνευ προηγουμένου λεπτομέρεια. Οι παρατηρήσεις του τον έπεισαν ότι ο Κοπέρνικος είχε δίκιο. Ο Γαλιλαίος είδε επίσης κηλίδες στον ήλιο, οι οποίες σήμερα αποκαλούνται ηλιακές κηλίδες, αμφισβητώντας έτσι άλλη μια ευρέως αποδεκτή φιλοσοφική και θρησκευτική δοξασία—ότι ο ήλιος δεν υπόκειται σε μεταβολές ή φθορά.

Ανόμοια με τον Κοπέρνικο, ο Γαλιλαίος προωθούσε τις απόψεις του με τόλμη και ζήλο. Και το έκανε αυτό σε πιο εχθρικό θρησκευτικό περιβάλλον, εφόσον η Καθολική Εκκλησία είχε πλέον ταχθεί ανοιχτά εναντίον της θεωρίας του Κοπέρνικου. Γι’ αυτό, όταν ο Γαλιλαίος πρόβαλε το επιχείρημα ότι η ηλιοκεντρική αντίληψη όχι μόνο ήταν σωστή αλλά εναρμονιζόταν και με την Αγία Γραφή, η εκκλησία άρχισε να τον υποπτεύεται ως αιρετικό.a

Ο Γαλιλαίος πήγε στη Ρώμη για να υπερασπιστεί τον εαυτό του αλλά μάταια. Το 1616 η εκκλησία τον διέταξε να σταματήσει να προασπίζει τις απόψεις του Κοπέρνικου. Ο Γαλιλαίος σιώπησε για κάποιο διάστημα. Κατόπιν, το 1632 δημοσίευσε ένα άλλο έργο με το οποίο υποστήριζε τον Κοπέρνικο. Τον αμέσως επόμενο χρόνο, η Ιερά Εξέταση καταδίκασε τον Γαλιλαίο σε ισόβια κάθειρξη. Λόγω της ηλικίας του, όμως, μετέτρεψαν γρήγορα την ποινή σε κατ’ οίκον περιορισμό.

Πολλοί θεωρούν τη σύγκρουση του Γαλιλαίου με την εκκλησία θρίαμβο της επιστήμης επί της θρησκείας και, κατ’ επέκταση, επί της Αγίας Γραφής. Ωστόσο, όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, αυτό το απλοϊκό συμπέρασμα αγνοεί πολλά γεγονότα.

[Υποσημείωση]

Επιστήμη και Αγία Γραφή—Αντιφάσκουν Πράγματι Μεταξύ Τους;

ΟΙ ΣΠΟΡΟΙ της σύγκρουσης μεταξύ του Γαλιλαίου και της Καθολικής Εκκλησίας είχαν σπαρθεί αιώνες προτού γεννηθούν ο Κοπέρνικος και ο Γαλιλαίος. Η γεωκεντρική άποψη για το σύμπαν υιοθετήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες και έγινε πασίγνωστη χάρη στον φιλόσοφο Αριστοτέλη (384-322 Π.Κ.Χ.) και στον αστρονόμο-αστρολόγο Πτολεμαίο (δεύτερος αιώνας Κ.Χ.).a

Η αντίληψη του Αριστοτέλη για το σύμπαν επηρεάστηκε από τον τρόπο σκέψης του μαθηματικού και φιλόσοφου Πυθαγόρα (έκτος αιώνας Π.Κ.Χ.). Υιοθετώντας την άποψη του Πυθαγόρα ότι ο κύκλος και η σφαίρα αποτελούν τέλεια σχήματα, ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι ουρανοί είναι μια σειρά από σφαίρες οι οποίες βρίσκονται η μία μέσα στην άλλη, όπως οι στρώσεις ενός κρεμμυδιού. Κάθε στρώση αποτελείται από κρύσταλλο και η γη βρίσκεται στο κέντρο. Τα άστρα κινούνται κυκλικά, και αυτό που τα κινεί είναι η εξωτερική σφαίρα, η έδρα της θεϊκής δύναμης. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε επίσης ότι ο ήλιος και τα άλλα ουράνια σώματα είναι τέλεια, απαλλαγμένα από οποιεσδήποτε κηλίδες, και δεν υπόκεινται σε μεταβολές.

Η μεγαλεπήβολη κοσμοθεωρία του Αριστοτέλη ήταν προϊόν της φιλοσοφίας, όχι της επιστήμης. Ο ίδιος πίστευε ότι μια κινούμενη γη θα ήταν ενάντια στην κοινή λογική. Απέρριπτε επίσης την ιδέα περί ύπαρξης κενού, ή διαστήματος, πιστεύοντας ότι, αν η γη κινούνταν, θα υφίστατο τριβές και θα σταματούσε να κινείται εφόσον δεν θα ασκούνταν κάποια συνεχής δύναμη. Επειδή η αντίληψη του Αριστοτέλη φαινόταν λογική μέσα στα πλαίσια της γνώσης που υπήρχε τότε, διατηρήθηκε με τη βασική της μορφή επί 2.000 χρόνια περίπου. Ακόμη και το 16ο αιώνα, ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Μποντέν εξέφρασε εκείνη τη δημοφιλή άποψη όταν δήλωσε: «Κανένας λογικός άνθρωπος, ή με στοιχειώδεις γνώσεις φυσικής, δεν θα σκεφτόταν ποτέ ότι η γη, όντας βαριά και δυσκίνητη . . . , περιστρέφεται με αστάθεια . . . γύρω από το κέντρο της και γύρω από τον ήλιο, διότι με το παραμικρό τράνταγμα της γης θα βλέπαμε να γκρεμίζονται πόλεις και φρούρια, κωμοπόλεις και βουνά».

Η Εκκλησία Υιοθετεί τις Απόψεις του Αριστοτέλη

Ένα ακόμη βήμα που οδήγησε στην αντιπαράθεση μεταξύ του Γαλιλαίου και της εκκλησίας έγινε το 13ο αιώνα και περιλάμβανε τον Καθολικό συγγραφέα Θωμά τον Ακινάτη (1225-1274). Ο Ακινάτης έτρεφε βαθύ σεβασμό για τον Αριστοτέλη, στον οποίο αναφερόταν αποκαλώντας τον Ο Φιλόσοφος. Ο Ακινάτης αγωνίστηκε πέντε χρόνια για να συγχωνεύσει τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη με τις διδασκαλίες της εκκλησίας. Την εποχή του Γαλιλαίου, λέει ο Γουέιντ Ρόουλαντ στο βιβλίο του Το Λάθος του Γαλιλαίου (Galileo’s Mistake), «η αφομοιωμένη στη θεολογία του Ακινάτη διδασκαλία του Αριστοτέλη είχε ήδη γίνει θεμελιώδες δόγμα της Εκκλησίας της Ρώμης». Να θυμάστε, επίσης, ότι εκείνες τις ημέρες δεν υπήρχε επιστημονική κοινότητα με τη σημερινή της έννοια. Η εκπαίδευση βρισκόταν ως επί το πλείστον στα χέρια της εκκλησίας. Εκείνοι που θεωρούνταν αυθεντίες στη θρησκεία θεωρούνταν συνήθως αυθεντίες και στην επιστήμη.

Τώρα είχε πλέον στηθεί το σκηνικό για την αντιπαράθεση μεταξύ της εκκλησίας και του Γαλιλαίου. Ακόμη και πριν ασχοληθεί με την αστρονομία, ο Γαλιλαίος είχε γράψει μια διατριβή σχετικά με την κίνηση. Η διατριβή αυτή αμφισβήτησε πολλές εικασίες που έγιναν από τον πολυσέβαστο Αριστοτέλη. Εντούτοις, η σταθερή υποστήριξη της ηλιοκεντρικής αντίληψης από μέρους του Γαλιλαίου και ο ισχυρισμός του ότι εναρμονίζεται με την Αγία Γραφή ήταν αυτό που οδήγησε στη δίκη του από την Ιερά Εξέταση το 1633.

Στην υπεράσπισή του, ο Γαλιλαίος επιβεβαίωσε την ισχυρή του πίστη στην Αγία Γραφή ως τον εμπνευσμένο Λόγο του Θεού. Επίσης πρόβαλε το επιχείρημα ότι οι Γραφές γράφτηκαν για συνηθισμένους ανθρώπους και ότι οι Γραφικές αναφορές στη φαινομενική κίνηση του ήλιου δεν πρέπει να ερμηνεύονται κυριολεκτικά. Τα επιχειρήματά του έπεσαν στο κενό. Επειδή ο Γαλιλαίος απέρριψε μια ερμηνεία της Γραφής βασισμένη στην ελληνική φιλοσοφία, καταδικάστηκε! Χρειάστηκε να φτάσει το έτος 1992 για να παραδεχτεί επίσημα η Καθολική Εκκλησία ότι είχε κρίνει άδικα τον Γαλιλαίο.

Μαθήματα που Παίρνουμε

Τι μπορούμε να μάθουμε από αυτά τα γεγονότα; Κατ’ αρχάς, ο Γαλιλαίος δεν αμφέβαλλε για την Αγία Γραφή. Απεναντίας, αμφισβήτησε τις διδασκαλίες της εκκλησίας. Κάποιος θρησκευτικός συγγραφέας παρατήρησε: «Όπως φαίνεται, το μάθημα που παίρνουμε από τον Γαλιλαίο δεν είναι ότι η Εκκλησία ήταν υπερβολικά προσκολλημένη στις Βιβλικές αλήθειες, αλλά μάλλον ότι δεν ήταν αρκετά προσκολλημένη». Επιτρέποντας στην ελληνική φιλοσοφία να επηρεάσει τη θεολογία της, η εκκλησία ενέδωσε στην παράδοση αντί να ακολουθήσει τις διδασκαλίες της Αγίας Γραφής.

Όλα αυτά φέρνουν στο νου τη Γραφική προειδοποίηση: «Να προσέχετε: Ίσως υπάρξει κάποιος που θα σας αρπάξει ως λεία του μέσω της φιλοσοφίας και της κενής απάτης σύμφωνα με την παράδοση των ανθρώπων, σύμφωνα με τα στοιχειώδη πράγματα του κόσμου και όχι σύμφωνα με τον Χριστό».—Κολοσσαείς 2:8.