Το Παρελθόν της Θρησκείας Δείχνει το Μέλλον Της
Μέρος 17ο: 1530 κι Έπειτα—Προτεσταντισμός—Μεταρρύθμιση;
«Η καινοτομία δεν είναι μεταρρύθμιση».—Έντμουντ Μπερκ, μέλος του Βρετανικού Κοινοβουλίου τον 18ο αιώνα
ΟΙ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΕΣ ιστορικοί πιστεύουν ότι η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση αποκατέστησε τη γνήσια Χριστιανοσύνη. Από την άλλη μεριά, οι Καθολικοί λόγιοι λένε ότι αυτή η μεταρρύθμιση οδήγησε σε θεολογικά λάθη. Αλλά τι αποκαλύπτει η εκ των υστέρων εξέταση της θρησκευτικής ιστορίας; Ήταν η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση πραγματική μεταρρύθμιση ή μήπως ήταν απλώς μια καινοτομία, που αντικατέστησε έναν ελαττωματικό τύπο λατρείας με κάποιον άλλο;
Δίνεται Ειδική Θέση στο Λόγο του Θεού
Οι Προτεστάντες μεταρρυθμιστές τόνιζαν τη σπουδαιότητα των Γραφών. Απέρριπταν τις παραδόσεις, μολονότι ο Μάρτιν Μάρτι, κύριος εκδότης του περιοδικού The Christian Century (Ο Χριστιανικός Αιώνας), λέει ότι στη διάρκεια του περασμένου αιώνα, «ολοένα και περισσότεροι Προτεστάντες ήταν πρόθυμοι να διακρίνουν κάποια σχέση ανάμεσα στην Αγία Γραφή και στην παράδοση». Εντούτοις, αυτό δεν αλήθευε σχετικά με τους «προγόνους τους στην πίστη». Για εκείνους, «η Αγία Γραφή κατείχε ειδική θέση, και η παράδοση ή η παπική εξουσία δεν μπορούσαν ποτέ να συγκριθούν μαζί της».
Αυτή η στάση επιτάχυνε το ενδιαφέρον για τη μετάφραση, τη διανομή και τη μελέτη της Αγίας Γραφής. Κατά τα μέσα του 15ου αιώνα—μισό και πλέον αιώνα προτού ξεκινήσει η Μεταρρύθμιση—ο Γιοχάνες Γκούτενμπεργκ, που ήταν Γερμανός όπως κι ο Λούθηρος, προμήθευσε στον επερχόμενο Προτεσταντισμό ένα χρήσιμο εργαλείο. Αφού είχε επινοήσει μια τυπογραφική μέθοδο με κινητά στοιχεία, ο Γκούτενμπεργκ παρήγαγε την πρώτη τυπωμένη Αγία Γραφή. Ο Λούθηρος διέκρινε ότι αυτή η εφεύρεση παρείχε μεγάλες δυνατότητες, και αποκάλεσε την τυπογραφία «το τελευταίο και καλύτερο έργο που έκανε ο Θεός για να διαδώσει την αληθινή θρησκεία σ’ ολόκληρο τον κόσμο».
Περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν τώρα να έχουν τη δική τους Αγία Γραφή, μια εξέλιξη που η Καθολική Εκκλησία δεν επιδοκίμασε. Το 1559, ο Πάπας Παύλος Δ΄ εξέδωσε διάταγμα σύμφωνα με το οποίο δεν μπορούσε να τυπωθεί καμιά Αγία Γραφή στην καθομιλουμένη χωρίς την έγκριση της εκκλησίας, κι αυτή την έγκριση η εκκλησία αρνιόταν να τη χορηγήσει. Μάλιστα, το 1564, ο Πάπας Πίος Δ΄ δήλωσε: «Η πείρα έχει δείξει ότι αν επιτραπεί χωρίς περιορισμούς η ανάγνωση της Αγίας Γραφής στην κοινή γλώσσα, . . . θα προκύψει περισσότερη βλάβη παρά ωφέλεια».
Η Μεταρρύθμιση παρήγαγε ένα νέο είδος «Χριστιανοσύνης». Αντικατέστησε την εξουσία των παπών με την ατομική ελεύθερη εκλογή. Τη θέση της Καθολικής Λειτουργίας την πήρε η αντίστοιχη Προτεσταντική, και τη θέση των επιβλητικών Καθολικών καθεδρικών ναών την πήραν οι Προτεσταντικές εκκλησίες που συνήθως δεν ήταν τόσο εξεζητημένες.
Απροσδόκητα Οφέλη
Η ιστορία μάς διδάσκει ότι κινήματα, που είναι αρχικά θρησκευτικής φύσης, αποκτούν συχνά κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις. Αυτό αποδείχτηκε αληθινό αναφορικά με την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Ο Γιούτζιν Φ. Ράις ο Νεότερος, καθηγητής της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, εξηγεί σχετικά: «Το Μεσαίωνα, η δυτική εκκλησία ήταν μια ευρωπαϊκή εταιρία. Κατά το πρώτο μισό του δέκατου έκτου αιώνα διασπάστηκε σε πάρα πολλές τοπικές περιφερειακές εκκλησίες . . . [στις οποίες] ασκούσαν κυρίαρχη εξουσία πολιτικοί κυβερνήτες». Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα «την κορύφωση της μακράς μεσαιωνικής διαμάχης μεταξύ της πολιτικής εξουσίας και της εξουσίας του κλήρου. . . . Η ζυγαριά της ισχύος, ενώ ευνοούσε μέχρι τώρα την εκκλησία και τους ιερείς, έγειρε αποφασιστικά και τελειωτικά προς τη μεριά του κράτους και των λαϊκών».
Για τα άτομα, αυτό σήμαινε μεγαλύτερη ελευθερία, και θρησκευτική και πολιτική. Σε αντίθεση με τον Καθολικισμό, ο Προτεσταντισμός δεν είχε κάποιον κεντρικό φορέα που να ελέγχει τα δόγματα και τις συνήθειες, κι έτσι άφηνε περιθώριο για ένα ευρύ φάσμα θρησκευτικών γνωμών. Αυτό, με τη σειρά του, προήγε βαθμιαία μια ανεξιθρησκεία και μια φιλελεύθερη στάση, οι οποίες τον καιρό της Μεταρρύθμισης ήταν ακόμη αδιανόητες.
Η αυξημένη ελευθερία απελευθέρωσε ενέργεια που προηγουμένως έμενε αχρησιμοποίητη. Μερικοί ισχυρίζονται ότι αποτέλεσε το ερέθισμα που απαιτούνταν για να ξεκινήσουν οι κοινωνικές, πολιτικές και τεχνολογικές εξελίξεις που είναι υπεύθυνες για την είσοδό μας στη σύγχρονη εποχή. Η ηθική που πρέσβευε ο Προτεσταντισμός «διοχετευόταν και στην κυβέρνηση και στην καθημερινή ζωή», γράφει ο εκλιπών συγγραφέας Θίοντορ Γουάιτ. Ο ίδιος το όρισε αυτό ως «το πιστεύω σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος απευθείας στον Θεό για τη συνείδηση και τις πράξεις του, χωρίς την παρέμβαση ή τη μεσολάβηση ιερέων. . . . Αν ένας άνθρωπος δουλεύει σκληρά, αν οργώνει βαθιά, χωρίς επιβράδυνση ή οκνηρία, κι αν φροντίζει τη γυναίκα του και τα παιδιά του, τότε είτε η τύχη είτε ο Θεός θα ανταμείψει τις προσπάθειές του».
Θα πρέπει όμως αυτές οι φαινομενικά θετικές πλευρές του Προτεσταντισμού να μας κάνουν να μη διακρίνουμε τα ελαττώματά του; Η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση αποτέλεσε επίσης «την αφορμή για να γίνουν τρομακτικά κακά», λέει η Encyclopædia of Religion and Ethics (Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας και της Ηθικής), και προσθέτει: «Η εποχή των Ιησουιτών και της Ιεράς Εξέτασης τερματίστηκε . . . για να επακολουθήσει απλώς κάτι ακόμη χειρότερο. Αν στο Μεσαίωνα υπήρχε πολλή, ειλικρινής άγνοια, τώρα υπάρχει πολύ, οργανωμένο ψέμα».
«Οργανωμένο Ψέμα»—Από Ποια Άποψη;
Επρόκειτο για «οργανωμένο ψέμα», επειδή ο Προτεσταντισμός υποσχέθηκε να παράσχει δογματική μεταρρύθμιση, την οποία τελικά δεν πρόσφερε. Συχνά, την οργή των μεταρρυθμιστών την προκαλούσε η πολιτική της εκκλησίας κι όχι η αναλήθεια κάποιου δόγματος. Ως επί το πλείστον, ο Προτεσταντισμός διατήρησε θρησκευτικές ιδέες και συνήθειες του Καθολικισμού, που είχαν το μίασμα της ειδωλολατρίας. Πώς; Ένα εξέχον παράδειγμα είναι το δόγμα της Τριάδας, που αποτελεί την κύρια βάση για να γίνει κάποια θρησκεία μέλος του Προτεσταντικού Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών. Η προσκόλληση σ’ αυτό το δόγμα είναι πολύ ισχυρή, μολονότι η The Encyclopedia of Religion (Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας) παραδέχεται ότι ‘ερμηνευτές της Αγίας Γραφής και θεολόγοι συμφωνούν σήμερα ότι αυτό το δόγμα δεν διδάσκεται με σαφήνεια πουθενά στην Αγία Γραφή’.
Μήπως μεταρρύθμισε ο Προτεσταντισμός κάποιο διεφθαρμένο είδος εκκλησιαστικής διακυβέρνησης; Όχι. Αντίθετα, «πήρε πρότυπα εξουσίας από τον μεσαιωνικό Καθολικισμό», λέει ο Μάρτιν Μάρτι, και «αποσχίστηκε απλώς από το Ρωμαιοκαθολικό κατεστημένο για να σχηματίσει Προτεσταντικές παραλλαγές».
Ο Προτεσταντισμός υποσχέθηκε επίσης να αποκαταστήσει ‘την ενότητα της πίστης’. Ωστόσο, αυτή η Γραφική υπόσχεση παρέμεινε ανεκπλήρωτη, λόγω της ανάπτυξης πολλών διαιρετικών Προτεσταντικών αιρέσεων.—Εφεσίους 4:13.
Οργανωμένη Σύγχυση—Γιατί;
Σήμερα, το 1989, ο Προτεσταντισμός έχει διαιρεθεί σε τόσο πολλές αιρέσεις και θρησκεύματα, ώστε θα ήταν ακατόρθωτο να καθοριστεί ο συνολικός αριθμός τους. Προτού τελειώσει κανείς το μέτρημα, θα είχαν εμφανιστεί καινούριες ομάδες ή θα είχαν εξαφανιστεί κάποιες άλλες.
Ωστόσο, η World Christian Encyclopedia (Παγκόσμια Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια) πετυχαίνει το «ακατόρθωτο», διαιρώντας το Χριστιανικό κόσμο (το 1980) σε «20.780 ξεχωριστά Χριστιανικά θρησκεύματα», που στη συντριπτική τους πλειονότητα είναι Προτεσταντικά.a Σ’ αυτά περιλαμβάνονται 7.889 παραδοσιακές Προτεσταντικές ομάδες, 10.065 θρησκείες που κατά κύριο λόγο είναι Προτεσταντικές και περιλαμβάνουν έγχρωμους ιθαγενείς, 225 Αγγλικανικά θρησκεύματα και 1.345 περιθωριακές Προτεσταντικές ομάδες.
Εξηγώντας το πώς προέκυψε όλη αυτή η περίπλοκη ποικιλία, που αποκαλείται ταυτόχρονα «σημάδι υγείας και αρρώστιας», το βιβλίο Protestant Christianity (Προτεσταντική Χριστιανοσύνη) αναφέρει ότι αυτή «μπορεί να οφείλεται στην ανθρώπινη δημιουργικότητα και στους ανθρώπινους περιορισμούς· ακόμη περισσότερο, μπορεί να οφείλεται σε περήφανους ανθρώπους που έχουν μεγάλη ιδέα για τη δική τους άποψη σχετικά με τη ζωή».
Πόσο αληθινό είναι αυτό! Χωρίς να παίρνουν αρκετά στα σοβαρά τη θεϊκή αλήθεια, περήφανοι άνθρωποι προσφέρουν νέες εναλλακτικές λύσεις για την ανεύρεση σωτηρίας, απελευθέρωσης ή ικανοποίησης. Η Αγία Γραφή δεν υποστηρίζει το θρησκευτικό πλουραλισμό.
Προωθώντας το θρησκευτικό πλουραλισμό, φαίνεται ότι ο Προτεσταντισμός υπονοεί πως ο Θεός δεν έχει καθορισμένες κατευθυντήριες γραμμές, σύμφωνα με τις οποίες θα πρέπει να λατρεύεται. Εναρμονίζεται αυτή η οργανωμένη σύγχυση μ’ έναν Θεό αλήθειας, για τον οποίο η Αγία Γραφή λέει ότι «δεν είναι ακαταστασίας, αλλ’ ειρήνης»; Διαφέρει καθόλου η Προτεσταντική άποψη τού ‘πήγαινε στην εκκλησία της εκλογής σου’, που ακούγεται συχνά, από τον ανεξάρτητο τρόπο σκέψης που οδήγησε τον Αδάμ και την Εύα σ’ ένα εσφαλμένο πιστεύω και στα μετέπειτα προβλήματα;—1 Κορινθίους 14:33· βλέπε Γένεσις 2:9· 3:17-19.
Αγνοείται η Ειδική Θέση που Κατέχει η Αγία Γραφή
Παρά την ειδική θέση που αναγνώρισαν οι πρώτοι μεταρρυθμιστές ότι κατέχει η Αγία Γραφή, οι Προτεστάντες θεολόγοι υιοθέτησαν αργότερα την ανώτερη κριτική κι «έτσι μεταχειρίστηκαν το βιβλικό κείμενο», λέει ο Μάρτι, «όπως θα μεταχειρίζονταν οποιοδήποτε άλλο αρχαίο λογοτεχνικό κείμενο». ‘Δεν αναγνώρισαν την ειδική θέση που κατέχει η θεοπνευστία των βιβλικών συγγραφέων’.
Αμφισβητώντας λοιπόν τη θεοπνευστία της Αγίας Γραφής, οι Προτεστάντες θεολόγοι υπονόμευσαν την πίστη σ’ εκείνα τα πράγματα που οι Μεταρρυθμιστές πίστευαν ότι αποτελούσαν αυτό καθαυτό το θεμέλιο του Προτεσταντισμού. Αυτό άνοιξε το δρόμο για το σκεπτικισμό, την ανεξάρτητη σκέψη και τον ορθολογισμό. Δεν είναι αβάσιμο λοιπόν το ότι πολλοί λόγιοι πιστεύουν πως η Μεταρρύθμιση αποτελεί την κύρια αιτία της σύγχρονης τάσης για απόρριψη της θρησκείας.
Ανάμειξη στην Πολιτική
Η προαναφερθείσα καρποφορία αποτελεί σαφή απόδειξη για το ότι, παρά τις καλές ίσως προθέσεις κάποιων μεταρρυθμιστών ατομικά και των ακολούθων τους, ο Προτεσταντισμός δεν αποκατέστησε την αληθινή Χριστιανοσύνη. Αντί να προάγει την ειρήνη μέσω Χριστιανικής ουδετερότητας, αναμείχθηκε στον εθνικισμό.
Αυτό έγινε φανερό όταν πραγματοποιήθηκε η διαίρεση του Χριστιανικού κόσμου σε Καθολικά και Προτεσταντικά κράτη. Οι Καθολικές και οι Προτεσταντικές δυνάμεις έχυσαν πολύ αίμα στην ηπειρωτική Ευρώπη, σε δώδεκα ή και περισσότερους πολέμους. Η εγκυκλοπαίδεια The New Encyclopædia Britannica τους ονομάζει «Θρησκευτικούς Πολέμους που προκλήθηκαν από τη Γερμανική και Ελβετική Μεταρρύθμιση της δεκαετίας του 1520». Ο γνωστότερος απ’ αυτούς είναι ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648), που σχετιζόταν τόσο με πολιτικές όσο και με θρησκευτικές διαφορές μεταξύ Προτεσταντών και Καθολικών της Γερμανίας.
Αίμα χύθηκε και στην Αγγλία. Μεταξύ των ετών 1642 και 1649, ο Βασιλιάς Κάρολος Α΄ έκανε πόλεμο κατά του Κοινοβουλίου. Επειδή οι περισσότεροι από τους αντιπάλους του Βασιλιά ανήκαν στην Πουριτανική πτέρυγα της Εκκλησίας της Αγγλίας, αυτός ο πόλεμος λέγεται μερικές φορές Πουριτανική Επανάσταση. Τερματίστηκε με την εκτέλεση του Βασιλιά και την ίδρυση μιας βραχύβιας Πουριτανικής κοινοπολιτείας υπό τον Όλιβερ Κρόμγουελ. Μολονότι αυτός ο αγγλικός Εμφύλιος Πόλεμος δεν ήταν κατά κύριο λόγο θρησκευτική διαμάχη, οι ιστορικοί συμφωνούν ότι η θρησκεία αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για το ποια παράταξη επέλεγε ο καθένας.
Στη διάρκεια αυτού του πολέμου, εμφανίστηκε η θρησκευτική ομάδα της οποίας τα μέλη ήταν γνωστά ως Φίλοι ή Κουάκεροι. Αυτή η ομάδα αντιμετώπισε ισχυρή εναντίωση από τους Προτεστάντες «αδελφούς» της. Αρκετές εκατοντάδες μέλη της πέθαναν στη φυλακή, και χιλιάδες άλλα υπέφεραν εξευτελισμούς. Αλλά το κίνημα αυτό εξαπλώθηκε ακόμη και στις βρετανικές αποικίες της Αμερικής, όπου το 1681 ο Κάρολος Β΄ έδωσε εξουσιοδότηση στον Γουίλιαμ Πεν να ιδρύσει μια αποικία Κουάκερων, η οποία έγινε αργότερα η πολιτεία της Πενσυλβάνιας.
Οι Κουάκεροι δεν ήταν οι μόνοι που αναζητούσαν προσήλυτους στο εξωτερικό, γιατί το ίδιο είχαν κάνει και άλλες θρησκείες στο παρελθόν. Όμως τώρα, μετά την Προτεσταντική «Καινοτομία», οι Καθολικοί, καθώς και πάρα πολλές Προτεσταντικές ομάδες, άρχισαν να εντείνουν τις προσπάθειές τους να φέρουν στους «απίστους» το άγγελμα του Χριστού για την αλήθεια και την ειρήνη. Αλλά τι ειρωνεία! Οι Καθολικοί και οι Προτεστάντες «πιστοί» αδυνατούσαν να συμφωνήσουν και να δώσουν έναν κοινό ορισμό της θεϊκής αλήθειας. Και φυσικά απέτυχαν να εκδηλώσουν αδελφική ειρήνη και ενότητα. Ενόψει αυτής της κατάστασης, τι θα μπορούσε να αναμένει κανείς ‘Όταν θα Συναντιούνταν οι «Χριστιανοί» με τους «Ειδωλολάτρες»’; Διαβάστε το 18ο άρθρο αυτής της σειράς, που θα δημοσιευτεί στο επόμενο τεύχος μας.
[Υποσημειώσεις]
a Αυτή η εγκυκλοπαίδεια, που εκδόθηκε το 1982, είχε προβλέψει ότι το 1985 θα υπήρχαν 22.190 θρησκεύματα, λέγοντας: «Η παρούσα καθαρή αύξηση είναι 270 καινούρια θρησκεύματα το χρόνο (5 καινούρια την εβδομάδα)».
[Πλαίσιο στη σελίδα 26]
Τα Πρώτα Παιδιά της Μεταρρύθμισης
ΑΓΓΛΙΚΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ: 25 αυτόνομες εκκλησίες και 6 άλλα σώματα που έχουν το ίδιο δόγμα, την ίδια οργάνωση και την ίδια λειτουργική με την Εκκλησία της Αγγλίας, και αναγνωρίζουν θεωρητικά την ηγεσία του Αρχιεπισκόπου του Καντέρμπουρι. Η The Encyclopedia of Religion λέει ότι ο Αγγλικανισμός «έχει παραμείνει πιστός στην αποστολική διαδοχή των επισκόπων και έχει διατηρήσει πολλές συνήθειες που υπήρχαν πριν από τη Μεταρρύθμιση». Βασικό ρόλο στη λατρεία της παίζει το The Book of Common Prayer (Βιβλίο Κοινής Προσευχής), «η μόνη λειτουργική της Μεταρρύθμισης που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται, και η οποία είναι γραμμένη στην καθομιλουμένη». Οι Αγγλικανοί στις Ηνωμένες Πολιτείες, που αποσχίστηκαν από την Εκκλησία της Αγγλίας και σχημάτισαν το 1789 την Προτεσταντική Επισκοπελιανή Εκκλησία, ενήργησαν άλλη μια φορά αντίθετα με την παράδοση το Φεβρουάριο του 1989, διορίζοντας την πρώτη γυναίκα επίσκοπο στην Αγγλικανική ιστορία.
ΒΑΠΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ: 369 θρησκεύματα (το 1970) που προέρχονται από τους Αναβαπτιστές του 16ου αιώνα, οι οποίοι έδιναν έμφαση στο βάφτισμα ενηλίκων με κατάδυση. Η The Encyclopedia of Religion λέει ότι οι Βαπτιστές «δυσκολεύονται να διατηρήσουν οργανωτική ή θεολογική ενότητα», προσθέτοντας ότι «η Βαπτιστική οικογένεια των Ηνωμένων Πολιτειών είναι μεγάλη, . . . αλλά, όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες μεγάλες οικογένειες, μερικά μέλη δεν μιλάνε με άλλα μέλη».
ΛΟΥΘΗΡΑΝΙΚΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ: 240 θρησκεύματα (το 1970), που καυχιούνται πως έχουν το μεγαλύτερο συνολικό αριθμό μελών από οποιαδήποτε Προτεσταντική ομάδα. «Εξακολουθούν να είναι αρκετά διαιρεμένοι με βάση τις εθνικότητες (Γερμανοί, Σουηδοί, κλπ.)», λέει το σύγγραμμα The World Almanac and Book of Facts 1988, ενώ προσθέτει ταυτόχρονα ότι οι «κύριες διαιρέσεις υφίστανται μεταξύ των θεμελιωτιστών και των φιλελευθέρων». Η διαίρεση των Λουθηρανών σε εθνικιστικά στρατόπεδα έγινε ολοφάνερη στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, όταν—σύμφωνα με τα λόγια του Ε. Γ. Γκριτς της Λουθηρανικής Θεολογικής Σχολής των Η.Π.Α.—«μια μικρή μειονότητα Λουθηρανών ιερέων και εκκλησιών [στη Γερμανία] αντιστάθηκε στον Χίτλερ, ενώ η μεγάλη πλειονότητα των Λουθηρανών είτε παρέμεινε σιωπηλή είτε συνεργάστηκε ενεργά με το ναζιστικό καθεστώς».
ΜΕΘΟΔΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ: 188 θρησκεύματα (το 1970) που προήλθαν από ένα κίνημα το οποίο έγινε μέσα στους κόλπους της Εκκλησίας της Αγγλίας και ιδρύθηκε το 1738 από τον Τζον Γουέσλι. Μετά το θάνατό του, αυτό το κίνημα αποσχίστηκε και αποτέλεσε ξεχωριστή ομάδα· ο Γουέσλι όρισε ότι Μεθοδιστής είναι «εκείνος που ζει σύμφωνα με τη μέθοδο που καθορίζει η Αγία Γραφή».
ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΜΕΝΕΣ ΚΑΙ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΙΑΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ: Σ’ ό,τι αφορά το δόγμα, οι Μεταρρυθμισμένες εκκλησίες (354 θρησκεύματα το 1970) είναι περισσότερο Καλβινιστικές παρά Λουθηρανικές, και πιστεύουν ότι αποτελούν την «Καθολική Εκκλησία, μεταρρυθμισμένη». Ο όρος «Πρεσβυτεριανή» αναφέρεται σε μια εκκλησία που κυβερνιέται από πρεσβυτέρους· όλες οι Πρεσβυτεριανές εκκλησίες είναι Μεταρρυθμισμένες εκκλησίες, αλλά δεν έχουν όλες οι Μεταρρυθμισμένες εκκλησίες πρεσβυτεριανικό τύπο διακυβέρνησης.
[Εικόνα στη σελίδα 23]
Μια όμορφα σχεδιασμένη σελίδα από την Αγία Γραφή του Γκούτενμπεργκ στη λατινική
[Ευχαριστία]
By permission of The British Library
[Εικόνες στη σελίδα 24]
Ο Γκούτενμπεργκ και το πιεστήριό του με τα κινητά στοιχεία
[Εικόνα στη σελίδα 25]
Ο Τζον Γουέσλι, ιδρυτής της Μεθοδιστικής Εκκλησίας (1738)