ΕΝΑΣ άντρας που έχασε κάποιον δικό του γράφει: «Στην Αγγλία όπου μεγάλωσα, διδάχτηκα από παιδί να μην εκφράζω ανοιχτά τα αισθήματά μου. Θυμάμαι πως ο πατέρας μου, πρώην στρατιωτικός, μου έλεγε με σφιγμένα τα δόντια ‘Μην κλαις!’ όταν κάτι μου είχε προξενήσει πόνο. Δεν μπορώ να θυμηθώ αν η μητέρα μου φίλησε ή αν αγκάλιασε ποτέ κάποιο από εμάς τα παιδιά (ήμασταν τέσσερα αδέλφια). Σε ηλικία 56 ετών, είδα τον πατέρα μου να πεθαίνει. Ήταν φοβερή η αίσθηση απώλειας που ένιωσα. Και όμως, στην αρχή, δεν μπορούσα να κλάψω».

Σε μερικούς πολιτισμούς, οι άνθρωποι εκφράζουν ανοιχτά τα αισθήματά τους. Είτε είναι χαρούμενοι είτε λυπημένοι, οι άλλοι γνωρίζουν πώς αισθάνονται. Όμως, σε άλλα μέρη του κόσμου, ιδιαίτερα στη βόρεια Ευρώπη και στη Βρετανία, οι άνθρωποι, και ιδίως οι άντρες, έχουν διαπλαστεί έτσι ώστε να κρύβουν αυτό που νιώθουν, να πνίγουν τα συναισθήματά τους, να δείχνουν ψυχραιμία και να μην εκδηλώνονται. Όταν, όμως, χάσετε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, μήπως είναι εσφαλμένο να εκφράσετε τη θλίψη σας; Τι λέει η Αγία Γραφή;

Εκείνοι που Αναφέρει η Αγία Γραφή ότι Έκλαψαν

Η Αγία Γραφή έχει γραφτεί από Εβραίους από την ανατολική Μεσόγειο, οι οποίοι ήταν εκδηλωτικά άτομα. Περιέχει πολλά παραδείγματα ατόμων που έδειχναν φανερά τη θλίψη τους. Ο Βασιλιάς Δαβίδ θρήνησε το χαμό του δολοφονημένου γιου του, του Αμνών. Μάλιστα, ‘έκλαυσε κλαυθμόν μέγαν σφόδρα’. (2 Σαμουήλ 13:28-39) Ένιωσε θλίψη ακόμη και για το χαμό του δόλιου γιου του, του Αβεσσαλώμ, ο οποίος προσπάθησε να σφετεριστεί τη βασιλεία του. Η Γραφική αφήγηση μας λέει: «Και εταράχθη ο βασιλεύς [Δαβίδ] και ανέβη εις το υπερώον της πύλης, και έκλαυσε· και ενώ επορεύετο, έλεγεν ούτως· Υιέ μου Αβεσσαλώμ, υιέ μου, υιέ μου Αβεσσαλώμ· είθε να απέθνησκον εγώ αντί σου, Αβεσσαλώμ, υιέ μου, υιέ μου»! (2 Σαμουήλ 18:33) Ο Δαβίδ θρήνησε όπως θα θρηνούσε οποιοσδήποτε φυσιολογικός πατέρας. Πόσες φορές, μάλιστα, δεν έχουν ευχηθεί οι γονείς να μπορούσαν να είχαν πεθάνει εκείνοι αντί των παιδιών τους! Φαίνεται τόσο αφύσικο να πεθαίνει ένα παιδί πριν από το γονέα.

Πώς αντέδρασε ο Ιησούς στο θάνατο του φίλου του, του Λαζάρου; Έκλαψε όταν πλησίασε το μνήμα του. (Ιωάννης 11:30-38) Αργότερα, η Μαρία η Μαγδαληνή έκλαψε καθώς πλησίαζε τον τάφο του Ιησού. (Ιωάννης 20:11-16) Είναι αλήθεια ότι ο Χριστιανός που έχει κατανόηση της ελπίδας της ανάστασης, η οποία εκτίθεται στην Αγία Γραφή, δεν θλίβεται απαρηγόρητα, όπως συμβαίνει με μερικά άτομα που δεν έχουν ξεκάθαρη Γραφική βάση για τις πεποιθήσεις τους σχετικά με την κατάσταση των νεκρών. Αλλά, ως άνθρωπος με φυσιολογικά αισθήματα, ο αληθινός Χριστιανός, παρά την ελπίδα της ανάστασης, νιώθει θλίψη και θρηνεί για την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου.​—1 Θεσσαλονικείς 4:13, 14.

Να Κλάψετε ή να Μην Κλάψετε

Τι μπορεί να λεχτεί για τις αντιδράσεις μας σήμερα; Μήπως το να εκδηλώνετε τα αισθήματά σας σάς είναι δύσκολο ή σας φέρνει σε αμηχανία; Τι συνιστούν μερικοί σύμβουλοι; Οι σύγχρονες απόψεις τους συνήθως αντανακλούν απλώς την πανάρχαια θεόπνευστη σοφία της Αγίας Γραφής. Αυτοί λένε ότι πρέπει να εκφράζουμε, και όχι να καταπνίγουμε, τη θλίψη μας. Αυτό μας θυμίζει τους πιστούς άντρες των αρχαίων χρόνων, όπως ήταν ο Ιώβ, ο Δαβίδ και ο Ιερεμίας, εκφράσεις θλίψης των οποίων βρίσκονται στην Αγία Γραφή. Αυτοί, ασφαλώς, δεν κατέπνιγαν τα αισθήματά τους. Συνεπώς, δεν είναι σοφό να απομονώνετε τον εαυτό σας από τους άλλους ανθρώπους. (Παροιμίαι 18:1, ΜΝΚ) Βέβαια, το πένθος εκφράζεται με διάφορους τρόπους σε διάφορους πολιτισμούς, πράγμα που εξαρτάται και από τις επικρατούσες θρησκευτικές πεποιθήσεις.a

Τι πρέπει να κάνετε, ωστόσο, αν νιώθετε την ανάγκη να κλάψετε; Το να κλαίει κανείς είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης. Θυμηθείτε και πάλι την περίπτωση του θανάτου του Λαζάρου, κατά την οποία ο Ιησούς «στέναξε στο πνεύμα και . . . δάκρυσε». (Ιωάννης 11:33, 35) Με τον τρόπο αυτόν, ο Ιησούς έδειξε ότι το κλάμα αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στο θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου.

Αυτό το γεγονός επιβεβαιώνεται και από την περίπτωση μιας μητέρας, της Αν, η οποία έχασε το μωρό της, τη Ρέιτσελ, από Σύνδρομο Αιφνίδιου Βρεφικού Θανάτου (SIDS). Ο σύζυγός της έκανε τα εξής σχόλια: «Το παράδοξο ήταν ότι στην κηδεία δεν κλάψαμε, ούτε εγώ ούτε η Αν. Όλοι έκλαιγαν εκτός από εμάς». Η Αν αποκρίθηκε λέγοντας: «Ναι, αλλά εγώ έχω κλάψει αρκετά και για τους δυο μας. Νομίζω ότι το πόσο πραγματικά μου είχε στοιχίσει φάνηκε όταν τελικά βρέθηκα μόνη στο σπίτι, λίγες εβδομάδες μετά την τραγωδία. Έκλαιγα όλη την ημέρα. Πιστεύω όμως πως αυτό με βοήθησε. Αισθάνθηκα καλύτερα. Είχα ανάγκη να θρηνήσω το χαμό του μωρού μου. Πιστεύω ακράδαντα ότι πρέπει να αφήνει κανείς αυτούς που νιώθουν θλίψη να κλαίνε. Βέβαια, είναι φυσικό οι άλλοι να λένε ‘Μην κλαις’, όμως αυτό στην πραγματικότητα δεν βοηθάει».

Πώς Αντιδρούν Μερικοί Άνθρωποι

Πώς αντέδρασαν μερικοί οι οποίοι ένιωσαν απόγνωση εξαιτίας του χαμού ενός αγαπημένου τους προσώπου; Για παράδειγμα, ας εξετάσουμε την περίπτωση της Χουανίτας. Αυτή γνωρίζει πώς είναι να χάνεις το μωρό σου. Είχε ήδη κάνει πέντε αποβολές. Τώρα ήταν και πάλι έγκυος. Έτσι, όταν ένα αυτοκινητικό ατύχημα την ανάγκασε να εισαχτεί στο νοσοκομείο, ήταν λογικό να ανησυχεί. Δυο εβδομάδες αργότερα, την έπιασαν οι πόνοι​—πρόωρα. Σύντομα γεννήθηκε η μικρή Βανέσα​—που ζύγιζε μόλις λίγο πάνω από 900 γραμμάρια. «Ήμουν τόσο συγκινημένη», θυμάται η Χουανίτα. «Επιτέλους ήμουν μητέρα!»

Αλλά η ευτυχία της δεν κράτησε πολύ. Τέσσερις ημέρες αργότερα η Βανέσα πέθανε. Η Χουανίτα θυμάται: «Αισθανόμουν ένα μεγάλο κενό. Είχα στερηθεί τη μητρότητά μου. Αισθανόμουν ελλιπής. Ήταν επώδυνο να επιστρέψω σπίτι στο δωμάτιο που είχα ετοιμάσει για τη Βανέσα και να αντικρίζω τα μικρά εκείνα φανελάκια που της είχα αγοράσει. Τους επόμενους ένα-δυο μήνες, ξαναζούσα την ημέρα της γέννησής της. Δεν ήθελα να βλέπω κανέναν».

Μήπως πρόκειται για υπερβολική αντίδραση; Ίσως είναι δύσκολο για άλλους να το καταλάβουν αυτό, αλλά εκείνοι που, όπως η Χουανίτα, το έχουν ζήσει εξηγούν ότι θλίβονται για το μωρό τους όπως ακριβώς θα λυπούνταν για κάποιον που έχει ζήσει επί αρκετό χρονικό διάστημα. Πολύ πριν γεννηθεί το μωρό, λένε τα άτομα αυτά, οι γονείς του το αγαπούν. Υπάρχει ένας ιδιαίτερος δεσμός ανάμεσα στη μητέρα και στο μωρό. Όταν το μωρό πεθαίνει, η μητέρα νιώθει ότι έχει χαθεί ένα πραγματικό πρόσωπο. Και αυτό είναι εκείνο που πρέπει να καταλάβουν οι άλλοι.

Πώς Μπορούν να σας Επηρεάσουν ο Θυμός και η Ενοχή

Μια άλλη μητέρα εξέφρασε ποια ήταν τα αισθήματά της όταν της είπαν ότι ο εξάχρονος γιος της είχε πεθάνει ξαφνικά από κάποιο καρδιακό πρόβλημα που είχε εκ γενετής. «Πέρασα από μια σειρά αντιδράσεων​—παράλυση, άρνηση να πιστέψω το συμβάν, ενοχή και θυμό ο οποίος στρεφόταν εναντίον του συζύγου μου και του γιατρού, επειδή αυτοί δεν είχαν αντιληφτεί πόσο σοβαρή ήταν η κατάστασή του».

Ο θυμός μπορεί να είναι ένα ακόμη σύμπτωμα της θλίψης. Ίσως να πρόκειται για θυμό που στρέφεται εναντίον των γιατρών και των νοσοκόμων, υποκινούμενος από το αίσθημα ότι αυτά τα άτομα θα έπρεπε να είχαν κάνει περισσότερα για τη φροντίδα του ατόμου που πέθανε. Ή μπορεί να είναι θυμός που στρέφεται εναντίον φίλων και συγγενών, οι οποίοι, φαινομενικά, λένε ή κάνουν κάτι το εσφαλμένο. Μερικοί θυμώνουν με τον εκλιπόντα επειδή αμελούσε την υγεία του. Η Στέλλα επαναφέρει στο νου τα εξής: «Θυμάμαι πως ήμουν θυμωμένη με το σύζυγό μου, επειδή γνώριζα ότι τα πράγματα μπορούσαν να είχαν έρθει διαφορετικά. Ήταν πολύ άρρωστος· όμως, αγνοούσε τις προειδοποιήσεις των γιατρών». Και μερικές φορές υπάρχει ο θυμός που στρέφεται εναντίον του νεκρού εξαιτίας του βάρους που δημιουργεί ο θάνατός του για τον επιζώντα.

Μερικοί άνθρωποι αισθάνονται ενοχή εξαιτίας του θυμού​—δηλαδή, ίσως να καταδικάζουν τον εαυτό τους επειδή νιώθουν θυμό. Άλλοι κατηγορούν τον εαυτό τους για το θάνατο του αγαπημένου τους προσώπου. «Δεν θα είχε πεθάνει», πείθουν τον εαυτό τους, «αν τον είχα αναγκάσει να πάει νωρίτερα στο γιατρό» ή «αν τον είχα αναγκάσει να πάει να δει κάποιον άλλο γιατρό» ή «αν τον είχα αναγκάσει να φροντίζει καλύτερα την υγεία του».

Για άλλους, η ενοχή προχωρεί πέρα από αυτό, ιδιαίτερα αν το αγαπημένο τους πρόσωπο έχει πεθάνει ξαφνικά, απρόσμενα. Αρχίζουν να θυμούνται περιπτώσεις κατά τις οποίες είχαν θυμώσει με τον εκλιπόντα ή είχαν λογομαχήσει μαζί του. Ή μπορεί να αισθάνονται ότι δεν του είχαν συμπαρασταθεί πραγματικά όσο έπρεπε.

Τα στάδια της θλίψης που διαρκούν μεγάλο διάστημα, από τα οποία περνούν πολλές μητέρες, υποστηρίζουν αυτό που λένε πολλοί ειδικοί, ότι, δηλαδή, ο χαμός ενός παιδιού δημιουργεί μόνιμο κενό στη ζωή των γονέων, ιδίως στη μητέρα.

Όταν Χάνετε το Σύντροφό Σας

Ο χαμός του γαμήλιου συντρόφου αποτελεί διαφορετικού είδους τραύμα, ιδιαίτερα αν οι δύο σύντροφοι ζούσαν μια δραστήρια ζωή. Ο θάνατος του ενός μπορεί να σημάνει το τέλος ενός ολόκληρου τρόπου ζωής που μοιράζονταν οι δυο τους, των ταξιδιών τους, της εργασίας τους, της ψυχαγωγίας τους και της αλληλεξάρτησής τους.

Η Γιούνις εξηγεί τι συνέβη όταν ο σύζυγός της πέθανε ξαφνικά από ανακοπή καρδιάς. «Την πρώτη εβδομάδα, ήμουν σε κατάσταση συναισθηματικής παράλυσης, σαν να είχα πάψει να λειτουργώ. Δεν μπορούσα ούτε να γευτώ ούτε να μυρίσω κάτι. Ωστόσο, εξακολουθούσα να έχω τα λογικά μου, αν και κάπως ασυναίσθητα. Επειδή ήμουν δίπλα στο σύζυγό μου όταν προσπαθούσαν να σταθεροποιήσουν την κατάστασή του χρησιμοποιώντας καρδιοαναπνευστική ανάνηψη και φάρμακα, δεν υπέφερα από τα συνηθισμένα συμπτώματα άρνησης. Παρ’ όλα αυτά, διακατεχόμουν από ένα έντονο αίσθημα απόγνωσης, σαν να έβλεπα ένα αυτοκίνητο να πέφτει στον γκρεμό, χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα».

Έκλαψε η Γιούνις; «Και βέβαια έκλαψα, ιδιαίτερα όταν διάβαζα τις εκατοντάδες συλλυπητήριες κάρτες που είχα λάβει. Έκλαιγα στο διάβασμα της καθεμιάς από αυτές. Αυτό με βοηθούσε να αντιμετωπίσω την υπόλοιπη ημέρα. Ωστόσο, κάθε άλλο παρά υποβοηθητικό ήταν για εμένα να με ρωτούν επανειλημμένα πώς αισθάνομαι. Ήταν ολοφάνερο πως αισθανόμουν απαίσια».

Τι βοήθησε τη Γιούνις να αντεπεξέλθει στη θλίψη της; «Χωρίς να το καταλάβω, είχα πάρει υποσυνείδητα την απόφαση να συνεχίσω να ζω τη ζωή μου», λέει η ίδια. «Εντούτοις, αυτό που μου προξενεί ακόμη οδύνη είναι το να σκέφτομαι ότι ο σύζυγός μου, ο οποίος τόσο αγαπούσε τη ζωή, δεν είναι πια εδώ για να την απολαμβάνει».

«Μην Αφήνετε τους Άλλους να σας Υπαγορεύουν . . .»

Οι συγγραφείς του βιβλίου Αποχωρισμός​—Πότε και Πώς να Λέτε Αντίο (Leavetaking​—When and How to Say Goodbye) συμβουλεύουν: «Μην αφήνετε τους άλλους να σας υπαγορεύουν πώς θα πρέπει να ενεργείτε ή να αισθάνεστε. Τα στάδια της θλίψης ποικίλλουν από άτομο σε άτομο. Οι άλλοι μπορεί να νομίζουν​—και να σας το πουν—​ότι νιώθετε υπερβολική θλίψη ή ότι δεν νιώθετε αρκετή θλίψη. Συγχωρέστε τους και ξεχάστε το. Το να προσπαθείτε να μπείτε δια της βίας σε ένα καλούπι που έφτιαξαν οι άλλοι, ή η κοινωνία γενικά, καθυστερεί την αποκατάσταση της συναισθηματικής σας υγείας».

Φυσικά, διάφοροι άνθρωποι αντιμετωπίζουν με διάφορους τρόπους τη θλίψη τους. Δεν προσπαθούμε να υπονοήσουμε ότι ο ένας τρόπος είναι κατ’ ανάγκη καλύτερος από τον άλλον στην κάθε περίπτωση. Εντούτοις, ο κίνδυνος είναι υπαρκτός όταν παρατηρηθεί στασιμότητα, όταν, δηλαδή, το άτομο που νιώθει θλίψη δεν είναι σε θέση να συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα της κατάστασης. Τότε, μπορεί να έχει ανάγκη το άτομο από τη βοήθεια συμπονετικών φίλων. Η Αγία Γραφή λέει: ‘Ο αληθινός σύντροφος είναι στοργικός πάντοτε, και υπάρχει αδελφός που γεννιέται για καιρό θλίψης’. Συνεπώς, μη φοβάστε να ζητήσετε βοήθεια, να μιλήσετε με κάποιον και να κλάψετε.​—Παροιμίαι 17:17, ΜΝΚ.

Η θλίψη αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στην απώλεια και δεν είναι εσφαλμένο να δείχνετε τη θλίψη σας σε άλλους. Ωστόσο, υπάρχουν περαιτέρω ερωτήματα που χρειάζονται απάντηση: ‘Πώς μπορώ να ζήσω με τη θλίψη μου; Είναι φυσιολογικό να έχω αισθήματα ενοχής και θυμού; Πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσω αυτές τις αντιδράσεις; Τι μπορεί να με βοηθήσει να αντέξω την απώλεια και τη θλίψη;’ Το επόμενο τμήμα θα δώσει απάντηση σε αυτά και σε άλλα ερωτήματα.

«ΠΙΕΖΟΜΟΥΝ πολύ να συγκρατήσω τα αισθήματά μου», εξηγεί ο Μάικ, φέρνοντας στη μνήμη το θάνατο του πατέρα του. Για τον Μάικ, η απώθηση της θλίψης του αποτελούσε ανδροπρεπή συμπεριφορά. Αργότερα, όμως, κατάλαβε πως έκανε λάθος. Έτσι, όταν ένας φίλος του Μάικ έχασε τον παππού του, ο Μάικ ήξερε τι να κάνει. Ο ίδιος λέει: «Πριν από μερικά χρόνια, θα τον χτυπούσα φιλικά στον ώμο και θα του έλεγα: ‘Φέρσου αντρίκεια’. Τώρα, όμως, άγγιξα το μπράτσο του και του είπα: ‘Άσε τα αισθήματά σου ελεύθερα. Αυτό θα σε βοηθήσει να αντιμετωπίσεις την κατάσταση. Αν θέλεις να φύγω, θα φύγω. Αν θέλεις να μείνω, θα μείνω. Αλλά μη φοβάσαι να εκδηλώνεις τα αισθήματά σου’».

Η Μαριάννα πιεζόταν επίσης να συγκρατήσει τα αισθήματά της μετά το θάνατο του συζύγου της. «Ανησυχούσα τόσο πολύ για το αν ήμουν καλό παράδειγμα για τους άλλους», θυμάται η ίδια, «ώστε δεν άφηνα τον εαυτό μου να αισθάνεται φυσιολογικά. Αλλά τελικά έμαθα ότι το να προσπαθώ να είμαι στύλος δύναμης για τους άλλους δεν με βοηθούσε. Άρχισα να αναλύω την κατάστασή μου και να λέω: ‘Κλάψε, αν χρειάζεται να κλάψεις. Μην προσπαθείς να παριστάνεις τη γενναία. Κοίταξε να ξαλαφρώσεις’».

Έτσι, τόσο ο Μάικ όσο και η Μαριάννα συνιστούν: Αφήστε τον εαυτό σας να εκδηλώσει τη θλίψη! Μάλιστα, έχουν δίκιο. Γιατί; Επειδή η εκδήλωση της θλίψης αποτελεί μια αναγκαία συναισθηματική εκτόνωση. Η εκτόνωση των αισθημάτων σας μπορεί να μετριάσει την πίεση κάτω από την οποία βρίσκεστε. Η φυσιολογική εκδήλωση των συναισθημάτων σας, σε συνδυασμό με την κατανόηση και την ακριβή πληροφόρηση, σας επιτρέπει να βλέπετε τα αισθήματά σας με τον ορθό τρόπο.

Βέβαια, δεν εκφράζουν όλοι με τον ίδιο τρόπο τη θλίψη τους. Επίσης, παράγοντες όπως το αν ο θάνατος του αγαπημένου προσώπου ήταν ξαφνικός ή αν επήλθε ύστερα από μακρόχρονη ασθένεια επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν συναισθηματικά εκείνοι που μένουν πίσω. Αλλά ένα πράγμα φαίνεται πως είναι βέβαιο: Το να καταπνίγετε τα αισθήματά σας μπορεί να αποδειχτεί επιβλαβές, τόσο από σωματική όσο και από συναισθηματική άποψη. Είναι πολύ πιο ωφέλιμο να δίνετε διέξοδο στη θλίψη σας. Πώς; Οι Γραφές περιέχουν μερικές πρακτικές συμβουλές.

Δώστε Διέξοδο στη Θλίψη​—Πώς;

Το να μιλάτε μπορεί να αποτελεί υποβοηθητική εκτόνωση. Μετά το θάνατο και των δέκα παιδιών του, και ύστερα από μερικές άλλες προσωπικές τραγωδίες, ο αρχαίος πατριάρχης Ιώβ είπε: «Η ψυχή μου εβαρύνθη την ζωήν μου [απεχθάνεται τη ζωή μου, ΜΝΚ]· θέλω παραδοθή εις [εβραϊκή, «θα απελευθερώσω»] το παράπονόν μου· θέλω λαλήσει εν τη πικρία της ψυχής μου»! (Ιώβ 1:2, 18, 19· 10:1) Ο Ιώβ δεν μπορούσε να συγκρατήσει πια το παράπονό του. Έπρεπε να το αφήσει ελεύθερο· έπρεπε να ‘μιλήσει’. Με παρόμοιο τρόπο, ο Άγγλος δραματουργός Σέξπιρ έγραψε στο έργο του Μάκβεθ τα εξής: «Δώσε στον πόνο λόγια· λύπη που δεν μιλάει ψιθυρίζει στην καρδιά τη βαρυφορτωμένη και της λέει να σπάσει».

Έτσι, το να μιλάτε για τα αισθήματά σας με κάποιον ‘αληθινό σύντροφο’ που θα σας ακούσει με υπομονή και με συμπόνια μπορεί να σας φέρει κάποια ανακούφιση. (Παροιμίαι 17:17, ΜΝΚ) Συνήθως, το να εκφράζετε τις εμπειρίες σας και τα αισθήματά σας με λόγια σάς διευκολύνει να τα κατανοήσετε και να τα αντιμετωπίσετε. Αν, μάλιστα, ο ακροατής έχει χάσει και αυτός κάποιον δικό του και έχει αντιμετωπίσει αποτελεσματικά αυτή την προσωπική απώλεια, ίσως μπορέσετε να αποκομίσετε μερικές πρακτικές εισηγήσεις για το πώς να μπορείτε να αντεπεξέλθετε και εσείς. Όταν πέθανε το παιδί της, μια μητέρα εξήγησε γιατί τη βοηθούσε το να μιλάει με κάποια άλλη γυναίκα που είχε υποστεί μια παρόμοια απώλεια: «Το ότι γνώριζα πως κάποια άλλη πέρασε κάτι παρόμοιο, ότι ‘επιβίωσε σώα και αβλαβής’, καθώς και πως εξακολουθεί να επιβιώνει και ότι κατά κάποιον τρόπο έχει βρει πάλι το ρυθμό της υπήρξε ιδιαίτερα ενισχυτικό για εμένα».

Τι γίνεται όμως αν δεν νιώθετε άνετα όταν μιλάτε για τα αισθήματά σας; Μετά το θάνατο του Σαούλ και του Ιωνάθαν, ο Δαβίδ συνέθεσε μια εξαιρετικά συγκινητική θρηνωδία μέσω της οποίας έδωσε διέξοδο στη θλίψη του. Αυτό το θρηνητικό τραγούδι έγινε τελικά μέρος του γραπτού υπομνήματος που βρίσκεται στο Γραφικό βιβλίο Δεύτερο Σαμουήλ. (2 Σαμουήλ 1:17-27· 2 Χρονικών 35:25) Με παρόμοιο τρόπο, μερικοί διαπιστώνουν ότι είναι πιο εύκολο να εκφραστούν μέσω του γραπτού λόγου. Μια χήρα ανέφερε ότι κατέγραφε τα αισθήματά της και ότι, ύστερα από την πάροδο μερικών ημερών, ξαναδιάβαζε τα όσα είχε γράψει. Διαπίστωσε ότι αυτό ήταν μια υποβοηθητική εκτόνωση.

Η εξωτερίκευση των αισθημάτων σας, είτε μέσω συνομιλίας είτε μέσω του γραπτού λόγου, μπορεί να σας βοηθήσει να δώσετε διέξοδο στη θλίψη σας. Μπορεί επίσης να σας βοηθήσει να ξεκαθαρίζετε τις παρεξηγήσεις. Μια μητέρα που έχασε το παιδί της εξηγεί: «Ο σύζυγός μου και εγώ ακούγαμε για άλλα αντρόγυνα που πήραν διαζύγιο μετά την απώλεια ενός παιδιού τους και δεν θέλαμε να συμβεί το ίδιο και σε εμάς. Έτσι, όποτε ήμασταν θυμωμένοι, θέλοντας να επιρρίψουμε την ευθύνη ο ένας στον άλλον, συζητούσαμε το ζήτημα διεξοδικά. Νομίζω ότι αυτό μας έφερε πραγματικά πιο κοντά». Συνεπώς, το να κάνετε γνωστά τα αισθήματά σας μπορεί να σας βοηθήσει να καταλάβετε ότι, μολονότι μπορεί να έχετε υποστεί την ίδια απώλεια με κάποιον άλλον, εκείνος ίσως να εκδηλώνει διαφορετικά τη θλίψη του​—με το δικό του ρυθμό και με το δικό του τρόπο.

Κάτι άλλο που μπορεί να βοηθήσει ένα άτομο να δώσει διέξοδο στη θλίψη του είναι το κλάμα. Η Αγία Γραφή λέει ότι υπάρχει «καιρός του κλαίειν». (Εκκλησιαστής 3:1, 4) Ασφαλώς ο θάνατος κάποιου τον οποίο αγαπάμε δίνει αφορμή για να υπάρξει «καιρός» αυτού του είδους. Το να χύνουμε δάκρυα θλίψης φαίνεται ότι αποτελεί αναγκαίο μέρος της διαδικασίας της γιατρειάς.

Μια νεαρή γυναίκα εξηγεί πώς κάποια στενή φίλη της τη βοήθησε να αντεπεξέλθει μετά το θάνατο της μητέρας της. Η ίδια θυμάται: «Η φίλη μου ήταν πάντα στη διάθεσή μου. Έκλαιγε μαζί μου. Μου μιλούσε. Μπορούσα να εξωτερικεύω ελεύθερα τα αισθήματά μου, και αυτό ήταν σημαντικό για εμένα. Δεν χρειαζόταν να νιώθω αμηχανία όταν έκλαιγα». (Βλέπε Ρωμαίους 12:15). Ούτε εσείς θα πρέπει να ντρέπεστε για τα δάκρυά σας. Όπως είδαμε, η Αγία Γραφή είναι γεμάτη παραδείγματα αντρών και γυναικών πίστης​—περιλαμβανομένου και του Ιησού Χριστού—​οι οποίοι έκλαιγαν φανερά για να εκδηλώσουν τη θλίψη τους, χωρίς προφανώς να νιώθουν κάποια αμηχανία.​—Γένεσις 50:3· 2 Σαμουήλ 1:11, 12· Ιωάννης 11:33, 35.

Πιθανόν να διαπιστώσετε ότι επί κάποιο χρονικό διάστημα τα συναισθήματά σας μπορεί να είναι κάπως απρόβλεπτα. Τα δάκρυα μπορεί να τρέχουν χωρίς καμιά ιδιαίτερη προειδοποίηση. Μια χήρα διαπίστωσε ότι το να ψωνίζει στο σούπερ μάρκετ (κάτι που έκανε συχνά με το σύζυγό της) την έκανε να κλαίει, ιδιαίτερα κάθε φορά που το χέρι της πήγαινε από συνήθεια σε κάποιο προϊόν που προτιμούσε ο σύζυγός της. Να έχετε υπομονή με τον εαυτό σας. Επίσης, να μη νιώθετε ότι πρέπει να συγκρατείτε τα δάκρυα. Να θυμάστε ότι αυτά αποτελούν φυσιολογικό και απαραίτητο μέρος της εκδήλωσης θλίψης.

Αντιμετώπιση της Ενοχής

Όπως ήδη αναφέρθηκε, μερικοί διακατέχονται από αισθήματα ενοχής όταν χάσουν κάποιο αγαπημένο τους πρόσωπο στο θάνατο. Αυτό ίσως να εξηγεί γιατί αισθανόταν τέτοια έντονη θλίψη ο πιστός Ιακώβ όταν τον έκαναν να πιστέψει ότι ο γιος του, ο Ιωσήφ, είχε θανατωθεί από «θηρίον κακόν». Ο ίδιος ο Ιακώβ είχε στείλει τον Ιωσήφ για να δει αν ήταν καλά οι αδελφοί του. Γι’ αυτό είναι πιθανό να βασανιζόταν ο Ιακώβ από αισθήματα ενοχής, όπως: ‘Γιατί έστειλα τον Ιωσήφ εκεί μόνο του; Γιατί τον έστειλα σε περιοχή που βρίθει από άγρια θηρία;’​—Γένεσις 37:33-35.

Ίσως να νιώθετε ότι κάποια αμέλεια από μέρους σας συνέβαλε στο θάνατο του αγαπημένου σας προσώπου. Το να συνειδητοποιήσετε ότι η ενοχή​—είτε πρόκειται για πραγματική είτε για φανταστική—​αποτελεί φυσιολογική αντίδραση στη θλίψη μπορεί από μόνο του να σας βοηθήσει. Και πάλι, δεν είναι αναγκαίο να κρατάτε μέσα σας αυτά τα αισθήματα. Το να μιλάτε για το πόσο ένοχος αισθάνεστε μπορεί να σας παράσχει την εκτόνωση που τόσο χρειάζεστε.

Να συνειδητοποιήσετε, ωστόσο, ότι, ανεξάρτητα από το πόσο αγαπάμε κάποιο άλλο πρόσωπο, δεν μπορούμε να ελέγχουμε τη ζωή του ή τη ζωή της, ούτε μπορούμε να εμποδίζουμε ‘τους καιρούς και τις απρόβλεπτες περιστάσεις’ να επηρεάζουν εκείνους που αγαπάμε. (Εκκλησιαστής 9:11, ΜΝΚ) Εκτός αυτού, χωρίς αμφιβολία, τα κίνητρά σας δεν ήταν κακά. Για παράδειγμα, μήπως το να μην κλείσετε ραντεβού με το γιατρό πιο νωρίς σημαίνει ότι σχεδιάζατε να αρρωστήσει το αγαπημένο σας πρόσωπο και να πεθάνει; Και βέβαια όχι! Επομένως, μήπως φέρετε πράγματι ενοχή για το θάνατο του ατόμου αυτού; Όχι.

Μια μητέρα έμαθε να αντιμετωπίζει την ενοχή μετά το θάνατο της κόρης της σε αυτοκινητικό δυστύχημα. Η ίδια εξηγεί: «Αισθανόμουν ένοχη επειδή την είχα στείλει να πάει κάπου. Όμως, έφτασα στο σημείο να αντιληφτώ ότι ήταν ανόητο να αισθάνομαι έτσι. Δεν ήταν εσφαλμένο να τη στείλω μαζί με τον πατέρα της για να κάνει κάποια δουλειά. Επρόκειτο, απλώς, για ένα φοβερό δυστύχημα».

‘Όμως, υπάρχουν τόσο πολλά πράγματα που θα ήθελα να είχα πει ή να είχα κάνει’, μπορεί να πείτε. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά ποιος από εμάς μπορεί να ισχυριστεί ότι υπήρξε ο τέλειος πατέρας, η τέλεια μητέρα ή το τέλειο παιδί; Η Αγία Γραφή μάς υπενθυμίζει: «Όλοι σφάλλουμε πολλές φορές. Αν κάποιος δεν σφάλλει σε λόγο, αυτός είναι τέλειος άντρας». (Ιακώβου 3:2· Ρωμαίους 5:12) Γι’ αυτό, να αποδεχτείτε το γεγονός ότι δεν είστε τέλειος. Το να σας απασχολούν διαρκώς ένα σωρό «εάν» δεν θα αλλάξει τίποτα· αντίθετα, μπορεί να επιβραδύνει την ανάρρωσή σας.

Αν έχετε σοβαρούς λόγους να πιστεύετε ότι η ενοχή σας είναι πραγματική και όχι φανταστική, τότε αναλογιστείτε τον πιο σημαντικό παράγοντα από όλους που μπορεί να απαλύνει το αίσθημα της ενοχής​—τη συγχώρηση του Θεού. Η Αγία Γραφή μάς διαβεβαιώνει: ‘Αν αυτό που κοίταζες ήταν τα λάθη, Γιαχ, Ιεχωβά, ποιος θα μπορούσε να σταθεί; Διότι η αληθινή συγχώρηση έρχεται από εσένα’. (Ψαλμός 130:3, 4, ΜΝΚ) Δεν μπορείτε να φέρετε πίσω το παρελθόν και ούτε να αλλάξετε τίποτα. Μπορείτε, ωστόσο, να παρακαλέσετε τον Θεό να συγχωρήσει τα λάθη που κάνατε. Και στη συνέχεια; Εφόσον ο Θεός υπόσχεται ότι θα διαγράψει τα λάθη σας δεν θα πρέπει και εσείς να συγχωρήσετε τον εαυτό σας;​—Παροιμίαι 28:13· 1 Ιωάννη 1:9.

Αντιμετώπιση του Θυμού

Επίσης, μήπως αισθάνεστε κάπως θυμωμένος, πιθανώς με τους γιατρούς, με τις νοσοκόμες, με τους φίλους ή ακόμη με εκείνον που πέθανε; Αντιληφτείτε ότι και αυτό είναι μια συνηθισμένη αντίδραση στην απώλεια. Ίσως ο θυμός σας να είναι φυσιολογικό επακόλουθο του πόνου που αισθάνεστε. Ένας συγγραφέας είπε: «Μόνο με το να συνειδητοποιείτε το θυμό​—όχι με το να ενεργείτε σε αρμονία με αυτόν αλλά με το να γνωρίζετε ότι τον αισθάνεστε—​μπορείτε να απαλλαγείτε από την καταστροφική του επίδραση».

Μπορεί επίσης να είναι υποβοηθητικό να εκφράζετε ή να εξωτερικεύετε το θυμό σας. Πώς; Ασφαλώς όχι μέσω ανεξέλεγκτων εκρήξεων θυμού. Η Αγία Γραφή προειδοποιεί ότι ο παρατεταμένος θυμός είναι επικίνδυνος. (Παροιμίαι 14:29, 30) Αλλά ίσως να βρείτε παρηγοριά μιλώντας για το θυμό σας με ένα φίλο γεμάτο κατανόηση. Μερικοί, μάλιστα, διαπιστώνουν ότι οι εντατικές ασκήσεις αποτελούν υποβοηθητική εκτόνωση όταν είναι θυμωμένοι.​—Βλέπε επίσης Εφεσίους 4:25, 26.

Μολονότι είναι σημαντικό να είστε ανοιχτοί και ειλικρινείς σε ό,τι αφορά τα αισθήματά σας, είναι κατάλληλο να προσέξετε κάτι. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στο να εκφράζετε τα αισθήματά σας και στο να καταβαρύνετε άλλους με αυτά. Δεν χρειάζεται να επιρρίπτετε σε άλλους την ευθύνη για το θυμό και την απογοήτευσή σας. Γι’ αυτό, να φροντίζετε να εξωτερικεύετε τα αισθήματά σας, αλλά όχι με εχθρικό τρόπο. (Παροιμίαι 18:21) Υπάρχει ένα υπερέχον βοήθημα για την αντιμετώπιση της θλίψης, και αυτό θα το συζητήσουμε τώρα.

Βοήθεια από τον Θεό

Η Αγία Γραφή μάς διαβεβαιώνει: ‘Ο Ιεχωβά είναι πλησίον των συντετριμμένων την καρδίαν, και σώζει τους ταπεινούς το πνεύμα’. (Ψαλμός 34:18) Ναι, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, η σχέση με τον Θεό μπορεί να σας βοηθήσει να αντιμετωπίσετε το θάνατο ενός ατόμου που αγαπάτε. Πώς; Όλες οι πρακτικές εισηγήσεις που παρουσιάστηκαν μέχρι τώρα βασίζονται στο Λόγο του Θεού, την Αγία Γραφή, ή εναρμονίζονται με αυτόν. Η εφαρμογή τους μπορεί να σας βοηθήσει να αντεπεξέλθετε σε αυτή τη δυσκολία.

Επιπρόσθετα, να μην υποτιμάτε την αξία της προσευχής. Η Αγία Γραφή μάς παροτρύνει: ‘Επίρριψον επί τον Ιεχωβά το φορτίον σου, και αυτός θέλει σε ανακουφίσει’. (Ψαλμός 55:22) Αν το να συζητάτε διεξοδικά τα αισθήματά σας με ένα συμπονετικό φίλο μπορεί να σας βοηθήσει, πόσο περισσότερο θα σας βοηθήσει το να ανοίξετε την καρδιά σας στον ‘Θεό κάθε παρηγοριάς’!​—2 Κορινθίους 1:3.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η προσευχή απλώς μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα. Εκείνος που ‘ακούει προσευχή’ υπόσχεται να δώσει το άγιο πνεύμα του στους υπηρέτες του που το ζητούν με ειλικρίνεια. (Ψαλμός 65:2· Λουκάς 11:13) Επίσης, το άγιο πνεύμα του Θεού, δηλαδή η ενεργή του δύναμη, είναι σε θέση να σας εξαρτίσει με «δύναμη που ξεπερνάει το φυσιολογικό» για να αντιμετωπίζετε τη μια ημέρα μετά την άλλη. (2 Κορινθίους 4:7) Να θυμάστε το εξής: Ο Θεός είναι σε θέση να βοηθήσει τους πιστούς υπηρέτες του να υπομείνουν οποιοδήποτε πρόβλημα και αν αντιμετωπίζουν.

Μια γυναίκα που έχασε το παιδί της στο θάνατο θυμάται πώς η δύναμη της προσευχής βοήθησε τόσο την ίδια όσο και το σύζυγό της να ξεπεράσουν την απώλεια. «Όταν ήμασταν σπίτι το βράδυ και η θλίψη μας ήταν ανυπέρβλητη, προσευχόμασταν μαζί δυνατά», εξηγεί η ίδια. «Κάθε φορά που χρειαζόταν να κάνουμε οτιδήποτε για πρώτη φορά χωρίς αυτήν​—η πρώτη εκκλησιαστική συνάθροιση στην οποία πήγαμε, η πρώτη συνέλευση την οποία παρακολουθήσαμε—​προσευχόμασταν για δύναμη. Όταν σηκωνόμασταν το πρωί και η πραγματικότητα μας φαινόταν αφόρητη, προσευχόμασταν στον Ιεχωβά να μας βοηθήσει. Για κάποιο λόγο, αποτελούσε πραγματικά τραυματική εμπειρία για εμένα το να μπαίνω μόνη στο σπίτι. Έτσι, κάθε φορά που γύριζα μόνη μου στο σπίτι, απλούστατα ανέπεμπα μια προσευχή στον Ιεχωβά, παρακαλώντας τον να με βοηθήσει να διατηρήσω κάπως την ψυχραιμία μου». Αυτή η πιστή γυναίκα πιστεύει σταθερά και ορθά ότι εκείνες οι προσευχές ήταν αποτελεσματικές. Και εσείς μπορείτε να διαπιστώσετε ότι, ως απάντηση στις επίμονες προσευχές σας, «η ειρήνη του Θεού που υπερέχει από κάθε σκέψη θα περιφρουρήσει τις καρδιές σας και τις διανοητικές σας δυνάμεις».​—Φιλιππησίους 4:6, 7· Ρωμαίους 12:12.

Η βοήθεια που δίνει ο Θεός είναι αποτελεσματική. Ο Χριστιανός απόστολος Παύλος δήλωσε ότι ο Θεός «μας παρηγορεί σε κάθε μας θλίψη, για να μπορούμε να παρηγορούμε εκείνους που περνούν οποιοδήποτε είδος θλίψης». Είναι αλήθεια ότι η θεϊκή βοήθεια δεν εξαλείφει τον πόνο, αλλά τον κάνει πιο υποφερτό. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα κλάψετε ποτέ πια ή ότι θα ξεχάσετε το αγαπημένο σας πρόσωπο. Αλλά μπορείτε να συνέλθετε. Και καθώς θα συνέρχεστε, αυτό που ζήσατε θα σας βοηθήσει να έχετε μεγαλύτερη κατανόηση και συμπόνια όταν θα βοηθάτε άλλους να αντιμετωπίσουν μια παρόμοια απώλεια.​—2 Κορινθίους 1:4.