Το Παρελθόν της Θρησκείας Δείχνει το Μέλλον Της

Μέρος 9ο: περ. 551 π.Χ. κι έπειτα—Η Ανατολίτικη Έρευνα για το Σωστό Δρόμο

Η οδός της αλήθειας μοιάζει με μεγάλο δρόμο».—Μενγκ-τσε, Κινέζος σοφός του 4ου αιώνα π.Χ.

ΑΜΕΤΡΗΤΕΣ θρησκείες προβάλλουν τον ισχυρισμό ότι αποτελούν το δρόμο της αλήθειας που οδηγεί στη σωτηρία. Για παράδειγμα, ο Κομφουκιανισμός, ο Ταοϊσμός και ο Βουδισμός αποκαλούνται οι «τρεις δρόμοι» της Κίνας. Οι ιαπωνικές και οι κορεατικές θρησκείες χρησιμοποιούν παρόμοιους όρους. Αλλά πόσο διαφέρουν αυτοί οι διάφοροι «δρόμοι», αν διαφέρουν καν;

Κομφουκιανισμός—Ο Δρόμος του Ανθρώπου

Μολονότι ξέρουμε λίγα πράγματα με σιγουριά σχετικά με τον Κομφούκιο, ένα γνωστό εγκυκλοπαιδικό σύγγραμμα λέει ότι αυτός «πρέπει να συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ανθρώπους που άσκησαν τη μεγαλύτερη επιρροή στην παγκόσμια ιστορία». Ήταν δάσκαλος, φιλόσοφος και θεωρητικός της πολιτικής, κι έζησε μεταξύ των ετών 551 και 479 π.Χ. Το οικογενειακό του όνομα ήταν Κ’ουνγκ, κι έτσι αργότερα ονομάστηκε Κ’ουνγκ-Φου-τσε, που σημαίνει «Δάσκαλος Κ’ουνγκ». Η ελληνική απόδοση «Κομφούκιος» προέρχεται από την εκλατινισμένη απόδοση «Confucius».

Ο Κομφούκιος δεν θεμελίωσε καινούρια θρησκεία. Το σύγγραμμα The Viking Portable Library World Bible εξηγεί ότι αυτός απλώς «οργάνωσε εκείνη που υπήρχε ήδη στη χώρα της γέννησής του από πολύ παλιά, δίνοντας μορφή στα βιβλία της, μεγαλοπρέπεια στις τυπικές διαδικασίες της και έμφαση στις ηθικές αρχές της». Το κύριο ενδιαφέρον του δεν ήταν η θεολογία, αλλά η ανθρώπινη συμπεριφορά. Η διδασκαλία του αποτελούσε κυρίως κοινωνική ηθική. Οι προσπάθειές του να αποκτήσει κάποιο πολιτικό αξίωμα υποκινούνταν από μια σφοδρή επιθυμία να ελαφρύνει τα παθήματα του λαού. Κατάλληλα λοιπόν, η φιλοσοφία αυτού του ανθρώπου—ο οποίος πιο πολύ ήταν απογοητευμένος πολιτικός, παρά φιλόδοξος θρησκευτικός ηγέτης—έχει ονομαστεί ο «Κομφουκιανιστικός δρόμος του ανθρώπου».

Ο Κομφούκιος δεν έτρεφε και μεγάλη εκτίμηση για τη θρησκεία των ημερών του, κι έλεγε ότι μεγάλο μέρος της ήταν απλώς δεισιδαιμονίες. Όταν τον ρώτησαν αν πίστευε στον Θεό, εκείνος υποτίθεται ότι απάντησε: «Προτιμώ να μη μιλήσω». Αλλά ορισμένοι λένε ότι οι πολλαπλές αναφορές του στο Τιεν, που σημαίνει «Ουρανός», σημαίνουν πως πίστευε πράγματι σε κάτι περισσότερο από μια απρόσωπη ανώτερη δύναμη.

Ο Κομφούκιος τόνιζε τις οικογενειακές αξίες, το σεβασμό για την εξουσία κι ακόμη την κοινωνική αρμονία. Έστρεφε την προσοχή στην ανάγκη για εκπαίδευση, προκειμένου να αναπτυχθούν οι ικανότητες και να ενισχυθούν οι προσωπικές ιδιότητες που είναι απαραίτητες για να υπηρετεί κανείς τους άλλους. Έδινε έμφαση στο ζεν, μια λέξη που σημαίνει φιλανθρωπία προς όλο το ανθρώπινο γένος γενικά, αλλά κυρίως στοργή από μέρους των παιδιών και αδελφικό σεβασμό. Αυτός ενθάρρυνε την προγονολατρία.

Αυτά τα τυπικά Κομφουκιανιστικά γνωρίσματα εξακολουθούν να χαρακτηρίζουν τους Ασιάτες που ανατράφηκαν κατά τα Κομφουκιανιστικά πρότυπα. Ο κοινωνιολόγος Γουίλιαμ Λιου, του Πανεπιστημίου του Ιλινόις στο Σικάγο, λέει ότι «η Κομφουκιανιστική ηθική κάνει τους ανθρώπους να εργάζονται, να υπερέχουν και να ξεπληρώνουν το χρέος που οφείλουν στους γονείς τους». Γι’ αυτό, οι μετανάστες που έρχονται στις Ηνωμένες Πολιτείες από χώρες στις οποίες επικρατεί ισχυρή Κομφουκιανιστική επιρροή διακρίνονται για τους ιδιαίτερα υψηλούς βαθμούς στις σπουδές τους.

Τον ακρογωνιαίο λίθο της Κομφουκιανιστικής σκέψης αποτελεί η συλλογή που είναι γνωστή ως Βου Τσινγκ («Πέντε Κλασικά Βιβλία»). Τα «Τέσσερα Βιβλία», ή Σζου ζου, που προστέθηκαν το 12ο αιώνα, θεωρούνται ουσιώδη για την Κομφουκιανιστική σκέψη. Το ύφος τους, που χαρακτηρίζεται από λακωνισμό και πυκνότητα λόγου, τα κάνει δυσνόητα.

Τον τέταρτο αιώνα μ.Χ., οι αρχές του Κομφουκιανισμού διδάσκονταν στο Βασίλειο των Κογκουριό, στη βόρεια Κορέα. Ο Κομφουκιανισμός εξαπλώθηκε στην Ιαπωνία πιθανόν στις αρχές του πέμπτου αιώνα μ.Χ. Στο μεταξύ, πίσω στην Κίνα βρισκόταν σε εξέλιξη ένας άλλος «δρόμος».

Ταοϊσμός—Ο Δρόμος της Φύσης

Το Τάο, που για χιλιετίες αποτελεί επίκεντρο του κινεζικού τρόπου σκέψης, σημαίνει «δρόμος» ή «οδός». Έφτασε στο σημείο να προσδιορίζει το σωστό τρόπο εκτέλεσης των διάφορων πραγμάτων σε αρμονία με το φυσικό τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το σύμπαν. Η παράδοση λέει ότι ο ιδρυτής του ήταν ένας σύγχρονος του Κομφούκιου ο οποίος έφερε τον τίτλο Λάο Τσε, που σημαίνει «Γηραιό Αγόρι» ή «Γηραιός (Σεβάσμιος) Φιλόσοφος». Μερικοί ισχυρίζονται ότι ο Λάο Τσε ονομάστηκε έτσι επειδή, μετά από θαυματουργική σύλληψη και παρατεταμένη εγκυμοσύνη που κράτησε αρκετές δεκαετίες, η μητέρα του τον γέννησε όταν τα μαλλιά του είχαν ήδη ασπρίσει από τα γεράματα. Άλλοι λένε ότι του δόθηκε αυτός ο τίτλος λόγω του σεβασμού για τις σοφές διδασκαλίες του.

Ο Ταοϊσμός διδάσκει ότι κατά τη γέννηση το παιδί προικίζεται με ένα μέρος από την «προαιώνια πνοή», ή αλλιώς τη δύναμη της ζωής. Με διάφορα μέσα—λόγου χάρη με το διαλογισμό, με τη διαιτητική πειθαρχία, με τον έλεγχο της αναπνοής και του σεξ—μπορεί να αποφευχθεί μια άσκοπη μείωση της ‘προαιώνιας πνοής’. Έτσι, η μακροβιότητα είναι συνώνυμη της αγιότητας.

Το ανθρώπινο σώμα θεωρείται ένα σύμπαν σε μικρογραφία, το οποίο θα πρέπει να διατηρείται σε κατάλληλη αρμονία με τη φύση. Αυτό συνδέεται μ’ εκείνο που οι Κινέζοι αποκαλούν γιν και γιανγκ, λέξεις που σημαίνουν κατά γράμμα τη σκοτεινή και την ηλιόλουστη πλευρά ενός λόφου. Το γιν και το γιανγκ—που αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά όλων των κινεζικών φιλοσοφιών—είναι τα αντίθετα, κι ωστόσο συμπληρωματικά στοιχεία από τα οποία αποτελείται καθετί στη φύση. Η The Encyclopedia of Religion (Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας) λέει περαιτέρω: «Το γιν κυριαρχεί σε καθετί που είναι σκοτεινό, σκιερό, ψυχρό, υγρό, παρακμάζον, υποχωρητικό, γήινο και θηλυκό, ενώ το γιανγκ είναι φωτεινό, ζεστό, ξερό, ακμάζον, ανυποχώρητο και επιθετικό, ουράνιο και αρσενικό». Μια εφαρμογή αυτής της αρχής βρίσκεται στο φενγκ-σουί, μια μορφή κινεζικής μαντείας που ονομάζεται γεωμαντεία. Σκοπός αυτής της μαντείας είναι να βρίσκει ευνοϊκές τοποθεσίες για πόλεις και σπίτια, και κυρίως για τάφους. Προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι η εναρμόνιση των δυνάμεων γιν-γιανγκ μιας πιθανής τοποθεσίας μ’ εκείνες των κατοίκων της θα εξασφαλίσει την ευημερία των τελευταίων. Η Έλεν Χάρντεϊκρ του Πανεπιστημίου του Πρίνστον εξηγεί ότι ο κατάλληλος «συνδυασμός των κοσμικών δυνάμεων πιστεύεται πως ωφελεί τους νεκρούς και διευκολύνει την πρόοδό τους στον άλλο κόσμο».

Εντούτοις, ενώ γίνεται προσπάθεια να διατηρηθούν σε ισορροπία οι δυνάμεις γιν-γιανγκ, δεν πρέπει να γίνεται καμιά απόπειρα να αλλάξει δια της βίας η φυσική τους κατάσταση. Πιστεύεται ότι κάτι τέτοιο θα ήταν επιζήμιο, κι αυτή είναι μια δοξασία που προωθεί την παθητικότητα. Το 1986, ένας ηλικιωμένος μοναχός το εξήγησε αυτό ως εξής: «Η διδασκαλία του Ταοϊσμού είναι να μένεις ήσυχος και να μην κάνεις τίποτα. Το να κάνεις τα πάντα έγκειται στο να μην κάνεις τίποτα». Γι’ αυτό, η ισχύς του Ταοϊσμού έχει παρομοιαστεί με το νερό, που παρ’ όλη την απαλότητά του ωφελεί όλα τα πλάσματα.

Παλιότερα, σύμφωνα με το έθιμο, γινόταν διαχωρισμός της φιλοσοφίας Τάο (4ος/3ος αιώνας π.Χ.) από τη θρησκεία Τάο (2ος/3ος αιώνας μ.Χ.). Αυτή η διαφοροποίηση δεν είναι πια τόσο απόλυτη, γιατί είναι φανερό ότι η θρησκεία Τάο εξελίχθηκε από τις Ταοϊστικές φιλοσοφίες που ήταν προγενέστερές της. Ο καθηγητής της θρησκείας Χανς-Γιόαχιμ Σοπς λέει ότι, ως θρησκεία, ο Ταοϊσμός «δεν είναι τίποτα παραπάνω από τη συνέχιση της αρχαίας κινεζικής λαϊκής θρησκείας. Πυρήνας της είναι μια απλή μορφή πνευματισμού . . . [με πνεύματα που] φωλιάζουν οπουδήποτε και θέτουν διαρκώς σε κίνδυνο την ανθρώπινη ζωή και υγεία. . . . Στη σημερινή Κίνα, ο Ταοϊσμός έχει ξεπέσει και αποτελεί πια μια θρησκευτική μορφή δεισιδαιμονίας για τις μάζες».

Σιντοϊσμός—Ο Δρόμος των Κάμι

Η Ιαπωνία φημίζεται κι αυτή για μια αρχαία λαϊκή θρησκεία, που αποτελεί μείγμα «πολυθεϊστικής φύσης και προγονολατρίας», όπως την περιγράφει ένας συγγραφέας. Αρχικά, αυτή η εθνική θρησκεία δεν είχε όνομα. Αλλά στη διάρκεια του έκτου αιώνα μ.Χ., όταν εισάχθηκε ο Βουδισμός στην Ιαπωνία, ένα όνομα που δόθηκε στο Βουδισμό ήταν Μπουτσουντό, δηλαδή «ο δρόμος του Βούδα». Για να ξεχωρίζει λοιπόν αυτή η θρησκεία από την τοπική, η δεύτερη έγινε σύντομα γνωστή ως Σιντοϊσμός, δηλαδή «ο δρόμος των κάμι».

Τα κάμι (οι διάφοροι θεοί και θεότητες) αποτελούν πράγματι το κεντρικό σημείο του Σιντοϊσμού. Η λέξη κάμι έφτασε στο σημείο να αναφέρεται σε κάθε υπερφυσική δύναμη ή θεό, περιλαμβανομένων των θεών της φύσης, των εξεχόντων ανθρώπων, των θεοποιημένων προγόνων ή ακόμη και των «θεοτήτων που υπηρετούν κάποιο ιδανικό ή συμβολίζουν κάποια αφηρημένη δύναμη». (The Encyclopedia of Religion) Μολονότι ο όρος Γιαογιοροζού-νο-κάμι σημαίνει κατά γράμμα οχτώ εκατομμύρια θεοί, αυτή η έκφραση χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει «πολλούς θεούς», επειδή ο αριθμός των θεοτήτων της Σιντοϊστικής θρησκείας αυξάνεται διαρκώς. Οι άνθρωποι, που είναι παιδιά των κάμι, έχουν κυρίως θεϊκή φύση. Γι’ αυτό, η ιδέα είναι η εξής: να ζεις σε αρμονία με τους κάμι και θα απολαμβάνεις την προστασία και την επιδοκιμασία τους.

Ο Σιντοϊσμός, μολονότι δεν είναι ισχυρός σ’ ό,τι αφορά το δόγμα ή τη θεολογία, έχει δώσει στους Ιάπωνες έναν κώδικα αξιών, έχει διαμορφώσει τη συμπεριφορά τους κι έχει καθορίσει τον τρόπο σκέψης τους. Τους παρέχει ιερά, όπου μπορούν να προσφέρουν λατρεία, όταν νιώθουν την ανάγκη να το κάνουν αυτό.

Οι κύριοι τύποι Σιντοϊσμού είναι αλληλένδετοι. Ο Κρατικός Σιντοϊσμός και ο Λαϊκός Σιντοϊσμός έχουν λίγες σημαντικές διαφορές. Από την άλλη μεριά, ο Αιρετικός Σιντοϊσμός αποτελείται από 13 αιρέσεις, που ιδρύθηκαν στη διάρκεια του 19ου αιώνα και οι οποίες περιέχουν σε διαφορετικούς βαθμούς μερικά στοιχεία από τον Κομφουκιανισμό, το Βουδισμό και τον Ταοϊσμό.

Η επιρροή του Βουδισμού στο Σιντοϊσμό είναι ιδιαίτερα ισχυρή. Αυτό εξηγεί το γιατί πολλοί Ιάπωνες είναι ταυτόχρονα και Βουδιστές και Σιντοϊστές. Ένα παραδοσιακό σπίτι Ιαπώνων έχει δυο βωμούς, ένα Σιντοϊστικό βωμό για την απόδοση τιμής στους κάμι κι ένα Βουδιστικό βωμό για την απόδοση τιμής στους προγόνους του ατόμου. Η Κέικο, μια νεαρή από την Ιαπωνία, εξηγεί: «Οφείλω σεβασμό στους προγόνους μου και τον δείχνω μέσω του Βουδισμού . . . Είμαι Ιαπωνέζα, κι έτσι κάνω όλες τις μικρές Σιντοϊστικές τελετουργίες». Κι έπειτα προσθέτει: «Και νομίζω ότι ένας Χριστιανικός γάμος θα ήταν πολύ ωραίος. Αυτό είναι αντιφατικό, αλλά τι σημασία έχει;»

Τσ’οντόγκιο—η Κορεατική Θρησκεία του Ουράνιου Δρόμου

Ο Βουδισμός, ενισχυμένος από τον Ταοϊσμό, και ο Κομφουκιανισμός περιλαμβάνονται στις κύριες μη Χριστιανικές θρησκείες της Κορέας. Αφού εισάχθηκαν από την Κίνα, δέχτηκαν την επιρροή της κορεατικής λαϊκής θρησκείας, του σαμανισμού, και, σύμφωνα με τη The Encyclopedia of Religion, «επιλέχτηκαν, μετασχηματίστηκαν και προσαρμόστηκαν, σε διάφορους βαθμούς, στις κοινωνικές και πνευματικές συνθήκες που επικρατούσαν στην Κορεατική Χερσόνησο».a

Μια άλλη θρησκεία της Κορέας είναι η Τσ’οντόγκιο, «Η Θρησκεία του Ουράνιου Δρόμου», που έχει αυτό το όνομα από το 1905. Ιδρύθηκε το 1860 από τον Τσ’όε Σουούν (Τσε-ου) και ονομαζόταν αρχικά Τόνγκακ, δηλαδή «Ανατολική Μάθηση», σε αντίθεση με τον όρο Σόχακ, «Δυτική Μάθηση», που αποδιδόταν στη Χριστιανοσύνη—ως ένα βαθμό, η Τσ’οντόγκιο αναπτύχθηκε ως αντίδραση σ’ αυτή. Σύμφωνα με το Γερμανό συγγραφέα Γκέραρντ Μπέλινγκερ, η Τσ’οντόγκιο επιχειρεί να αναμείξει «τα ιδανικά της Κομφουκιανιστικής ανθρώπινης καλοσύνης και δικαιοσύνης, της Ταοϊστικής παθητικότητας και της Βουδιστικής συμπόνιας», πράγμα που είχε σαν σκοπό ο ιδρυτής της. Η Τσ’οντόγκιο περιέχει επίσης στοιχεία από το σαμανισμό και το Ρωμαιοκαθολικισμό. Παρά τους ισχυρισμούς της ότι προάγει τη θρησκευτική ενότητα, μέχρι το 1935 είχαν προκύψει απ’ αυτήν τουλάχιστον 17 θυγατρικές αιρέσεις.

Επίκεντρο της «Θρησκείας του Ουράνιου Δρόμου» αποτελεί η δοξασία ότι ο άνθρωπος είναι ουσιαστικά θεϊκός, μέρος του Θεού. Γι’ αυτό, το σέιν γιοτς’ον («Να φέρεσαι στον άνθρωπο σαν να είναι Θεός») αποτελεί μια κύρια ηθική αρχή, που απαιτεί να φέρεται κανείς στους συνανθρώπους του με «το μέγιστο ενδιαφέρον, σεβασμό, ειλικρίνεια, αξιοπρέπεια, ισότητα και δικαιοσύνη», εξηγεί ο Γιονγκ-τσουν Κιμ, του Πανεπιστημίου του Ροντ Άιλαντ.

Ο αγώνας για αλλαγή της κοινωνικής τάξης, λόγω της επιδίωξης αυτών των υψηλών αρχών, έφερε τον ιδρυτή, τον Σουούν, σε διαμάχη με την κυβέρνηση. Η ανάμειξη των πολιτικών οδήγησε στην εκτέλεση τόσο του ίδιου όσο και του διαδόχου του. Συντέλεσε επίσης στο ξέσπασμα του Σινοϊαπωνικού Πολέμου το 1894. Στην πραγματικότητα, οι πολιτικές δραστηριότητες χαρακτηρίζουν τις νεότερες κορεατικές θρησκείες, των οποίων το κίνημα Τόνγκακ αποτέλεσε μόνο την αρχή. Ο εθνικισμός αποτελεί συχνά κύριο θέμα, και προωθείται η ιδέα ότι στο μέλλον η Κορέα θα αποκτήσει εξέχουσα θέση σε παγκόσμια κλίμακα.

Ποιος «Δρόμος» Οδηγεί στη Ζωή;

Όπως είναι φανερό, πολλοί Ασιάτες πιστεύουν ότι δεν παίζει καθόλου σπουδαίο ρόλο το ποιο θρησκευτικό «δρόμο» ακολουθεί κανείς. Αλλά ο Ιησούς Χριστός—του οποίου η θρησκεία ονομαζόταν επίσης ‘Η Οδός’ τον πρώτο αιώνα—απέρριψε την άποψη ότι όλοι οι θρησκευτικοί «δρόμοι» είναι αποδεκτοί από τον Θεό. Ο ίδιος προειδοποίησε: «Πλατεία είναι . . . και ευρύχωρος η οδός η φέρουσα εις την απώλειαν, . . . στενή είναι . . . και τεθλιμμένη η οδός η φέρουσα εις την ζωήν, και ολίγοι είναι οι ευρίσκοντες αυτήν».—Πράξεις 9:2· 19:9· Ματθαίος 7:13, 14· παράβαλε Παροιμίαι 16:25.

Φυσικά, οι περισσότεροι Ιουδαίοι του πρώτου αιώνα αγνόησαν τα λόγια του. Δεν πίστεψαν ότι είχαν βρει τον αληθινό τους Μεσσία στο πρόσωπο του Ιησού ή το σωστό «δρόμο» στη θρησκεία του. Σήμερα, 19 αιώνες αργότερα, οι απόγονοί τους περιμένουν ακόμη τον Μεσσία. Το επόμενο τεύχος μας θα εξηγήσει το γιατί.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνες στη σελίδα 21]

Ο στρατηγός Γκουάν Γιου, θεός του πολέμου στην κινεζική λαϊκή θρησκεία και προστάτης της τάξης των στρατιωτικών και των εμπόρων

Από τα αριστερά, ο Χαν Ξιανγκζί, ο Λου Ντονγκμπίν και ο Λι Τιεγκουαΐ—τρεις από τους οχτώ Ταοϊστές Αθανάτους—και ο Σουλάο, ο Αστρικός Θεός της Μακροβιότητας

[Ευχαριστίες]

Courtesy of the British Museum

[Εικόνες στη σελίδα 23]

Στους χώρους που βρίσκονται γύρω από ένα Σιντοϊστικό ιερό υπάρχουν διάφορα αγάλματα, και πιστεύεται ότι ο φύλακας-σκύλος που φαίνεται στα αριστερά διώχνει τους δαίμονες

Στο Σιντοϊστικό ιερό Γιουσίμα Τεντζίν, στο Τόκιο, φοιτητές προσεύχονται μαζί με τους γονείς τους για να επιτύχουν στις εξετάσεις