Το Κελάηδημα των Πουλιών—Άλλη μια Ευχάριστη Μελωδία;

Ο ΜΑΚΡΙΝΟΣ προβολέας αρχίζει να ρίχνει το φως του πάνω στα μέλη της χορωδίας καθώς παίρνουν τις θέσεις τους, ντυμένα όπως αρμόζει για την παράσταση. Έχοντας εκπαιδευτεί από τη βρεφική ηλικία σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, τραγουδούν με σθένος και άνεση. Μερικά από τα μέλη της χορωδίας μάλιστα φαίνεται ότι έχουν ικανότητες στην τέχνη του αυτοσχεδιασμού, δημιουργώντας αυθόρμητα καινούριες και διαφορετικές μελωδίες.

Πού λαβαίνει χώρα η παράσταση; Όχι σε κάποια αίθουσα συναυλιών παγκοσμίου φήμης. Μάλλον, είναι η αυλαία του σκοταδιού της νύχτας αυτή που σηκώνεται και αποκαλύπτει μια τεράστια παράταξη από μικρά φτερωτά πλάσματα. Πολλά είδη ωδικών πτηνών πάνω σε δέντρα, σε φράχτες και σε τηλεφωνικά σύρματα ενώνουν τις φωνές τους σε μια από τις πιο απολαυστικές χορωδίες στον κόσμο. Οι τρίλιες τους, οι αποτζιατούρες τους, τα σφυρίγματά τους και οι όμοιοι με φλάουτο τόνοι της φωνής τους ηχούν ένα χαρούμενο χαιρετισμό προς την καινούρια μέρα.

Αλλά όλα αυτά δεν είναι απλώς ευχάριστοι ήχοι. Το κελάηδημα των πουλιών περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από όσα μπορούμε να συλλάβουμε με την ακοή. Γιατί κελαηδούν τα πουλιά; Έχουν νόημα τα τραγούδια τους; Πώς μαθαίνουν τα τραγούδια τους τα πουλιά; Μαθαίνουν ποτέ καινούρια τραγούδια;

Τα Κρυμμένα Μηνύματα

Οι πιο ζωντανές σερενάτες ακούγονται τα πρωινά και τα βράδια. Το πιθανότερο είναι ότι στη χορωδία θα ακούσετε κυρίως αντρικές φωνές. Το μήνυμά τους είναι δίπτυχο. Για τα υπόλοιπα αρσενικά είναι μια αυστηρότατη προειδοποίηση μη τυχόν και διασχίσουν τα σύνορα της εδαφικής τους περιοχής. Για τα θηλυκά είναι μια πρόσκληση από μέρους των εργένηδων που διαθέτουν τα προσόντα του συντρόφου. Τα ωδικά πτηνά συνθέτουν τα δικά τους τραγούδια, ανάλογα με την περιοχή όπου ζουν, και αυτό είναι παρόμοιο με τους διαφορετικούς τύπους προφοράς που μπορεί να έχει μια γλώσσα. Η χαρακτηριστική διάλεκτος με την οποία τραγουδάει το αρσενικό για να ζευγαρώσει θα προσελκύσει μόνο τα θηλυκά της ιδιαίτερης πατρίδας του τραγουδιστή. Τα πιο ζωηρά και πολύπλοκα τραγούδια ακούγονται συνήθως στη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου—μια παράσταση που γίνεται για να εντυπωσιάσει τις κυρίες.

Με τη μελωδία του, ο τραγουδιστής μαρτυρά το πού βρίσκεται σε φίλους και σε εχθρούς μαζί. Γι’ αυτό, τα πολύχρωμα πουλιά, καθώς και αυτά που προτιμούν τους ανοιχτούς χώρους, σοφά αποφεύγουν τα θορυβώδη τραγούδια που θα μπορούσαν να προσελκύσουν την ανεπιθύμητη προσοχή κάποιων. Από την άλλη μεριά, τα πουλιά που είναι καλά καμουφλαρισμένα και εκείνα που ζουν σε περιοχές με πυκνά δάση μπορούν να τραγουδούν δυνατά χωρίς να διατρέχουν μεγάλο κίνδυνο να τα εντοπίσει κάποιος.

Μερικές φορές αυτό που ακούτε μπορεί να μην είναι το πραγματικό τραγούδι των φτερωτών φίλων μας αλλά απλώς μια σύντομη ειδοποίηση που φέρνει σε επαφή το ζευγάρι ή κρατάει το κοπάδι μαζί. Θα μπορούσε να είναι ένας συναγερμός που σημαίνει επικείμενο κίνδυνο ή θα μπορούσε να είναι μια κραυγή «στα όπλα» για να καταδιώξουν μια γάτα ή κάποιον άλλον εισβολέα. Με τις φωνές τους, τα πουλιά φανερώνουν τη διάθεσή τους—αν είναι θυμωμένα, φοβισμένα ή ενοχλημένα—καθώς και το αν έχουν ζευγαρώσει ή όχι.

Επιδέξιοι και Ταλαντούχοι Μουσικοί

Οι φωνητικές ικανότητες των ωδικών πτηνών είναι πράγματι αξιοσημείωτες. Μερικά μπορούν μεμιάς να τραγουδήσουν τρεις ή και τέσσερις νότες. Άλλα μπορούν να παράγουν μέχρι και 80 νότες το δευτερόλεπτο. Στο ανθρώπινο αφτί, οι νότες αυτές ηχούν σαν μία νότα διαρκείας, αλλά τα πουλιά μπορούν να τις ξεχωρίζουν επειδή έχουν οξεία αίσθηση της ακοής.

Οι ερευνητές αναρωτιούνται αν τα πουλιά έχουν μουσικό αφτί. Μπορούν τα πουλιά να ξεχωρίσουν τη διαφορά μιας σύνθεσης για εκκλησιαστικό όργανο του Μπαχ και της «Ιεροτελεστίας της Άνοιξης» του Στραβίνσκι; Οι ερευνητές εκπαίδευσαν τέσσερα περιστέρια να χτυπούν με το ράμφος τους τον έναν από τους δυο δίσκους αναγνωρίζοντας έτσι το σωστό συνθέτη και για επιβράβευση είχαν τροφή. Προτού περάσει πολύς καιρός τα περιστέρια μπορούσαν, ακούγοντας οποιοδήποτε απόσπασμα από το 20λεπτο κομμάτι του Μπαχ, να διαλέγουν το σωστό δίσκο. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, μπορούσαν να διαλέγουν σωστά ακόμη και όταν άκουγαν παρόμοιου στιλ μουσική άλλων συνθετών.

Ορισμένα τροπικά πουλιά είναι σε θέση να δημιουργούν και να εκτελούν συνθέσεις για ντουέτα. Φαίνεται ότι ένα ζευγάρι που έχει ζευγαρώσει κάνει πρόβες και πειραματίζεται ώσπου να δημιουργήσει μια πρωτότυπη σύνθεση αποτελούμενη από φράσεις τις οποίες τραγουδούν εναλλάξ, δηλαδή σε αντιφωνία. Τραγουδούν με τέτοια ακρίβεια ώστε, σε κάποιο ανεκπαίδευτο αφτί, ο ήχος ακούγεται σαν ένα συνεχές τραγούδι που το τραγουδάει ένα μόνο πουλί. Ο κάθε σύντροφος μπορεί να τραγουδήσει σόλο οποιοδήποτε μέρος του τραγουδιού ή και ολόκληρο το τραγούδι, όταν λείπει το ταίρι του. Αυτή η μοναδική ικανότητα προφανώς βοηθάει τα πουλιά που ζουν σε πυκνά βροχερά δάση να εντοπίζουν και να αναγνωρίζουν τους συντρόφους τους.

Συνθέτες και Λογοκλόποι

Ο τρόπος με τον οποίο τα πουλιά μαθαίνουν και επινοούν δικά τους τραγούδια ερευνάται ακόμη, αλλά ένα πράγμα είναι βέβαιο: Οι μέθοδοι με τις οποίες μαθαίνουν είναι πολλές και ποικίλες. Εδώ έχουμε ένα μόνο δείγμα της ποικιλίας που ανακαλύπτουμε στον κόσμο των πουλιών.

Ο εγκέφαλος του αρσενικού σπίνου περιέχει σε συγκεκριμένη μορφή, τουλάχιστον εν μέρει, το τραγούδι του σπίνου από τον καιρό της γέννησής του. Ακόμη και όταν μεγαλώνει εντελώς απομονωμένος από άλλα πουλιά, το τραγούδι του, αν και δεν είναι φυσιολογικό, εξακολουθεί να έχει αριθμητικά τις ίδιες νότες και είναι περίπου το ίδιο μεγάλο όσο και το αντιπροσωπευτικό τραγούδι του σπίνου. Όμως, για να εξελιχτεί αυτό το πρότυπο σωστά, ο σπίνος πρέπει να ακούσει το τραγούδι των άλλων αρσενικών σπίνων προτού μεγαλώσει αρκετά ώστε να μπορεί να τραγουδήσει, και πρέπει να το ακούσει ξανά την επόμενη άνοιξη. Κατόπιν, σαν τους ανθρώπινους επαγγελματίες τραγουδιστές, αυτός ο φτερωτός δεξιοτέχνης πρέπει να τελειοποιήσει το τραγούδι του με εξάσκηση, εξάσκηση, εξάσκηση—προσπαθώντας ξανά και ξανά να ταιριάσει τη νεανική του φωνή με τη μελωδία που έχει στο μυαλό του.

Το γιούνκο του Όρεγκον (Junco hyemalis) φτιάχνει τα δικά του τραγούδια αν δεν ακούσει το μητρικό του τραγούδι. Αλλά από τη στιγμή που ακούει το καθαρό και απλό τραγούδι του γιούνκο, σταματάει να επινοεί τραγούδια και ο ήχος που βγάζει είναι ακριβώς όπως και των υπολοίπων. Από την άλλη μεριά, μόλις το γιούνκο της Αριζόνας (Junco phaenotus) ακούσει ένα ενήλικο γιούνκο, η δημιουργικότητά του απελευθερώνεται. Δεν αντιγράφει ό,τι ακούει αλλά εμπνέεται και επινοεί το δικό του μοναδικό τραγούδι.

Η ισχυρότερη απόδειξη ότι μερικά τραγούδια έχουν συγκεκριμένη γενετική μορφή είναι τα «νόθα» πουλιά. Για παράδειγμα, ο κούκος αποθέτει τα αβγά του στις φωλιές διαφορετικών πουλιών τα οποία παίζουν το ρόλο του θετού γονέα. Όταν ο μικρός κούκος εκκολάπτεται, πώς ξέρει ότι δεν είναι σαν το θετό του πατέρα και ότι δεν πρέπει να τραγουδάει σαν αυτόν; Το τραγούδι του κούκου πρέπει να είναι σταθερά εμφυτευμένο στον εγκέφαλό του τον καιρό της γέννησής του.

Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, το κελάηδημα είναι προφανώς θέμα γενετικών χαρακτηριστικών. Ακόμη και όταν το πουλί δεν μαθαίνει ποτέ το μητρικό του τραγούδι, δεν πρόκειται να αντιγράψει απλώς και να υιοθετήσει το τραγούδι ενός άλλου είδους. Μερικοί ερευνητές εισηγούνται ότι ένα αόριστο μοντέλο του μητρικού τραγουδιού βρίσκεται στον εγκέφαλο και το πουλί μπορεί να περιεργάζεται ό,τι ακούει και να αντιγράφει τον ήχο που μοιάζει περισσότερο στο μοντέλο αυτό.

Και τι εγκέφαλοι είναι αυτοί που διαθέτουν! Ο επιστήμονας Φερνάντο Νότεμπομ έκανε την εκπληκτική ανακάλυψη ότι οι εγκέφαλοι των ωδικών πτηνών έχουν πλευρική διάταξη, δηλαδή η αριστερή και η δεξιά πλευρά έχουν διαφορετική οργάνωση, και κάθε πλευρά έχει τις δικές της ιδιαίτερες λειτουργίες. Επίσης απομόνωσε την ικανότητα εκμάθησης κάποιου τραγουδιού σε μια ειδική περιοχή του εγκεφάλου του πουλιού. Όταν το αρσενικό καναρίνι βρίσκεται στην ανάπτυξη, αυτό το τμήμα στην πραγματικότητα αυξάνεται και συρρικνώνεται ανάλογα με το τι ανάγκη υπάρχει να μάθει καινούριες μελωδίες για την επόμενη εποχή του ζευγαρώματος. Τα καναρίνια κάνουν μια απόπειρα να τραγουδήσουν στην αρχή της ζωής τους, αλλά ακόμη και αυτοί οι δεξιοτέχνες του τραγουδιού δεν φτάνουν σε επαγγελματικό επίπεδο προτού γίνουν οχτώ με εννιά μηνών.

Η ειδικότητα άλλων ωδικών πτηνών είναι οι παραλλαγές στο ίδιο θέμα, και αυτό γίνεται καθώς δανείζονται ένα τραγούδι που ήδη υπάρχει και το επεξεργάζονται ή αλλάζουν τη σειρά στις νότες ή στα γυρίσματα. Αυτά τα μιμητικά πουλιά γοήτευαν εμάς τους ανθρώπους από παλιά, ειδικά τα πουλιά εκείνα που χρησιμοποιούν τις ικανότητές τους για να «μιλάνε», δηλαδή να μιμούνται τις ανθρώπινες φωνές. Στους λογοκλόπους τραγουδιστές του κόσμου των πουλιών περιλαμβάνεται η λύρα της Αυστραλίας, ο ακροκέφαλος των ελών και το ψαρόνι της Ευρώπης, καθώς και το είδος Icteria virens με το κιτρινωπό στέρνο και ο μίμος ο πολύγλωσσος της Βόρειας Αμερικής. Ο τελευταίος μπορεί να έχει στο ρεπερτόριό του δεκάδες τραγούδια, μέχρι και απομίμηση του βάτραχου ή του τριζονιού. Πραγματικά σαστίζει κανείς όταν ακούει το μίμο τον πολύγλωσσο στο χαρούμενο ποτπουρί του που περιλαμβάνει αποσπάσματα πασίγνωστων κλασικών κομματιών από τον κόσμο των πουλιών.

Όταν αυτά τα φτερωτά πλάσματα τραγουδούν τις ευχάριστες μελωδίες τους, μπορείτε όχι απλώς να τις ακούτε αλλά, με εκτίμηση, μπορείτε να τις ακούτε προσεκτικά. Η αυριανή παράσταση θα αρχίσει αύριο πρωί-πρωί. Θα την απολαύσετε;

[Πλαίσιο στη σελίδα 19]

Ένας Γνώριμος Ήχος

Κάποιος επιστήμονας στη Βρετανία πρόσεξε ένα γνώριμο ήχο σε ένα από τα τραγούδια που έλεγαν μερικές τσίχλες. Μαγνητοφώνησε το τραγούδι και το ανέλυσε ηλεκτρονικά. Προς έκπληξή του, αυτό έμοιαζε πολύ με το ηλεκτρονικό χτύπημα των τηλεφωνικών συσκευών που διανέμει η Τελεκόμ, η τηλεφωνική εταιρία της Βρετανίας. Προφανώς, τα ωδικά πτηνά άκουσαν τη μελωδία, την έμαθαν και την πρόσθεσαν στο ρεπερτόριό τους. Οι τσίχλες δεν αποκλείεται με τις σερενάτες τους αυτές να έστειλαν τροχάδην κάποιους ανύποπτους Βρετανούς στο τηλέφωνο.

[Ευχαριστία για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 18]

Camerique/H. Armstrong Roberts

T. Ulrich/H. Armstrong Roberts